Bioogiyada murakkab masala va mashqlar vositasida oʻquvchilarning fanga oid kompetensiyalarini shakllantirish metodikasi.(Xardi-vaynberg masalalari misolida). Sharipova Nilufar Qoʻychi qizi

BIOOGIYADA MURAKKAB MASALA VA MASHQLAR VOSITASIDA OʻQUVCHILARNING FANGA OID KOMPETENSIYALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI.(XARDI-VAYNBERG MASALALARI MISOLIDA).
Sharipova Nilufar Qoʻychi qizi
[phone]
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada biologiya fanidagi murakkab masalalar misolida biologiya darsliklarida ma’lumot berilgan, lekin toʻliq yoritilmagan Xardi-Vaynberg qonuniyati va masalalari yechimlari keltirilgan.Bu masalalarni ishlash usullari hamda ishlashga oid tavsiyalar berilgan.Xuddi matematika,kimyo,fizika fanlaridagi masala va mashqlar kabi biologiya masalalarini ham bilishimiz bizning hayotimizda katta ahamiyatga ega.Biologik qonuniyatlar mexanizmi oʻz masalalarida yechimini topadi desak mubolagʻa boʻlmaydi.Oʻquvchilar Xardi-Vaynberg qonuniyatini oʻrganish asnosida biologik topshiriqlarga yechim izlashda aniq matematik modellarga tayanishlari,an’anaviy va evristik usullardan foydalanishlari mumkin.
Kalit soʻzlar:biologiya,metodika,Xardi-Vaynberg qonuniyati,populyatsiya, Gregor Mendel, V.Yul, K.Pirson, Rayt, Kasl
Talim tizimida oʻquvchilarning biologiya fanini qay darajada oʻzlashtirganligi nafaqat nazariy bilimlar vositasida,balki ana shu bilimlarini kundalik hayotda qay darajada samarali qoʻllay olishi bilan ham belgilanadi.Endi Xardi-Vaynberg qonuni va uning yaratilish tarixi haqida bilib olsak.
Xardi-Vaynberg qonuni - bir gen allellari boʻyicha farq qiluvchi, oʻzaro erkin chatishadigan populyatsiyalarda allellar va genotipik sinflar uchrashishi tezligining taqsimlanishini tasvirlovchi qonun . Bu qonunni 1908-yilda bir-birlaridan mustaqil holda ingliz matematigi G. Xardi va nemis vrachi V. Vaynberglar kashf etishgan. Xardi-Vaynberg qonuniga binoan, mutatsiya, tanlash bosimi, migratsiya va genlar dreyfi yuz bermaydigan hollarda allellarning oʻzaro uchrash tezligi avloddan avlodga oʻzgarishsiz oʻtadi. Modomiki, avlodda allellarning uchrash tezligi ota-onalarinikiga oʻxshash boʻlar ekan, u holda genotiplarning ham uchrash chastotalari oʻzgarishsiz qoladi . A - allelini "p", a - allelini esa "q" harfi bilan belgilansa, u holda p+q=1 boʻlishi, bu formula yordamida populyatsiyada A va a allellarining uchrash tezligi; AA, Aa, aa genotiplarning uchrash tezligini esa formula yordamida aniqlash mumkin. Xardi-Vaynberg qonuni populyatsiyalar genetikasi uchun muhim ahamiyatga ega.

Xardi-Vaynberg qonunining qisqacha tarixi . Xardi-Vaynberg qonunining yaratilish tarixi Gregor Mendel qonunlari bilan bevosita bogʻliq.Mendel birinchi boʻlib irsiy omillarni ifodalashda harfli belgilardan foydalangan va ikkinchi avlodda ularning nisbatini A:2Aa:a tarzda belgilagan.E’tibor bering,ushbu formulada faqat geterozigotalarning toʻliq harf belgisi (Aa) keltirilgan,dominant va retsessiv genlar bitta harfli belgi bilan belgilangan.(mos ravishda A va a).Bu ikkala gomozigotaning ikki harfli belgisi keyinchalik tuzilgan populyatsiyaning genetik muvozanat qonuniga amal qiladi.Xardi-Vaynberg qonunini populyatsiyaning “genetik muvozanat qonuni “ deb atash mumkin.Ingliz matematigi V.Yul keyingi avlodlarda geterozigotali shakllar populyatsiyasida cheksiz kesishish bilan dominant va retsessiv irsiy omillar soni oʻrtasida barqaror muvozanat saqlanadi degan pozitsiyani asosladi.Ingliz biometrik maktabining rahbari K.Pirson Mendelning boʻlinish qonunining matematik rasmiylashtirilishini soddalashtirgan va formulani u+2v+w koʻrinishida ifodalagan,bu yerda u-aa genotipining chastotasi,2v-Aa genotipi,w-AA genotipining chastotasi.Kasl poulyatsiyalarni gen chastotasi nisbati orqali ifodalagan.Ba’zi olimlar fikriga koʻra Kaslning xulosasi Xardi-Vaynberg qonuniga teng deb qaralgan.S.Manvel va K.Beykerlar mazkur qonunni nomlashda 3 marta qisqartma taklif qilishdi.(K-X-V qonuni=Kasl-Xardi-Vaynberg qonuni).Rayt genlarning oʻzaro ta’siri va uning populyatsiyaning moslashuviga ta’sirini hisobga olgan holda”adaptiv landshaft”deb nomlangan kontsepsiyani ishlab chiqdi.

Xardi-Vaynberg qonuniyatiga tegishli masalalar va ularning yechimlari.

1-masala.Kolorado qoʻngʻizlarida ustqanotning qattiq bo'lishi yumshoq boʻlishi ustidan dominantlik qiladi. Ma’lum hududda geterozigota organizmlar oʻzaro chatishdi. Buning natijasida F1 160 ta avlod dunyoga keldi. Agar genotipda A genining qaytarilish chastotasi 75 % ga teng boʻlsa, yumshoq qanotli qoʻngʻizlar sonini aniqlang
A) 30 B) 10 C) 60 D) 25
A – qattiq ustqanot (AA, Aa)
a — yumshoq ustqanot (aa)
Xardi-Vaynberg formulalari
1) p + q = 1 Bu yerda: p—A , q—a genini ifodalaydi, ya'ni A + a = 1
A²+2Aa+a²=AA+2Aa+aa=1
P AA x aa
F1 Aa : 2Aa : aa Bu yerda jami 160 ta avlod olindi.
A genining qaytarilish chastotasi 75% ya’ni 0,75 ga teng
A+a=1 Demak 1-0,75=0,25 Bu a ga tegishli
Endi yumshoq ustqanotli qoʻngʻizlar genotipi aa ekanligi bizga yuqoridan ma’lum.
0,25 ² =0,0625 =6,25%
160 -100% x=10
x -6,25% Javob : B
2-Masala.
Xitoyliklarda koʻzining qisqaligi kamroq qisqaligi ustidan dominantlik qiladi. Ma'lum bir qishloqda ko'zi qisqa odamlar 57,75 % ni tashkil qilsa, va bu qishloqda 6000 ta aholi mavjud boʻlsa, bu qishloqda geterozigota genotipiga ega odamlar sonini toping(Xardi Vayinberg qonuni asosida)
A) 2730 ta B) 4600 ta C) 2600 ta D) 3206 ta
A – koʻzning qiqaligi (AA, Aa)
a — koʻzning kamroq qisqaligi (aa)
Xardi-Vaynberg formulalari
1) p + q = 1 Bu yerda: p—A , q—a genini ifodalaydi, ya'ni A + a = 1
A²+2Aa+a²=AA+2Aa+aa=1
AA : 2Aa =57,75%
Bundan kelib chiqadiki ,100- 57,75% = 42,25% aa ga tegishli
1 ta a genining qaytarilish chastotasi 6,5% ga teng.
Yuqoridagi formulaga qo’yamiz:
A² +2Aa=57,75 A ni bilan belgilab olamiz.Bu tenglamada a ma’lum ya’ni a=6,5%
² + 2 6,5-57,75=0 kvadrat tenglama hosil boladi
² +13 -57,75=0
Diskriminant bilan hisoblaymiz. D=b²-4ac=169+231=400
Bu A genining qaytarilish chastotasi
Biz geterozigota genotipga ega odamlar sonini topishimiz kerak.
Shuning uchun 2 Aa ni hisoblaymiz. Bu esa 45,5 % ga teng
6000-100% =2730 Javob:A
-45,5%