Азярбайжан ялйазма китабы тарихи програмы

PAŞA KƏRİMOV

“AZƏRBAYСAN ƏLYAZMA KİTABI TARİXİ”

fənnindən xüsusi kurs

p r o q r a m ı

BİR NEÇƏ SÖZ

Azərbaycan əlyazma kitabı üzrə xüsusi kurs proqra­mı­nın tərtib edilməsi bu sahədə ilk təcrübədir. Müstəqilliyini bərpa etmiş respublikamızda tarixi keçmişimizə daha dərindən yi­yə­lənmək, mə­də­niyyət abidələrimizi, maddi və mənəvi sər­vət­lə­ri­mizi hərtərəfli öyrənmək meyli Azərbaycan əlyazma kitabının ta­rixi üzrə xüsusi kurs­­lar yaradılması zərurətini irəli sürür. Fik­ri­mizcə, ali məktəb­lə­ri­mi­zin şərqşünaslıq, filologiya, tarix, kitabxanaçılıq və s. humanitar fa­kül­tələrində mədəniyyətimizin ayrılmaz tərkib hissəsi olan əl­yaz­ma kitabı tarixini tədris proqramına salmaq vaxtı çat­mışdır.

GİRİŞ
Azərbaycan əlyazma kitabı tarixinin dəqiq məlum ol­­ma­ma­sı, onun hələlik «Avesta»nın yarandığı tarixdən hesablanması. Say­sız-hesabsız abidələrinin bu günə gəlib çatmaması, bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri.

Tərkib hissələri e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin birinci ya­r­ısında meydana çıxmış, zərdüştiliyin əsas dini kitabı olan «Aves­ta». E.ə. VI əsrdə bu abidənin 12 min inək dərisi üzərində ya­zılması. Makedoniyalı İsgəndərin işğalçı yürüşü zamanı abidənin oricinalının məhv edilməsi. Eramızın IV əsrində baş zərdüşt kahini Mah­ras­pan­dın oğlu Azərbadın (Atropatın) «Avesta»nı yenidən tərtib etməsi və özü­nün yaratdığı xüsusi əlifbada yazıya alması.

V əsrin əvvəlirində Albaniyada 52 hərfdən iba­rət alban əlif­ba­sının yaradılması. VII əsr­dən etibarən Azərbaycan tarixinə aid əsər­lərin meydana çıxması. Bər­də yaxınlığındakı Kalankatuyk kən­din­dən olan Kalankatuyklu Mo­iseyin «Ağvan tarixi» əsərində həmin dövrün mədəni həyatı haq­qında məlumat verilməsi. Bir sıra dini kitab­ların, Ho­me­rin «İliada», Vergilinin «Eneida» əsərlərinin alban di­linə tər­cü­mə edilməsi. Alban yazılı abidələrinin təhriflərlə erməni di­li­nə tərcümə edilərək erməni abidələri kimi təqdim edilməsi.

VIII əsrin birinci yarısından Azərbaycanda ictimai-siyasi mü­­­nasibətlərin dəyişilməyə başlaması, İslam mə­dəniyyətinin yayıl­ma­­sın­dan sonra zərdüştilik və b. dinlərin tə­sirinin zəifləməsi.

IX-X əsrlərdə Azərbaycanda «Avesta», «Qu­ran», «Tovrat» və «İncil» kimi dini kitabların yayılması, bunların azər­baycanlılar tərəfindən köçürülməsi. «Qu­ran»­ın birinci yerdə, «İncil»in ikinci yerdə durması, «Avesta» və «Töv­rat»­ın yayılma dairəsinin get-gedə məhdudlaşması. X əsrdən XX əs­rin əvvəllərinədək «Quran» və onun təfsirlərinin Azərbaycanda ən geniş yayılmış kitablar olması. XX əs­rin əvvəllərinə qədər Azər­bay­canda yazılı abidələrin əsasən ərəb əlif­bası ilə yazılması.