Bir tugun nuktali teodolit yuli va uni tenglash

BIR TUGUN NUKTALI TEODOLIT YULI VA UNI TENGLASH

1. Teodolit va uning ishlatilishi.

2. Teodolitni sinash va terkshirish.
3. Teodolit bilan gorizontal burchaklarni ulchash va ulchash natijalarini jurnalga yozish.
4. Teodolit yullari.


Teodolit va uning ishlatilishi.
Teodolit-joydagi gorizontal burchaklarni ulchashda ishlatiladigan asosiy asboblardan biridir. teodolitning asosiy kismlari kurish trubasi xamda gorizontal va vyertikal doiralardan iborat.
Agar teodolit gorizontal doirasining fakat alidadasi aylanadigan bulsa, unga oddiy teodolit, xam alidadasi xam limbi aylanadigan bulsa - takroriy teodolit deryiladi. Xozirgi vaktda mamlakatimizdagi geroderzik asbobsozlik zavodlari fakat takroriy teodolitlar ishlab chikarmokda. Takroriy teodolitlar vyertikal doirasining alidadasiga adilak urnatilgan. Bundan tashkari, ular dalnomyer va bussol bilan ta'minlangan bulib, teodolit taxeromertrlar derb xam yuritiladi. teodolit taxeromertrning gorizontal doirasi limb va alidadan iborat. Asbobning aylanish uki, derb ataladigan alidada uki limbning kovak ukiga kiradi. Limb uki esa taglikning vtulkasiga kirib turadi.teodolitni shtativga urnatilganda, uning kutargich vintlari shtativ boshligiga tiralib turadi. teodolit shtativga urnatgich vint yordamida maxkamlanadi. Urnatgich vintning uchida ilgak bulib, unga asbobni markazlashtirish uchun xizmat kiladigan shovun osiladi. teodolitning ichki fokuslanuvchi kurish trubasining gorizontal uki alidada doirasiga urnatilgan taglikka joylashtirilgan.
Vyertikal doyra kurish truba bilan bitta ukka maxkamlangan bulib, uning limbi truba bilan birga aylanadi. Kurish trubasini gorizontal uk atrofida vyertikal terkislik buyicha 180°aylantirish mumkin bunga "Kurish trubasini zernit buyicha aylantirsh" deryiladi. Kurish trubasining maxkamlagich va iunaltirgich vintlari bor. Maxkamlagich vint yordamida truba maxkamlanadi, iunaltirgich vint yordamida esa truba bir oz vyertikal xarakatga kerltiriladi. Gorizontal doiraning limb va alidadasi xam maxkamlagich va iunaltirgich vintlarga ega. Limb terkisligini gorizontal, asbob aylanish ukini esa vyertikal xolatga kerltirish uchun bitta, ba'zi teodolitlarda bir-biriga pyerperndikulyar kilib ikkita adilak urnatilgan bo’ladi. Vyertikal burchaklarni ulchaganda, vyertikal doyra alidadasining nol diomertrini gorizontal xolatga kerltirish uchun uning ustiga xam adilak urnatilgan. teodolitlarda limb va vyernyer bo’laklarini kattalashtirib kursatish uchun lupalar ishlatiladi.teodolitning limb va alidada doiralariga chizilagan shtrixlar siykalanib kertmasligi uchun ular maxsus mertall gilof bilan berkitilgan.
Sobik Sovert geroderzik asbobsozligi xilma-xil teodolitlar ishlab chikargan: M: TT-30 teodolito` sobik Sovert xokimiyatining dastlabki yillarida chikarilgan.TT-2 teodolitno`y Svyerdlovsk geroderzik asbobsozlik zavodi 1940-49 i. ishlab chikargan. 1950 yildan boshlab TT-2 teodolit urniga bir muncha takomillashtirilganTT-50 teodolitlari ishlab chikarildi. TM-1 teodoliti 1955 yildan boshlab ishlab chikarilmokda, bu teodolit uzining erngilligi bilan dikkatga sazavordir, uning ogirligi 2,2 kg, asosan eksperditsiyalarda ishlatiladi. 1959 yildan boshlab TT-50 teodolitining urniga TT-5 teodolitlari ishlab chikarilmokda. Keryingi paytlarda TT-4 optik teodolitlari ishlab chikarilmokda.
teodolit bilan ulchash ishlarini bajarishdan avval uni sinab va terkshirib kurish xamda ma'lum bulgan kamchiliklarini darxol tuzatish lozim. Bunda teodolitning ma'lum merxanik - optik va geromertrik talablarga kanchalik javob byerishi aniklaniladi. teodolit asosiy kismlarining tuzulishida kamchilik bor yukligi va asbobning ma'lum merxanik- terxnologik, optik talablarga javob byera olishini aniklash teodolitni sinash deryiladi. teodolitning tuzilish sharti buyicha, uning ayrim kismlarining bir -biriga bulgan geromertrik munosabatlarini tugriligini aniklash teodolitni terkshirish deryiladi. Asbobning aniklanilgan kamchiliklarini tuzatib, bo’laklar munosabatini kerakli tnartga moslashtirishga teodolitni tugirlash yoki yustirovka deryiladi.
Teodolitga kuyiladigan asosiy merxanik terxnologik shartlar; asbob uklarining tugriligi va ravon aylanishi, kutargich, maxkamlagich va mikromertr vintlarining tugri bulishi va erkin aylanishi, asbobning shtativ ustida mustaxkam turishi va boshqalardan iborat. Optik shartlarni sinash esa kurish trubasi va lupalarning sifatini sinashdan iborat bulib, bunda kurish trubasida sfyerik va xromatik abyerratsiyalarning ta'siri bulmasligi aniklanadi. Undan tashkari, truba linzalarida doglar bor yukligi linzalarning tirnalmaganligi xam terkshirib kuriladi. teodolit bilan ishlashdan oldin va ishlash protserssida teodolit vakt-vakti bilan terkshirib turiladi. Chunki teodolit bilan ishlash protsersida, ayniksa asbobni bir joydan ikkinchi joyga olib borishda uning biron kismi uz urnida siljib kolishi va natijada, yukorida aytilgan talablarning ba'zilariga javob byermay kolishi mumkin. Shuning uchun teodolit bilan ulchash ishlarini bajaruvchi kishi teodolitni terkshira olishi va tuzata olishi kerak.
ABC burchakni ulchash kerak bulsin. Buning uchun dastlab teodolit burchak uchi bulgan V-nuqtaga urnatiladi. teodolitni nuqtaga urnatishda kuyidagi ishlar bajariladi:
1. Asbob markazlashtiriladi. Buning uchun urnatgich vint uchidagi ilgakka shovun osi l ad i. Shtativ nuqta ustiga shunday urnatiladiki, uning usti gorizontal xolda, shovun esa taxminan nuqta ustida bulsin; keryin shtativ oyoklarining uchi yerga botiriladi. Sung urnatgich vintini bushatib, asbob shtativ ustida shunday suriladiki, shovun joidagi nuqtaning markaziga tugri kerlsin; nixoyat urnatgich vint maxkamlanadi.
2. Asbob aylanish uki vyertikal xolatga kerltiriladi. Bu ish shtativni nuqtaga urnatishda taxminan bajarilgan bo’ladi. Asbob aylanish ukini vyertikal xolatga kerltirish uchun adilakning uki taglikning ikkita kutargich vintiga paralerl kilib kuyiladi va bu kutargich vintlarni karama-karshi tomonga burab adilak pufakchasi naycha urtasiga kerltiriladi. Agar teodolitning gorizontal doirasida ikkinchi adilak bulsa, taglikning uchinchi kutargich vintini burab uning pufakchasini xam naycha urtasiga kerltiriladi. Agar bitta adilak bulsa, u vaktda uning pufakchasi ikkita kutargich vint bilan urtaga kerltirilgach, alidadani 90°ga burab, adilakning uki uchinchi kutargich vint ustiga kuyiladi, sung bu kutargich vintini burab adilak pufakchasi urtaga kerltiriladi.
Asbobning aylanish ukini virtikal xolatga kerltirish uchun Bu ish ikki-uch kayta takrorlanadi.
Teodolitni nuqtaga urnatib bulgach burchak kuyidagi tartibda ulchanadi:
1.Asbob urnatilgan nuqtadan (V-nuqtadan) truba orkali ung tomondagi nuqta (S) ga karaladi. Bu vaktda gorizontal doiraning Maxkamlagich vinti maxkamlangan, Alidada va trubaning maxkamlagich Vintlari esa bushatilgan bulishi kerak. Nuqtaga urnatilgan verxa trubadan kuringach alidada va truba maxkamlanadi. Su igr a yunaltirgich vintlari yordamida iplar sertkasining kersishgan nuqtasi verxaning tagiga tugirlanadi va limbdan sanok olinadi.
Bunda birinchi vyernyerdan gradus, minut va serkunt ikkinchi vyeryerdan fakat minut va serkunt kiymatlari olinadi. M: S-nuqtaga karab gorizontal doiraning birinchi vyernyeridan olingan. Sanok (a) 168° 261 ikkinchi vyernyeridan olingan sanok esa 271 bulsin. Birinchi vyernyerdan olingan sanok jurnalning 3-grafasiga,ikkinchi vyernyerdan olingan sanok esa 4-grafasiga yoziladi.Jurnalning birinchi grafasiga -asbob urnatilgan nuqtaning, ikkinchi grafasiga- asbob orkali kuzatilgan nukaning nomyeri yoki nomi yoziladi.
Vyernyerlardan olingan sanoklar ustiga burchak ulchayotganda virtikal doyra trubaga nisbatan kaysi tomonda bulsa ,usha tomon, ya'ni doyra ung (R) yoki doyra chap ( L ) derb yozib kuyiladi.
Chizmada doyra ung tomonda bulganligi uchun R derb yozilgan.
2.Alidadaning maxkamlagich vintini bushatib trubani A-nuqtaga tomon buriladi v a trubadan A- nuqtadagi verxa kuringach , alidada va truba maxkamlanadi. Yunaltirgich vintlar yordamida iplar sertkasining kersishgan nuqtasini verxa tagiga tugirlanadi va yukoridagi kabi xar ikkala vyeryerdan sanok olib, uni jurnalning 3 va 4 - grafalariga A-nuqtaning karshisiga yoziladi. M: birinchi vyernyerlardan olingan sanok 94° 521, ikkinchi vyernyerdan olingan sanok 521.
3. Vyernyerlardan olingan sanoklarning urta arifmertik mikdori chikarilib, u jurnalning 5-grafasiga yoziladi. Bunda fakat minutli kiymatlarning urtachasi chikariladi, graduslar esa kuchirilib yoziladi. M: S-nuqtaga karab birinchi vyernyerdan olingan sanok 168° 261, ikkinchi vyernyerdan olingan sanok 271. Shunda urtacha sanok 168° 261 3011 bo’ladi.
4. Ung tomondagi nuqtaga karab olingan urtacha sanok (a) dan, chap tomondagi nuqtaga karab olingan urtacha sanok (v) ni ayrib burchakning kiymati topiladi, ya'ni (q a-v.
M: S-nuqtaga karab olingan urtacha sanok 168° 261 30’’ , A-nuqtaga karab olingan urtacha sanok esa 94°521 . Shunda burchakning kiymati bo’ladi 168° 261 3011 -94°521 q73°341 30’’. Agar ung tomonga karab olingan urtacha sanok chap tomondagi nuqtaga karab olingan urtacha sanokdan kichik bulsa, burchak kiymatini chikarish uchun ung tomondagi sanokka 360 kushiladi va xisoblab chikarilgan burchak jurnalning 6-grafasiga yoziladi. Gorizontal burchaklarni ulchashning bu usuli yarim priyom deryiladi.
5. Ulchangan burchaklarning tugriligini terkshirib kurish va trubaning kollimatsion xatosini yukotish uchun burchak ikkinchi yarim priyomda ulchanadi. Bunda vyertikal doyra ung tomonda bulsa chap tomonga, chapda bulsa-ung tomonga utkaziladi, ya'ni truba zernit orkali aylantiriladi. Limbdan sanok olishda kupol xatoga yul kuymaslik uchun burchakni ikkinchi yarim priyomda ulchashda limb doirasining urni uzgartiriladi. Buning uchun limbning maxkamlagich vintini bushatib, doyra taxminan 90° ga buriladi. Burchakni ikkinchi marta ulchash xam yukoridagi kabi bajariladi, ya'ni avval ung tomondagi nuqtaga, sungra chap tomondagi nuqtaga karab vyernyerlardan sanok olinadi. Olingan sanoklarning urta arifmertik mikdori chikarilib, ulchangan burchakning kiymati topiladi. Burchaklarni ikki marta yarim priyomda ulchash tulik priyomini tashkil kiladi.
6.Ikki marta yarim priyomda ulchanganda olingan natijalar ayirmasi vyernyer anikligining ikkilanganligidan kichik bulsa, burchak tugri ulchangan xisoblanadi. Agar burchak tugri ulchangan bulsa, ularni urtachasani chikarib, jurnalning 7-grafasiga yoziladi. Notugri ulchangan bulsa, burchak kayta ulchanadi. M: burchak birinchi yarim priyomda ulchanganda 73° 3413011, ikkinchi yarim priyomida ulchanganda 73°3513011 chikkan, ularning ayirmasi 1; teodolitning vyernyer anikligi I1, ikkilanganligi esa 2!,Dermak burchak tugri ulchangan. Shunda burchakning urtacha kiymati 73°351 bo’ladi. Limb va alidada nollarini bir-biriga tugirlab, burchaklarni tugri ulchash mumkin. Buning uchun limb bilan alidadaning maxkamlagich vintlari bushatiladi va birinchi vyernyerning nol shtrixi limbning nol shtrixiga tugirlanadi. Sungra alidadani maxkamlanadi va limbni aylantirib, truba orkali chap tomondagi nuqtaga karaladi. Bunda limbning yunaltirgich vinti yordamida iplar sertkasining kersishgan nuqtasi verxaning tubiga vizirlanadi.Keryin alidadaning maxkamlagich vintini bushatib, truba ung tomondagi nuqtaga vizirlanadi va 1-vyernyerdan sanok olinadi. Bu olingan sanok ulchangan burchakning kiymatini kursatadi. teodolit bilan burchak ulchashning bu usuli ulchangan burchaklar kiymatini terkshirish va tafsilotlarni planga olishda kullaniladi.
6.Ikki marta yarim priyomda ulchanganda olingan natijalar ayirmasi vyernyer anikligining ikkilanganligidan kichik bulsa, burchak tugri ulchangan xisoblanadi. Agar burchak tugri ulchangan bulsa, ularni urtachasani chikarib, jurnalning 7-grafasiga yoziladi. Notugri ulchangan bulsa, burchak kayta ulchanadi. M: burchak birinchi yarim priyomda ulchanganda 73° 3413011, ikkinchi yarim priyomida ulchanganda 73°3513011 chikkan, ularning ayirmasi 1; teodolitning vyernyer anikligi I1, ikkilanganligi esa 2!,Dermak burchak tugri ulchangan. Shunda burchakning urtacha kiymati 73°351 bo’ladi. Limb va alidada nollarini bir-biriga tugirlab, burchaklarni tugri ulchash mumkin. Buning uchun limb bilan alidadaning maxkamlagich vintlari bushatiladi va birinchi vyernyerning nol shtrixi limbning nol shtrixiga tugirlanadi. Sungra alidadani maxkamlanadi va limbni aylantirib, truba orkali chap tomondagi nuqtaga karaladi. Bunda limbning yunaltirgich vinti yordamida iplar sertkasining kersishgan nuqtasi verxaning tubiga vizirlanadi.Keryin alidadaning maxkamlagich vintini bushatib, truba ung tomondagi nuqtaga vizirlanadi va 1-vyernyerdan sanok olinadi. Bu olingan sanok ulchangan burchakning kiymatini kursatadi. teodolit bilan burchak ulchashning bu usuli ulchangan burchaklar kiymatini terkshirish va tafsilotlarni planga olishda kullaniladi.
teodolit bilan plan olishda asos bulib xizmat kiladigan nuqtalarni birin - kertin birlashtirish natijasida xosil bo’ladigan sinik chiziklar sistermasiga teodolit yullari deryiladi.
teodolit yullarini utkazishdan maksad plan olishda bervosita asos bulib xizmat kiladigan nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini, ya'ni tugri burchakli koordinatalarini aniklashdan iborat. teodolit yullari fakat teodolit bilan plan olishdagina emas, balki geroderzik tayanch shaxobchalarini zichlashtirishda, shuningderk , boshqa xil plan olishlarda, (M: mernzula bilan plan olishda taxeromertrik plan olishda) xamda kanal yul trassalarini aniklashda, gaz kuvurlari, elerktr liniyalari utkazishda va boshqa ishlar da xam kerng kullaniladi. teodolit yullari ochik yoki yopik poligon xosil kilishi mumkin. Ochik poligon, odatda, ikkita geroderzik tayanch nuqtalar oraligida utkaziladi. teodolit yullari utkazilayotgan joyda geroderzik tayanch nuqta bulmasa, kushimcha teodolit yullari utkazilib, poligon biron geroderzik tayanch nuqtaga boglanadi. teodolit yullarini utkazishda kuyidagilarga rioya kilinadi:
A) teodolit yullaridagi burchak uchlarini (nuqtalarni ) shunday tanlash kerakki, ularda turib burchak ulchash kulay bulsin, atrofdagi joy yaxshi kurinadigan xamda plan olinayotganda ulardan maksimal foydalanish mumkin bulsin. Shuning chuchn bunday nuqtalar uchun odatda ochik joydagi baland nuqtalar tanlanadi:
B) poligon tomonlari 50 m dan kiska va 400 m dan uzun bulmasligi kerak. Odatda poligon tomonlarning uzunligi 200-300 m dan kilib olinadi. Undan tashkari, poligln tomonlari ulchash kulay bulgan joylar (M: yullar, terkis joydagi utloklar va x.k.) buylab utishi kerak. Poligon burilish nuqtalari kilib tanlangan nuqtalarning joydagi urni kozik kokib berlgilab kuyiladi. Kozikka nuqtalarning tartib nomyeri yozib kuyiladi. Nuqtani terz topib olish uchun uning atrofi doyra shaklida koziladi yoki atrofiga tosh uyib kuyiladi. Poligon nuqtalaridan keryinchalik boshqa plan olishlarda yoki biron inshoot kurishda foydalaniladigan bulsa, burilish nuqtalari maxsus stolb, termir truba va boshqa berlgilar bilan berlgilab kuyiladi. Poligon nuqtalari tanlanib, ularni urni berlgilangandan sung ulchash ishlari boshlanadi.Odatda, teodolit yulining ung tomondagi burchaklar ulchanadi. Burchak ulchash teodolit bilan tulik priyomda bajariladi.
Xar gal gorizontal burchak ulchangandan sung teodolit bussoli bilan poligon tomonlari yunalishning magnit azimuti yoki rumbi xam ulchanadi va ular asosida burchakning kiymati xisoblab chikariladi. Bu burchak teodolit bilan ulchanganda kupol xatoga yul kuymaslik uchun ulchangan burchakni terkshirib kurish uchun xizmat kiladi.poligon tomonlarining uzunligi 20 m li pulat lernta bilan ikki marta (tugri va terskari yunalish buyicha) ulchanadi. Agar poligon tomoni nishab yoki past-balandlik joylardan utsa, bu yerdagi kiyalik burchaklari xam ulchanadi. Ulchash natijalari maxsus jurnalga yozib boriladi. teodolit yuli yopik poligon shaklda bulsa, uning urtasidan diogonal yullar utkazilishi mumkin. Bunda diogonal yul poligonning biron nuqtasidan boshlanib ikkinchi bir nuqtasida boglanadi. Bir nercha yullarning kushilish nuqtalari uzerl nuqtalarderyiladi. (M: yopik poligondagi 50va 2 nuqtalar uzerl nuqtalardir.) Odatda teodolit yullari geroderzik tayanch nuqta oraligida utkaziladi. Bunda teodolit yullarini tayanch nuqtaga boglash uchun boglanish burchaklari улчанад.