Biologiya 5 new indd

p a r a z i t
z a m b u r u g 'la r g a qorakuya, zang za m bu ru g ‘ i, 
V e r -
titsillium zam bu ru g ‘ lari kiradi. Qorakuya zam burug'i boshoqdosh- 
lar oilasi vakillarining b o sh o g ‘ ida parazitlik qilib, qora kukun hosil 
qiladi (26-rasm, a). Kasallangan o ‘simlik doni puch b o ‘ lib qoladi. 
Vi l t
kasalligini Vertitsillium zam bu ru g ‘ i keltirib chiqaradi. Bu zam- 
b u ru g ‘ o ‘simlikning o ‘tkazuvchi qismida parazitlik qilib, barglari 
va poyasining so‘ lib qolishiga olib keladi. 
Z a n g
zam burug'i -
o ‘simlikda zangga o ‘xshash d o g ‘ hosil qiladi. Agar parazit zam- 
b u ru g ‘ larga qarshi o ‘z vaqtida kurash olib borilmasa, tez tarqalib, 
o ‘simliklarni nobud qiladi (26-rasm, b).
a 
b
2 6 -ra s m . Parazit zamburug‘ lar: a - bug‘doydagi qorakuya kasalligi;
b - atirguldagi zang kasalligi.
3 -B io lo g iy a , 5
33

---

Q e d u rtm _ u z
Bakteriyalarda b o ‘ lgani kabi zam burug‘ larning ham foydali va 
zararli turlari mavjud. Odamlar foydali zam burug‘ lardan ko‘ proq 
oziq-ovqat sanoatida foydalanadilar. Ular zararli zam burug‘ larga 
qarshi kurashish usullarini ishlab chiqib, o ‘simliklarni himoya qila- 
dilar.
H
1. Zamburug'larni o'rganuvchi fan qanday nomlanadi?
2. Achitqi zamburug'idan qanday maqsadda foydalaniladi?
3. Nima uchun hamma zamburug'ni ham iste’mol qilib bo'lmaydi?
4. Parazit zamburug'lar qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
m
Daftaringizga jadvalni chizib, uni to ‘ldiring.
1
Zam burug‘ nomi
Foydasi yoki zarari
4 -la b o r a to riy a m a s h g 'u lo ti
A c h itq i z a m b u r u g 'id a n fo y d a la n ib non 
ta y y o rla s h ja r a y o n i bilan ta n is h is h
Kerakli jihozlar. buyum oynasi, qoplag‘ich oyna, pipetka, mik­
roskop, filtr qog‘oz, shakar, tuz, iliq suv, un, achitqi zamburug‘i (xa- 
mirturush).
Ishni bajarish ta rtib i.
1. Shakarli suvga xamirturush solib, iliq joyga qo‘ying.
2. Ko‘pchib chiqqan xamirturushdan pipetka yordamida olib, bu­
yum oynasiga tomizing.
3. Qoplag‘ich oyna bilan yopib, ortiqcha suvni filtr qog‘ozga shim- 
diring.
34

---

4. Mikroskop yordamida achitqi zamburug‘larini kuzating.
5. Mikroskop ostida ko‘rganlaringizning rasmini daftaringizga chi- 
zing.
6. Bir kosa iliq suvda 1 oshqoshiq tuzni eriting, ozgina yog‘ va 
xamirturush soling.
7. Kattalar yordamida yumshoq xamir qoring.
8. Tayyor xamirning ustini yopib, issiq joyga qo‘ying.
9. Oshgan xamirdan kulchalar yasab, yana oshib chiqquncha poy- 
lang.
10. Kattalar yordamida nonni pishiring.
11. Xulosa yozing.
8 - § . 0 ‘ s i m l i k l a r d u n y o s i
0 ‘ s im lik la rg a x o s x u s u s iy a tla r . 0 ‘simliklar dunyosi hayvonot 
dunyosidan farqlanib, tuproqqa birikib o ‘sadi. 0 ‘simliklar oziq- 
lanish jarayonida atmosferadan karbonat angidridni o ‘zlashtirib, 
glyukoza hosil qiladi va kislorod ajratadi.
Barcha tirik organizmlar kabi o ‘simliklar ham nafas oladi. Nafas 
olish jarayonida oziqlanishdan farq qilib, atmosferadan kislorod 
yutib, karbonat angidrid ajratadi.
0 ‘simliklar tanasi vegetativ va generativ organlardan iborat. 
Vegetativ organlar o ‘simlikning oziqlanishi, o ‘sishi va rivojlanishi- 
ni ta’ minlaydi, ularga ildiz, poya, barg kiradi. Generativ organlar 
o ‘simlikning ko‘payishi, tarqalishini ta’ minlaydi, ularga gul, meva, 
urug‘ kiradi. Organlar to ‘qimalardan iborat. 0 ‘simlik to ‘qimalariga 
qoplovchi, asosiy, mexanik, o ‘tkazuvchi, hosil qiluvchi, ajratuvchi 
to ‘qimalar kiradi. To‘qimalar hujayralardan tashkil topgan.
0 ‘ s im lik la rn in g a h a m iy a ti
0 ‘simliklar tabiatda katta ahamiyatga ega:
• fotosintez tufayli atmosferaga kislorod ajratadi;
• produtsent organizm, ya’ ni organik modda hosil qiladi;
• ozuqa zanjirining asosiy qismini tashkil etadi, o ‘simlikxo‘r o r­
ganizmlar uchun oziq b o ‘ ladi;
• suv bug‘ latish orqali havoni namlantirib turadi.
0 ‘simliklarning inson faoliyatidagi ahamiyati: