Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi

BIOSFERA VA MIKROORGANIZMLAR EKOLOGIYASI

Reja:

1. 
   Tuproq mikroflorasi.
   
2. 
   Suv mikroflorasi.
   
3. 
   Havo mikroflorasi.
   

Bakteriyalar tabiatda boshqa tirik organizmlarga qaraganda, keng tarqalgan. CHunki ular nihoyatda mayda bo’lganligi va tashqi muhit omillariga tez moslasha olganligi, turli-tuman oziq moddalarni iste’mol etishi sababli boshqa organizmlar yashay olmaydigan joylarda ham yashay oladi. Ular tuproqda, suvda, havoda va boshqa organizmlar tanasida uchraydi.

Mikroorganizmlarning tuproqda tarqalishi.
Mikroblar tashqi muhitdagi hamma ob’yektlardan ko’ra tuproqda ayniqsa ko’p bo’ladi. Mikroblar suv va havoga asosan tuproqdan tarqaladi. Tuproqda mikroblarning hayoti va faoliyati uchun organik va mineral moddalar, yetarli namlik, quyosh nurlaridan himoya qilishga o’xshash eng qulay sharoitlar mavjud. Tuproqning turli qatlamlarida mikroblar bir tekis tarqalgan emas. Eng ustki qatlamida mikroblar kam bo’ladi, chunki bu yerda mikroblar kuriydi va quyosh nurlarining ta’sirida tez nobud bo’ladi. yerning 10—20 sm chuqurlikdagi qatlamida mikroblar hammadan ko’prok bo’ladi. yer chuqurlashgan sari mikroblarning harakteri uzgaradi va ularning umumiy miqdori kamaya boradi, 4—5 m chuqurlikdagi tuproq esa deyarli sterilli bo’lishi mumkin. Lekin mikroblar ancha chuqur qatlamlarda ham bo’lishi mumkin.
Tuproqning tarkibiga, yoritilish sharoitiga, namlik darajasiga, yil fasllariga, iqlim sharoitiga va omillariga qarab tuproq mikroflorasi miqdor va sifati jihatidan ham farq qiladi. Masalan, taqir, toshloq, qumloq tuproqlarda mikroblar juda kam bo’ladi, haydab quyilgan va ug’itlangan tuproqlarda ayniqsa ko’p bo’ladi. Organik moddalar ko’p bo’lgan yerlarda mikroblar­ning har xil turlari ko’payishiga qulay sharoit yaratiladi. Ular ayniqsa o’simliklarning ildizida (rizosferada) ko’p miqdorda to’planadi. Tuproqda bir necha million, hatto milliardgacha bakteriya bo’lishi mumkin. 1 g mozor tuprog’ida 19 mlrd bakteriya borligi aniklangan. M. V. Fedorovning ma’lumotlariga ko’ra 1 gektar yerning 25 sm chuqurlikdagi tuprog’idan olingan mikroblarning og’irligi 3 tonnaga yetgan, demak, 1 g tuproqda 5 mlrd bakteriya bo’lgan. Tuproqda ayniqsa sporali aeroblar (Vas. mycoides, Vas. subtilis, Vas. megatherium, Vas. mesentericus va boshqalar), sporali anaeroblar (Vas. eporogeaes, Vas, putrificus va boshqalar), termofil bakteriyalar, pigment hosil qiluvchilar, kokklar (Micrococcus albus va boshqalar) ko’p uchraydi. Tuproqda nitrifikatsiyalovchi, denitrifikatsiyalovchi, azot tuplovchi, oltingugurt bakteriyasi, kletchatkani parchalovchi; mog’or zamburug’lari, achitkilar, sodda hayvonlar va mikroskopik yusinlar bo’ladi. Ularning ayrimlari oziqlarga tushib, ularni buzadi. Ayrim tur bakteriya, achitki, mog’or zamburug’larning sof ko’lturasi ajratilib, ulardan antibiotiklar, vitaminlar, fermentlar va boshqalar tayyorlanadi. Tuproqdagi organik va mineral moddalarning almashinuvida mikroorganizmlar asosiy rol uynaydi; tuproqdagi mikroblarning ta’sirida har yili tuproqqa tushadigan barcha organik moddalar (o’simlik qoldiqlari, mol uligi) oddiy birikmalarga parchalanadi va ular o’simliklar uchun oziq moddaga aylanadi. Tuproq strukturasini va gumusni hosil qilishda mikroorganizmlarning ahamiyati juda katta. Gumus tabiatdagi turli o’simlik birikmalaridan, anaerob va aerob bakteriyalar hamda zamburug’lar ishtirokida hosil bo’ladi.
Evolyutsion taraqqiyot natijasida tuproq mikroorganizmlarning ayrim gruppalari orasida metabioz munosabat hosil bo’lgan, ayrim gruppa mikroorganizmlar orasida esa antagonizm bo’lib, bakteriya va zamburug’lar bir-birining rivojlanishiga to’sqinlik qiladi yoki birisi ikkinchisini yo’q qiladi. Antagonist bakteriyalar tabiatda, tuproqda bo’ladigan protsesslarda, ayniqsa, kasallik qo’zg’atuvchi mikroblarga qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Ko’pchilik bakteriyalar o’simlik ildizida ko’payib, ularni fitapatogen zamburug’lar ta’sirotidan himoya qiladi.
Tuproqda aktivator degan mikroblar bo’ladi, ular yashash davrida hosil qilgan mahsulotlari bilan o’simliklarning o’sishi va rivojlanishini tezlatadi. Bir tuppoq tarkibida bir necha mingdan yuz milliongacha shu mikrobdan bo’lishi mumkin. Spora hosil qiladigan va hosil kilmaydigan bakteriyalar, achitki va boshqalar aktivator bakteriyalarga kiradi.
Tuproq mikroblarining ko’pchilik turi (azotobakter, tugunakli bakteriya, nitrobakteriya, zamburug’, aktinomitset va boshqalar) tiamin, riboflavin, G, K, B₆, B₁₂ vitaminlari, biotin, nikotin kislotasi va boshqa vitaminlarni hosil qiladi. O’simlik ildizlariga yakin tuproqdan biotik moddalar va aminokislotalarni mikroblar o’zlashtiradilar. Antibiotiklar ayrim o’simliklarning ildizlarida tuplansa, boshqa o’simliklarning tanasi va yaprogida to’planadi va uzoq vaqt saqlanadi. Mikroorganizmlarning ayrim turlari ildiz chiqindilari bilan oziqlanib, ildizlarni chiqindilar ta’siridan asraydi. O’simliklar o’z navbatida rizosfera mikroblariga ta’sir etib, ularning tuproqdagi ayrim turlarini saklab qoladi.
Tuproqda patogen mikroblar ham uchraydi, ular tuproqqa hayvon uligi chiqindilari, zararlangan oqar suv va turli tashlandiqlar bilan tushadi. Ayrim patogen mikroblar (kuydirgi va qoqshol kasalligini qo’zg’atuvchilar) tuproqda rivojlanadilar, lekin ko’pchilik patogen mikroblar tuproqda rivojlana olmaydi. Natijada ularning kasallik qo’zg’atish qobiliyati yo’qoladi va ular o’ladi. Bakteriyalar tuproqda sharoitga qarab har xil uzoqlikda yashaydi. Masalan, sil tayoqchasi 5 oydan 2 yilgacha, brutsellalar — 100 kungacha, chuchka saramasini qo’zg’atuvchi — 166 kungacha, yiring hosil qiluvchi kokklar — 2 oygacha, chuchka ulati virusi — 5 kungacha yashaydi. Ammo patogen mikrob­larning sporalari (kuydirgi, qoqshol, yomon shish, qora son qo’zg’atuvchilarning sporalari) tuproqda bir necha o’n yillab yashaydi.
Patogen mikroorganizmlar bilan zararlangan tuproq ayrim yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi manba hisoblanadi. Bunda asosan kuydirgi, qora son, qoqshol, yomon shish qo’zg’atuvchilari juda xavfli hisoblanadi.
CHorvachilik mollar uchun ferma va suv havzalari ko’riladigan joylarni planlashtirishda hamda tuproqning mikroorganizmlar bilan ifloslanganligini aniqlashda uni mikrobiologik jihatidan tekshirish muhim sanita­riya ahamiyatga egadir.
Bakteriologik tekshirish uchun 1—2 sm chuqurlikdan maxsus koshik bilan tuproq olinadi va uning mikroblar bilan ifloslanganlik darajasi 1g tuproqdagi mikroblarning soni bilan belgilanadi. Tuproqda ichak tayoqchasining titri va patogen mikroblarning borligi ham aniqlanadi.
Mikroorganizmlarning suvda tarqalishi.
Suvda mikroorganizmlarning yashashi va ko’payishi uchun sharoit mavjud bo’lgani uchun, unda doimo mikroblar bo’ladi. Ayniqsa oziq-ovkat sanoatida ishlatiladigan suvda ma’lum miqdorda fakat saprofit bakteriyalarning bo’lishi urinsizdir, chunki mikroblar oziq mahsulotlarining sifatini pasaytiradi va ularning oziq sifatida yaroqli bo’lish muddatini kamaytiradi. Suvda kasallik qo’zg’atuvchi mikroblarning bo’lishi ayniqsa odam va hayvonlar uchun juda xavflidar.
Suvda organik moddalar qanchalik ko’p bo’lsa, mikrobning yashashi uchun sharoit shunchalik qulay bo’ladi. Suv tuproqning turli qatlamidan oqib o’tgani uchun undagi mikroblar suvga doimo aralashib turadi. Suvning mikroflorasi o’zgaruvchan bo’ladi, ya’ni u yil fasllariga ham bir qadar bog’likdir. yomg’ir yoqqandan yoki qor erigandan keyin suvga atrof muhitdan ko’plab mikrob qo’shilib, ariq, ko’l va dengiz suvlarida mikroblar nihoyat ko’payadi.
Ko’pgina mikroblar suvga turli tashlandiq narsalar bilan birga tushadi. Sanoat korxonalaridan chiqadigan suvlarga har xil tashlandiq, narsalar aralashadi yoki suv­ga tezak, gung tushadi, bular suv mikroflorasining goyat ko’payishiga sabab bo’ladi.
K. Vagner va U. Reyss 1953 yili sil kasalliklar kasalxonasidan chiqqan tashlandiq suvni tekshirib, 1 ml suvda sil kasalligini quzg’ovchi 100 ming mikrob borligini aniqlagan. Suvga atrof muhitdan tushib turadigan mikroblardan tashqari, unda doimo yashashga moslashgan ba’zi bir mikroorganizmlar bor, masalan, Bact. fluorescens liquefaciens, Bact. aquatilis sarsinalar, Micrococcus caudicans, Micrococcus roseus oltingugurt, temir bakteriyalari va boshqalar. Suvga atrof muhitdan turli mikroblar tu­shib aralashib tursa ham, tabiiy sharoitda bir qator sabablarga ko’ra suvdagi mikroblar kamayib turadilar, natijada suv tozalanib turadi. Suvning mikroblardan tozalanib turishida bir qator biologik omillarning ham ahamiyati bor. Masalan, bakteriofag ta’sirida suvdagi ko’p mikroblar o’ladi va natijada suv birmuncha tozalanadi. Bulardan tashqari, suvdagi mikroblarning bir qismini suvda yashaydigan sodda hayvonlar tutib hazm qiladi, va nihoyat, mikroblar bir-biriga qarama-qarshi bo’lishi tufayli ham halok bo’ladi va suv tozalanib turadi. Katta shaharlar o’rtasidan o’tadigan oqar suvlar nihoyat darajada ifloslangan bo’lishi mumkin, lekin bu suv shahardan 10 km chetga chiqqanda undagi mikroblar kamayadi va suv ancha tozalanib qoladi. Suvdagi mikroblarning bir qismi suvning oqimi bilan doimo harakat qilishi natijasida halok bo’ladi, suv ostida to’plangan loyqa ham ko’p mikroblarni o’ziga ilashtirib olib, suvni mikroblardan birmuncha tozalaydi.
Odam yoki hayvon tezagi bilan ifloslangan suvda ichak tayoqchasi bakteriyasi; enterokokk, stafilokokklar hamda turli patogen mikroblar bo’lishi mumkin. Masalan, kuydirgi batsillasi, manka bakteriyasi, qorin tifi va para­tif bakteriyalar, brutsella, leptospira, vabo vibrioni, tulyaremiya bakteriyasi, ichburug’, chuchqa saramasi qo’zg’atuvchilari, chuchqa ulatini, oqsilni qo’zg’atuvchi viruslar va boshqalar. Ayrim patogen mikroblar suvga tushib, uzoq vaqt utmasdan ko’paya boshlaydi. Gung bilan xaddan tashqari ifloslangan yoki boshqa yul bilan patogen mikrob aralashgan suvlarni qaynatmasdan ichish yoki undan boshqa maksadda foydalanish odam va hayvon uchun xavfli hisoblanadi.
Daryo, ko’l, dengiz va boshqa suv manbalarining mikroflorasi sharoitga ko’ra har xil uzgarib turadi. Daryo suvlari shahar va qishloqlarga yetib keliщdan ilgari tarkibida mikroflora kamroq bo’ladi, qishloq va shahardan oqib o’tgandan keyin mikrob nihoyatda ko’payadi, chunki u yerlarda suvga turli tashlandiqlar bilan birga juda ko’p mikrob tushadi. Masalan: Ural daryosining shaharga yetib kelmasdan oldin 1 ml suvida 197000 mikrob bo’lsa, shahardan chiqqandan keyin 400000 mikrob bo’lgann aniklangan.
Daryoga yangi suv okimining kushilishi, organik birikmalarning minerallanishi tufayli suvda oziq moddalarining kamayishi, suvda erimaydigan organik birikmalarning mikroorganizmlar bilan birga suvga cho’kishi, quyosh nurining ta’siri antagonist mikroblarning bir-birini yo’qotishi, suv harakatining mexanik ta’siri va oddiy hayvonlarning mikroblarni yo’q qilish daryo suvining mikroblardan tozalanishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari, turli tukli chuvalchanglar, mollyuskalar, kiskichbakalar mikroblar bilan oziqlanadi. Masalan, shimoliy Kaspiyda ushbu organizmlar bir sutkada 525 tonnagacha bakteriyalarni tutib yeydilar.
Suv manbasiga ko’ra vodoprovod suvida har xil mikro­organizmlar turli miqdorda bo’ladi. Suv vodoprovodga ochiq suv havzasidan kelsa, unda mikroorganizmlar juda ko’p bo’ladi. SHuning uchun suv havzasidan keladigan suv tindiriladi, filtrlanadi, xlorlanadi.
Ko’llarning mikroflorasi ham har xil bo’ladi. yomg’irdan sung mikrob juda ko’payadi, havo ochiq kunlari bir oz kamayadi. Ko’lning kirgogiga yakin joylarda mikrob ko’p, o’rtasida esa mikrob kam bo’ladi. Ko’l suvning 5—20 sm chuqurligida suv yuzasiga nisbatan mikrob eng ko’p bo’ladi. Daryo va ko’l suvlariga nisbatan dengiz suvida mikroblar kamrok bo’ladi. Dengizda shur suvda yashashga moslashgan mikroblar bilan bir katorda normal tuzli muhitda yashovchi mikroblar ham bo’ladilar. Dengiz suvida aktinomitsetlar, sporali va sporasiz bakteriyalar uchraydilar va unda kokklar, mikrobakteriyalar, mog’orlar va achitkilar kam uchrab turadi. SHimoliy muz okeanida 100 m chuqurlikda nitrifikatsiya, denitrifikatsiyalovchi va azot tuplovchi bakteriyalar — topilgan 1 l suvda 35 tadan bir necha minggacha geterotrof bakteriyalar bo’lishi mumkin.
Sanitariya holati buyicha distillangan suv, artezian qudug’ining suvi, buloq va atmosfera suvlari tarkibida mikroblar juda kam bo’ladi. Distillangan suvda mikrob­lar juda ham kam bo’lib, unga mikroblar havodan yoki ifloslangan idishdan tushadi. Lekin distillangan suvda ayrim mikroblar uzoq vaqt davomida tirik saklanibgina kolmasdan, hatto unda ko’paya oladilar. Artezian quduqlarining suvi tarkibida mikrob juda kam uchraydi. 1 ml artezian suvida 10 ga yakin mikrob bo’ladi, mikroblar trubalardan suv utishi paytida aralashib kolishi mumkin. Buloq suvida mikrob juda kam bo’ladi, lekin buloq atrofida tuplangan suvda turli tashlandiq narsalarning tushishi natijasida mikrob ko’paya boshlaydi.
Atmosfera suvlari (YOmg’ir, qor suvi) tarkibida mik­roblar juda kam bo’ladi. yomg’ir tomchisi, qor parchasi yerga tushguncha o’zi bilan birga havodagi mikroblarni ham qo’shib olib tushadi. Havosi mikroblar bilan juda ham ifloslangan joydan tushayotgan 1 ml yomg’ir suvida bir necha yuztagacha mikrob bo’lishi mumkin.
Oddiy quduq suvlarining mikroflorasi juda o’zgaruvchan bo’ladi. Quduq suvi mikroflorasining miqdori quduqning kanday joyda kazilishiga, quduqning tuzilishi va undan foydalanish usuliga bog’likdir. Quduq suvi­da yer yuzasidan suvga nisbatan mikroblar kam bo’ladi, chunki suv yerning ostki qatlamidan chiqqanda filtrlanadi. Quduqka yakin joyda molxona, ayniqsa, hojatxona bo’lsa, uning suvida turli mikroblar ko’p bo’ladi. Quduqdan suv olish uchun maxsus chelak ishlatilsa, bunday quduqning suvida mikrob kam bo’lib, suv ancha toza saqlanadi. Quduq suviga brutsellez, paratif, kuydirgi, vabo kasalligini qo’zg’atuvchi mikroblar tushsa, bunday quduq suvi kasallik manbaiga aylanadi. Suv orkali tarqalgan kasalliklar odatda ommaviy tus olish xavfini tugdiradi. Suvning sog’liq uchun zararli yoki zararsizligini bilish uchun avval shu suvda patogen mikrob bor-yo’qligini aniqlab bilish kerak. Lekin tekshirish uchun olingan suvda patogen mikrobning miqdori juda oz bo’lishi mumkin va uni hamma vaqt aniqlash imkoniyati bulmaydi. SHu sababli suvda patogen mikrob borligini to’g’ridan-to’g’ri aniqlash o’rniga boshqa usuldan foydalaniladi. CHunonchi, suvning odam va hayvon najasi bilan ifloslanganlik darajasi aniqlanadi, chunki suvga najas bilan birga patogen mikroblar ham o’tadi. Suvning najas bilan ifloslanganlik darajasi, ya’ni undagi ichak tayoqchasining borligi koli-titr yoki koli-indeks bilan aniqlanadi. Ichak tayoqchasi topilgan suvning eng kam miqdori suvning koli-titri deyiladi. 1 l suvda topilgan ichak tayoqchasining miqdori koli-indeks deyiladi.
Suv havzalarining sanitariya holatini aniqlash uchun tekshiriladigan suvdan 1 ml olib, go’sht-pepton agarga ekiladi va 87° issiqtermostatda 24 soat davomida ustirilgandan sung unda hosil bo’lgan mikrob koloniyalarining miqdori hisoblanadi. GOST buyicha bu miqdor vodoprovod, suvida 100 dan (koli-titri 500 dan nam), koli-indeksi 2 dan yuqori bo’lmasligi, quduq hamda ochiq havza suvi uchun 1000 dan (koli-titr 111 dan kam va koli-indeks 9 dan ko’p) yuqori bo’lmasligi lozim. Suvning koli-titrini Bulir usuli bilan aniqlash ham mumkin. Buning uchun tekshiriladigan suvdan turli miqdorda olib, Bulir bakteriologik ozig’iga (bulon, 0,25 g mannit, neytralrot) ekiladi. Ekilgan suvning ichak tayoqchasi topilgan eng kam miqdori suvning koli-titri deb hisoblanadi.
Tekpshrilgan suvning koli-indeksi qancha kichik bo’lsa, u najas bilan shunchalik kam ifloslangan hisoblanadi.
Suvning sog’liq uchun zararsizligini aniqlashda asosan uning koli-titri yoki koli-indeksi hisobga olinsa ham, lekin suvdagi boshqa mikroblarning ko’p-ozligiga e’tibor beriladi. Agar 1 ml suvda 500 mikrob topilsa, bunday suv yaxshi sifatli, 1000 ta bo’lsa o’rta sifatli, bir necha minglab mikrob topilsa, u yomon sifatli hisoblanadi.
Loyqa yoki biror rangga bo’yyalgan suv ichish uchun yaroksiz hisoblanadi. Agar suvning ximiyaviy tarkibida metan, vodorod sulfidi yoki birorta yomon xidli gazlar bo’lsa, unday suv organik moddalar bilan ifloslangan deb hisoblanadi. Suvga organik moddalar aralashgan bo’lsa, bu unga odam yoki hayvon najasining aralashganligini bildiradi. Bakteriologik usulda tekshirilganda sifatsiz deb topilgan suvni tozalab ishlatish lozim.
Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari.
1. Osilma moddalarni chuktirish. Bu usul suv juda ham loyqa holatda bo’lsa qo’llaniladi. SHu maksadda suv tozalaydigan katta qurilma asboblar o’rnatilib, ulardan suv juda sekinlik bilan o’tkazilganda uning ostiga yirik moddalar bi­lan birlikda mikroblar ham cho’kadi. Natijada bakteriyalar miqdori 75 protsentga, ichak tayoqchasi esa 50 marta kamayadi.
2. Koagulyatsiyalash (birlashtirish) — suvdagi muallaq zarrachalarning cho’kishini tezlatnsh uchun unga koagulyant (sul­fat kislotali glinozem yoki sulfat kislotali temir oksidi) ohak bilan aralashtirib qo’shiladi. Bu moddalar suvda kalsiy va magniy tuzlari bilan birikadi va yirik parchalarga aylanuvchi alyuminiyning suvli oqsidini — kolloid eritmasini hosil qiladi. Hosil bo’lgan parchalar uzlari bilan birlikda suvdagi mikroblarni va muallaq zarrachalarni ham cho’ktiradi. Koagulyant qo’ushilgan suv 6 soatda tinadi. Bu vaqtni qisqartirish uchun suvni filtrdan o’tkazish lozim, shunday qilganda suvdagi mikroblarning soni 90 protsentga ozayadi.
3. Suvni filtrlash. Buning uchun suv qalinligi 0,6—0,7 m kvars qumi, shag’al va boshqa filtrlardan o’tkaziladi. SHunday qilganda 10—12 minut ichida kum yuzasida suvdagi muallaq zarrachalardan anorganik parda hosil bo’ladi va u mayda loyqa zarrachalarini hamda 99 protsent bakteriyalarni tutib qoladi.
4. Xlorlash — bu asosan patogen mikroblarni (paratif, brutsella va boshqa sporasiz) yo’qotishda va suvdagi mikroblarning umumiy miqdorini kamaytirishda keng qo’llaniladigan oddiy usuldir. Buning uchun ma’lum miqdorda bakteriyalarga halokatli ta’sir etuvchi va oksidlash xususiyatiga ega bo’lgan, tar­kibida aktiv xlor bo’lgan xlorli ohak qo’llaniladi. Xlorlanadigan suv toza va tinik, bo’lishi lozim, chunki xlor suvdagi bakteriyalarni uldiradi. Agarda mikroblar muallaq zarrachalarda, loyqada va boshqa birikmalarda bo’lsa, ularga xlor yaxshi ta’sir etmaydi. Ayrim mikroblar tirik qoladi va bunday suvni odam
va hayvonlar ichsa zararlanishi mumkin. 0,1 mg aktiv xlor 1 litr suvdagi 6000 ichak tayoqchasini 4 soat-u 10 minutda uldiradi. Lekin suv azonlansa xlorlab tozalanganga qaraganda, ancha yaxshi natija beradi. 0,1 mg azon 1 litr suvdagi 6000 ichak tayoqchasini 1 sekundda uldiradi.
Mikrobli suvni biologik usul bilan tozalash.
Sanoat korxonalari, kasalxonalar va go’sht kombinatlaridan oqib chiqadigan chiqindi suvlarda juda ko’p patogen va saprofit mikroblar bo’ladi. Bunday suvlarni ariq va kanallarga oqizish xavflidir. SHuning uchun bunday chiqindi suvlar zararsizlantirilishi zarur. Bunda har xil usullar qo’llaniladi.
CHunonchi, mikrobli suvni biologik tozalash uchun filtrlovchi maydonlar va filtrlovchi ekiladigan maydonlar tayyorlanadi. Maxsus tayyorlangan maydonlarda suv okizilib tuproqqa shimdiriladi. Natijada suv tarkibidagi barcha organik birikmalar, muallaq zarrachalar, mikroorganizmlar tuproq qatlamida tutilib qoladi. Tuproqning yuza qatlamida tutilgan organik moddalar chirituvchi bakteriyalarning ta’sirida ammonifikatsiyalanib ammiak hosil qiladi va keyinchalik ammiak azotli va azot kislotalarigacha oksidlanadi. Patogen va boshqa turdagi mikrob­lar esa nobud bo’ladi. Filtrlovchi maydonlarda ko’p ug’it moddalari foydalanilmay qoladi. SHu sababli chiqindi suv ekin ekiladigan maydonlarga kuyilib filtrlansa, hosil bo’lgan ug’itlar tula-tukis foydalaniladi, ya’ni filtrlovchi maydonlar ikkiga bulinadi, birida suv filtrlanganda ug’it moddalari to’planadi, ikkinchisiga esa (oldin suv filtrlangan maydonga) ekinlar ekiladi. Ushbu usullar bilan suv mikroblardan birmuncha tozalannshiga qaramay, ular katta shaharlarda qo’llanilmaydi, chunki ko’p suvni filtrlay olmaydi. 1 ga filtrlovchi maydon bir sutkada 50 mln pakir suvni filtrlab tozalaydi, filtrlovchi ekiladigan 1 ga maydoni esa 10 ming pakir suvni filtrlab tozalay oladi. (YA. ya. Nikitinskiy ma’lumoti). Tar­kibida mikrob ko’p bo’lgan suvni tozalash uchun biologik filtrlar qo’llaniladi. Buning uchun sun’iy hovuz quriladi va u aerotank deyiladi. Bu hovuz oqindi suvga tuldiriladi, uning ostida esa loyqa bo’ladi, u aktiv loyqa deyiladi va uning yordamida suvdagi muallaq zarrachalar koagulyatsiyalanadi. Xovo’z (aerotank) ostidan havo chikaziladi, natijada aktiv loyqa zarrachalari har doim muallaq holatda bo’ladi. Mikrobli suvni tozalashda loyqa va kislorod asosiy biologik omil hisoblanadi. Bunday biologik tozalash ikki fazada boradi. Oldin aktiv loyqa orga­nik moddalarni adsorbsiyalab koagulyatsiyalaydi — ya’ni fizikaviy tozalash bo’ladi, keyinchalik biologik protsess yuz berib or­ganik moddalar loyqa zarrachalarda ammonifikatsialanadi va nitrifikatsiyalanadi (ammiakni azot kislotasigacha oksidlaydi). Natijada mikroblarning umumiy miqdori keskin kamayadi va patogen mikroblar asta-sekin halok bo’ladi.
Mikroorganizmlarning havoda tarqalishi.
Mikroorganizmlarning yashashi, rivojlanishi uchun sharoit noqulaydir. Havoda oziq modda yo’qligidan ko’pchilik mikroblar yashay olmaydilar. Bundan tashqari, havoda namlik yetarli darajada bulmaydi va quyosh nuri mikroblarga zararli ta’sir etib turadi. SHu sababli ko’pchilik mikroblar havoda oz yashaydi. Fakat achitki, zambupyg, spora va pigmentli mikroorganizmlar havoda uzoq vaqt yashaydi, chunki ular kurgokchilikka va ultrabinafsha nurlar ta’siriga chidamli bo’ladi. Mikroorganizmlar havoga asosan chang bilan o’tadilar. Odam, hayvon va o’simliklarda uchraydigan mikroblar ham havoga utib turadi. Odam aksirganda, yutalganda, tupurganda shunday bo’ladi. Bir kism mikroblar xayvonning sulagi, gungidan havoga o’tadi, ba’zi mikroblar havoga suv tomchilari orkali o’tadi.
Havodagi mikroblarning ko’p-ozligi va turlari juda o’zgaruvchandir. Bu xol havoning mineral va organik muallaq zarrachalar bilan zararlanishiga, temperaturaga, yogingarchilikka, namligiga va yeriga bog’lik, havoda chang, tutun, qurum va boshqalar qancha ko’p bo’lsa, mikroblar ham shuncha ko’p bo’ladi, chunki chang va tutun zarrachalari ko’pchilik mikroblarni adsorbsiyalash (surish) xususiyatiga egadir.
Odam va hayvon chiqindilari, uliklaridan va turli tashlandiqlardan tuproqqa patogen mikroblar o’tib, tuproqda quriydi va chang bilan havoda ko’tarilib, ular turli yuqumli kasalliklarni tarkatishda muhim rol uynaydi.
Odam yoki hayvon bir marta aksirganda 4500 dan 150 minggacha bakteriya havoga chiqadi.
Turar joy havosida patogen mikroblardan sil tayoqchasi, kuydirgi va qoqshol sporalari, pnevmokokk, gazli gangrena qo’zg’atuvchisi, stretokokk, stafilokokk va boshqalar uchraydi. Bunday havo bilan nafas olgan odam va hayvonlar u yoki bu infeksiya bilan kasallanishi mumkin. Patogen mikroblarning juda ko’p qismi yopik bino havosida, yaxshi shamollatilmaydigan, qorongi, hayvonlar zich joylashgan binolar havosida to’planadi.
A.K. Sqoroxodko molxonaning 1 litr havosida 121 dan 2530 gacha bakteriya topgan. Poldan 5 sm dan to 20 sm balandlikdagi 1 litr havoda o’rta hisob bilan 980 bakteriya borligi aniqlangan.
Molxona havosining turli qismida mikroblarning miqdori turlichadir. Mikroblar hayvonlar turadigan yerda, ya’ni binoning urta qismining havosida juda ko’p bo’lib, devor yonlarida ozroq, eshik oldi havosida esa juda ham nam bo’ladi, chunki u yerga doimo toza havo kirib turadi. Molxona havosidagi mikroblar mollarga dagal hashak berilganda, ularning tanasi tozalanganda, binoni tozalaganda ko’payadi.
Yirik sanoat shaharlarining havosida mikroblar ko’p bo’lib, kishlok havosida oz bo’ladi; urmon, bog, yaylovlarning havosida, ayniqsa, daryo, okean va qorli tog chukkilari havosida mikroblar birmuncha kam bo’ladi.
Voytkevich ma’lumotiga ko’ra 1 m³ havodagi mikroblarning soni qo’yidagicha:
Uy hayvonlari turadigan hovlida 1 mln dan 2 mln gacha.
Odam yashaydigan xonada 20 minggacha.
SHahar ko’chasida 5 minggacha.
SHahar istiroxat bogida 200 gacha.
Dengiz havosida 1—2 dona.
SHimoliy kutb havosida (73° shimolda) 1 dona (10 m³ havoda).
SHimoliy kutb havosida (80° shimolda) 0.
Havoning pastki qatlamiga nisbatan, yuqori qatlamida mikroblar kamroq uchraydi. Masalan, Moskva shahrining 500 m balandlikdagi 1 m³ havosida 2—3 mikrob uchraydi, 1000 m balandligida 1,5 mikrob, 2000 m balandlikda esa 0,5 mikrob uchraydi. Moskvadan 5—7 km chetda xuddi shu balandlikdagi mikroblardan 3—4 marta oz bo’ladi (E. N. Mishustin). Havodagi mikroblarning ko’p-ozligiga yil fasllari ham ta’sir etadi. yomg’ir va qor yoqqandan keyin havodagi mikroblarning soni ancha kamayadi. yozdagiga qaraganda qishda mikroblar kam bo’ladi. Havodagi mikroblarning oz-ko’pligi har xil usullar bilan aniqlanadi. Bu usullar mikrobning umumiy miqdorini yoki turlarini aniqlashga moslashgan. Kox usuli: bunda bir necha Petri kosachasiga 15—20 ml eritilgan go’sht-pepton agari qo’yiladi va ular kotgandan sung uyning burchaklariga va o’rtasiga qo’yib qopkog’i 5—10 minutga ochib qo’yilsa, uy havosidagi mikroblar chang bilan birga kosachaga utiradi. Sungra kosachalarning qopqog’i yopiladi va 37° issiqtermostatga bir necha kunga kuyiladi, ana shunda muhit betiga tushgan mikroblar usadi hamda kosachaga qancha mikrob tushgan bo’lsa, shuncha koloniya hosil qiladi. Koloniyalarni hisoblab havoda taxminan qancha mikrob borligi va koloniyalarni tekshirish necha turli mikrob mavjud ekanligini bilish mumkin. Havo mikroflorasini Krotov — shafir apparati yoki Mikel naychasi bilan ham tekshirish mum­kin. Bu apparat bilan sm³, m³ havo mikrob usadigan oziqka yunaltiriladi, keyin oziqda paydo bo’lgan koloniyalarning hisobi olinadi va mikroblarning umumiy miqdori aniqlanadi. Havoda patogen mikroblar borligini aniqlash uchun har qaysi mikrobga o’ziga xos elektiv oziq (masalan, paratif kasalligini qo’zg’atuvchi mikrob uchun hayvon uti qo’ushilgan oziq) tayyorlanadi yoki sezgir laboratoriya hayvonlariga yuqtirib ko’riladi. Havoda mikroblarning ko’p miqdorda bo’lishi binoning sanitariya qoidalariga hisob holatda ekanligidan (havo almashinuvi yomonligi, hayvonlarning zich joylashishi va boshqalardan) darak beradi. Masalan: turar joy binosining 1 m³ havosida 500-1000 dona bakteriya bo’lishi havoning juda ham ifloslanganligini bildiradi.

Adabiyotlar :

1. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent, «O’qituvchi», 1975.
2. Vahobov A., Inog’omova M. Mikrobiologiya. UzMU. Toshkent, 2000.
3. Bakulina N.A. i dr. Mikrobiologiya. Toshkent. Meditsina, 1979.
4. Mustakimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. «O’qituvchi». T. 1995.
5. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Vssh. shkola, 1966.
6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent. «O’qituvchi», 1966.
7. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. Toshkent, 1983.
8. www.ziyonet.uz