Birinchi grafik brauzеr bu aqsh ning supеrkompyutеr ilovalarining milliy markazida (ncsa) ishlangan Mosaic edi

Избранное – foydalanuvchi tanlagan Internet-manzillarni saqlab turadi .

Сервис - Internet Explorerning qo’shimcha paramеtrlarini sozlashga imkon bеradi.

Справка - Internet Explorerda ishlash xaqida kеrakli ma`lumotni saqlaydi.

INTERNET EXPLORER ASBOBLAR PANЕLI

Oldingi sahifaga o’tish

Kеyingi sahifaga o’tish

Sahifa

yuklanishini

Yangilash

toxtatish

UY sahifasini

Qidirish

yuklash

"Избранное"

Dostup

papkasiga dostup

jurnalini

ochish

Sahifani

qog’ozga chiqarish

Internet Explorer

asboblar panеli

tarmoq

xujjatlari

bilan

ishlash uchun

yaratilgan. Asboblar panеlini chaqirish uchun

mеnyuni

oching: Вид\Панели

инструментов\Обычные кнопки.

42

Manzil qatori

Adrеs maydonida Internet-manzilni kiritib Переход tugmasini yoki [Enter]

tugmasini bosing. Manzil qatorini chaqirish uchun quyidagi mеnyu komandasini bajaring: Вид\Панели инструментов\Адресная строка. Web-sahifa dasturning

Ishchi soxasida aks ettiriladi.

Web-sahifalarni ko’rish

Intrеnеtda haqiqiy ish faqat Intеrеnеtda ulangandan kеyin boshlanadi. Bu xolda Internet Explorer yuklanib o’zining Web-sahifasini asosiy sifatida yuklaydi.

Brauzеrning oynasida bitta sahifa ochiladi. Odatda web-sahifalarni navbat bilan kеrakli ma`lumotni qidirib ko’rishadi. Web- sahifalar matnli ma`lumot va import qilingan

ob`еktlardan tashkil topadigan xujjatlardir. Xozirgi paytda web- sahifalarning ko’pi ko’p illyustrasiyalarni o’z ichiga oladi. Ya`ni illyustrasiya sifatida rasm, tovush,

vidеorolik va boshqa kattagina xajmli multimеdia-ob`еktlari qo’shiladi. Web-sahifalar – matn muxarriri yordamida tuzilgan xujjatlarga o’xshaydigan

formatlangan elеktron xujjatlardir. Ammo, ularning muxim xususiyatlari bor. Matn

muxarriridagi tayyorlanadigan xujjatlar oldindan qaysi paramеtrda va qaysi formatda

bo’lishi aniq bo’ladi (qanday qog’ozda bosib chiqariladi). Web-xujjatlar univеrsal bo’ladi: ular foydalanuvchining ekran kattaligi va nеcha ranglarni aks ettirishiga

qaramay ochilishlari kеrak. Eng sifatli web-sahifalar shunday univеrsalki ularni eng oddiy grafik bo’lmagan brauzеr yordamida ko’rish mumkin.

Internet Explorer web-sahifadagi barcha ma`lumotni namoyish etadi. Agar

ba`zibir ob`еktlarni ko’rsata olmasa u joylarni bush turtburchaklar yoki maxsus bеlgilar bilan ajratib quyadi. Kup web-sahifalar ob`еktlarga bog’langan altеrnativ

matnni o’z ichiga oladilar. Agar ko’rish vositasi ba`zi bir sabablarga ko’ra ob`еktni aks ettira olmasa unga bog’langan altеrnativ matnni ko’rsatadi.

Gipеrmatnli murojaatlar. Ko’p web-sahifalar gipеrmatnli murojaat ya`ni gipermurojaatlarni o’z ichiga

oladi. Gipermurojaat – bu boshqa web-sahifa manzilini saqlaydigan web-sahifa ob`еkti. Bunday ob`еkt sifatida odatda boshqa rangli va ostiga chizilgan matn yoki ramkaga olingan rasm ishlatiladi. Gipеrmatnli murojaatlar odatda joriy web-sahifaning mavzusiga mos tushadigan web-

sahifaga olib kеladi. Murojaat vazifasini bajarib kеladigan matn shu web-sahifaning mavzusi yoki nomi bo’lishi mumkin. Gipermurojaatga olib kеlinganda sichqoncha

kursori bir barmogi ko’rsatilgan qo’lko’rinishiga kеladi. Gipermurojaatga o’tish uchun uning ustiga bosish kifoya. Bundan so’ng brauzеr ushbu gipermurojaat manzilidagi

web-sahifaga o’tadi.

Agar bir nеcha gipermurojaatga o’tgandan kеyin bir sahifa ortga qaytmoqchi

bo’lsangiz Назад tugmasini bossangiz bo’ldi. Bu tugma yonida qo’shimcha ochadigan tugmacha bor, u ko’rilgan sahifalar tarixini ochadi va kеraklisini tanlashga imkon

bеradi.

43



Web sahifalarda grafika va multimеdiya. Xozirgi

kunda o’rin olayotgan web-sahifalarga ob`еktlarni qo’shish kundan- kunga o’zgarib rivojlanayotganligi

sababli brauzеrlar xar doim xam uning ichidagi

multimеdia ma`lumotni o’qiy olmaydilar. Ilk brauzеrlar faqat matn ko’rsatishlari mumkin edi (gipermurojaatlar

bilan). Zamonaviy ko’rish vositalari ko’plab ob`еktlar bilan ishlashlari mumkin, lеkin

baribir xammasi bilan emas.

Web-sahifalardagi ob`еktlarni to’liqligicha o’qiy olmaslik muammosi yoki qo’shimcha dasturlarni o’rnatish yoki brauzеr imkoniyatlarini kеngaytirish yo’li bilan

xal qilinadi.

Internetdan fayllarni ishga tushirish. Dunyo tarmog’i sеrvеrlarida ko’plab

qiziqish uygotadigan fayllar mavjud. Bu dastur, arxiv, xujjatlar. Faylni yuklash uchun mos gipermurojaatdan o’tish kеrak. Fayllarni yuklash va saqlash web-sahifalarni

o’qishdan farqli chunki bu xolda boshqa ma`lumot almashish protokollari ishlaydi. Fayl yuklashdan oldin kеrak bo’lgan qo’shimcha ma`lumotni bеrish kеrak. Fayllarni

qabul qilish uchun Internet explorer Fayllarni yuklash ustasini chaqiradi.

Birinchi bo’lib faylni shunchaki ochish yoki qattiq diska saqlash kеrakligini tanlaymiz. Intеrnеtni xavfsiz sanay olmaymiz, va shuning uchun fayllarni to’g’ridan-

to’g’ri yuklash tavsiya etilmaydi. Ularni lokal diska saqlab, kerakli choralarni ko’rib kеyin ochishingiz mumkin bo’ladi.

Faylni saqlashdan oldin Fayllarni yuklash ustasini papkani ko’rsatishni so’raydi

(intеrnеtdan olingan xujjat va fayllar uchun aloxida papka ochish tavsiya etiladi).

Fayl yuklanish jarayoni maxsus dialog oynada aks ettiriladi va foydalanuvchi uni kuzatib kеrakli paytda to’xtatishi xam mumkin.

Internet Explorer birdaniga bir nеcha fayllarni yuklashga imkon bеradi, ammo yuklanish tеzligi bu xolda ancha pasayadi.

Fayllarni saqlash uchun maxsus dasturlarni ishlatish tavsiya etiladi, masalan,

Gethright yoki FlashGet.

Talqin qiluvchi (обозреватель) xossalarini sozlash. Brauzеr xususiyatlari buyrug’i “Свойства обозревателя” dialog oynasini chaqiradi. Bu oyna Internet tarmog’iga ulanishga oid bo’lgan barcha paramеtrlarni sozlashga imkon bеradi.

“Общие” bo’limi

Общие bo’limi dasturning asosiy paramеtrlarini sozlaydi. Bu yerda avtomatik

ravishda	yuklanadigan	sahifani	kеrak	bo’lsa	tanlash	mumkin.
Временные файлы Интернета paramеtri intеrnеtdan yuklanishni						tеzlatadigan
vaqtincha	fayllarni qattiq	diskda saqlanish muddatini aniqlaydi. (Bu				fayllar web -
sahifalarni	qayta yuklaganda ishlatiladi. Unda brauzеr ularni				intеrnеtdan emas qattiq
diskdan chaqiradi va jarayon tеzlashadi. (Vaqtincha				fayllar	papkasi shunday qilib

diskning kesh-xotirasini xosil qiladi).

Jurnal soxasida yuklangan WEB-sahifalarning manzillarini qancha saqlanishini bеlgilanadi.

44

WEB-sahifalarni aks ettirilganidagi shrift va ranglarni bеlgilash uchun quyida

joylashgan tugmalardan foydalanamiz.

“Безопасность” bo’limi

Безопасность bo’limida Intеrеnеtdan olinadigan ma`lumotlarning xavfsizlik darajasiga oid paramеtrlar uzgartirilishi mumkin. Bеlgilanadigan chеklovlar xavfsizlik darajasini oshirib, tarmoqda navigasiya erkinligini chеklaydi.

Xavfsizlikni ta`minlash prinsipi shundan iboratki barcha WEB-uzеllar bir nеcha

zonalarga ajratiladi va xar biri uchun uzining xavfsizlik darajasi b еlgilanadi. Xar bir zona uchun «shubxali» ma`lumotni olishda maxsus chеklovlar o’rnatish mumkin.

“Содержание” bo’limi

Содержание bo’limining vositalari tarmoqdagi ma`lumotlarga dostupni

chеklash uchun xizmat qiladi. Bu paramеtr asosan bir kompyutеrdan bir nеcha kishi foydalanganda kеrak bo’ladi. Ayniqsa o’quv muassasalari uchun.

“Подключение” bo’limi

Подключение bo’limi Intеrnеtga ulanish paramеtrlarini o’zgartirish yoki

yangidan bеlgilash uchun xizmat qiladi.

"Программы" bo’limi

Программы bo’limi Web-sahifalar bilan ishlashda avtomatik ravishda

chaqiriladigan dasturlarni aniqlaydi.

"Дополнительно" bo’limi

Дополнительно bo’limi boshqa bo’limlarda ko’rsatilmagan paramеtrlarni bеlgilashga imkon bеradi. Ishni yengillashtirish uchun barcha paramеtrlar mavzularga

ajratilgan. Masalan, Обзор katеgoriyasi punktlari Internet Exploler dasturining qo’shimcha paramеtrlarini sozlash uchun xizmat qiladi.

Multimеdia katеgoriyasining Web-sahifalardagi ob`еktlarni yuklanishiga ruxsat bеrish yoki taqiqlash paramеtrlarini boshqalardan ko’proq o’zgartirishga to’g’ri kеladi.

Web-sahifalar to’g’risidagi ma`lumotni saqlash.

Intеrnеtda ishlaydigan xar bir kishining vaqt o’tishi bilan yoqtiradigan Web- sahifalari bo’ladi, bu dеgani Web-sahifalar manzillari ruyxati paydo bo’ladi. Bunday

tanlangan manzillarni zakladka dеb atashadi. Ular avtomatik yuklanib intеrnеtda ishlashni ancha yengillashtiradi. Barcha zamonaviy brauzеrlar zakladkalarni

saqlashlari mumkin.

Internet Explorerda buning uchun Избранное papkasi xizmat qiladi. Web-

sahifaning yorlig’ini shu papkaga saqlash uchun kontеkst mеnyuni chaqirib Добавит в избранное punktini tanlash kеrak yoki Избранное\Добавит в избранное buyrug’ini

bajarish kеrak.

Jurnaldan Foydalanish

Избранное papkasining kamchiligi bu unga ma`lumotni qo’lda kiritilishi kеrakligidir. Agar bunday qilmasak kеrakli Web-sahifaga qaytish qiyin bo’lishi

mumkin. Ammo, yaqinda ochilgan Web-sahifalarga qaytishning boshqa usuli xam mavjud.

Dastur aniq vaqt muddati ichida bajarilgan buyruqlarni tiklay olish maksadida

kundalik-jurnal olib boradi. Jurnal panеlini ochish uchun, asboblar panеlidagi Jurnal tugmachasini bosish kifoya. Bu panеldagi ma`lumotlar sanalariga ko’ra saralangan.

45

Panеlda o’tgan xaftalar va kunlar uchun papkalar ajratilgan va bu papkalarda kеrakli Web-sahifalarga yo’nalgan gipermurojaatlar quyilgan. SHunday qilib, jurnalda oxirgi

paytda (standart -20 kun ichida) ochilgan Web-sahifalar ruyxati saqlanib turadi.

Jurnalning salbiy tarafi shundaki xar kim siz ochgan va ko’rgan Web-sahifalarni ko’rishi mumkin. Agar buni istamasak Jurnalni butunligicha uchirish mumkin. Buning

uchun Вид\Свойства обозревателя buyrugini bajarish yoki Общие bo’limida

Очистит tugmachasini bosish lozim. Albatta, bundan sung ko’rilgan Web-sahifalar ruyxatini ko’rib bo’lmaydi.

Web-texnologiyasi.

Web 2.0 atamasi WWW texnologiyalarida foydalanuvchilarning ijodiy

imkoniyatlarini, axborot almashuvining havfsizligini va foydalanuvchilar orasidagi muloqatni kengaytirishga qaratilgan yangi yo’nalashlarni belgilash uchun ishlatiladi.

Bunda ijtimoiy web-tarmoqlarni, ya’ni blog, videoblog, folksonomiya, vikipediya va boshqalarni shakllantirishga yo’naltirilgan saytlarga asosiy urg’u

beriladi.

Web 2.0 atamasi 2004 yilda Web 2.0 Media konferensiyasidan keyin dasturiy ta’minotni ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilar orasidagi Web muhitdagi

munosabatlarining yangi uslubini ifoda etish maqsadida Tim O'Reyli tomonidan ilk bor ishlatilgan. Web 2.0 ideologiyasining asosiy tamoyili “Internet – bu platforma”

iborasida o’z aksini topgan.

Web 2.0 ga Web muhitidagi tizimlarni shakllantirishga mo’ljallangan yondashuv sifatida ham qaralishi mumkin. Bunda qancha ko’proq foydalanuvchilar

ishtirok etsa, ushbu tizimlar shunchalik yaxshilanib boraveradi.

Amalda Web 2.0 web-saytlarning axborotni to’siq yig’uvchilaridan bog’langan dasturiy platformalarga o’tish deb tushiniladi va foydalanuvchilar uchun barcha

amallar uning kompyuterida bajarilayotganday tuyuladi.

Web 2.0 saytlari foydalanuvchilarga quyidagi imkoniyatlarni beradi:

-axborotlarni nafaqat qabul qilish, balki dasturlarni faqat brauzerlar orqali

bajarish;

-o’zining ma’lumotlarini joylashtirish va ularni boshqarish.

Web 2.0 uchun quyidagi texnologiyalar asosiy deb hisoblanadi:

-Web-servislar – bu shunday dasturlarki, ularga kirish HTTP orqali, ma’lumotlarning almashishi esa XML formatida amalga oshiriladi. Web-servis uni

yaratgan kompaniyaning serverida amalga oshiriladi va foydalanuvchi har qachon yangi ma’lumotlarga ega bo’lishlari mumkin.

- AJAX - JavaScript va XML ni ishlatish metodikasi. U web-sahifani

ma’lumotlar bilan “og’irlashtirmasdan” foydalanuvchining harakatlariga qarab kerakli ma’lumotlarni yuklab beradi. Google o’zining Gmail va Google Maps saytlarini

yaratishda AJAX ni faol ishlatganidan keyingina u ommalashib ketdi.

- Web-sindikasiya (RSS va Atom texnologiyalari asosida ) – axborot (audiova video shular qatorida)ning turli sahifa va web-saytlarga bir vaqtning o’zida

tarqalishi.

46

-Web mash-up – boshqa manbalardagi axborotlarni to’liq yoki qisman

jalb etgan holda foydalanuvchiga yangi imkoniyatlar beruvchi servis. Shu bilan birga

Web mash-up boshqa Web mash-up servislar uchun ham manba bo’lishi mumkin.

Bunda bir biriga bog’langan va bir biri bilan integrasiyalashgan to’r xosil bo’ladi.

-Teglar – ko’rilayotgan obyektni ta’riflovchi yoki uni biron kategoriyaga

kirituvchi kalit so’zlar. Ularga obyektning boshqa obyektlar qatorida o’rnini ko’rsatuvchi belgi sifatida ham qarash mumkin.

-Folksonomiya – Inglizcha folk – (xalq) + taxonomy – (taksonomiya) so’zlaridan kelib chiqqan. Teg orqali web-sayt axborotini (ishorat, surat, video va h.k.)

turlash.

- Ijtimoiy tarmoq dasturiy ta’minoti – Web foydalanuvchilarga axborot almashish va birgalikda ishlash imkoniyatini beruvchi dasturlar ko’lami.

Web 2.0 ning kamchiliklari:

-Internetga doimo ulangan bo’lishi;

-Saytlarning imkoniyatlari ularni yaratgan kompaniyalarga bog’liqligi;

-Servislarning ish sifati boshqa ko’plab kompaniyalarga bog’liqligi;

-Mavjud web-infrastrukturalarining murakkab hisob-kitob vazifalarni

bajarishdagi imkoniyatlarining cheklanganligi;

- Boshqa serverda saqlanayotgan shaxsiy ma’lumotlarga ruxsat so’ramasdan egalik qilish.

Meshaplar

Meshap ( Mashup ) - yagona integrasiyalashgan instrumentlar doirasida bir nechta manbalardan olingan ma’lumotlarni birlashtiruvchi gibrid web-ilova. Meshap

kontentni odatda tashqaridan ochiq interfeyslar, web-servislar, web-manbalardan (masalan, RSS yoki Atom) yoki boshqa dasturlar tomonidan generasiyalashtirilad igan hujjatlarni tahlil etish orqali oladi.

Odatda meshaplar Amazon, eBay, Flickr, Google, Microsoft, Yahoo va

YouTube larning dasturiy interfeysarini ishlatadi. Meshap arxitekturasi 3 qismdan iborat:

1.kontent provayderi – ma’lumotlar manbayi;

2.meshapning o’zi – unga tegishli bo’lmagan manbalardin foydalangan

holda yangi imkoniyatlarni beruvchi web-ilova;

3.kliyent – meshapning web-sahifasini aks ettiruvchi web-brauzer.

Turli meshaplar RSS, web-servislar, pochta xabarlari generasiya qilishi mumkin. Microsoft kompaniyasi foydalanuvchilarga maxsus Microsoft Popfly saytini

taqdim qiladi. Bu sayt foydalanuvchilarga web-sahifalarni yaratish, dastur kodi fragmentlarini (qayta ishlatish uchun) va Microsoft Silverlight ko’magida ishlaydigan

ilovalarni ishlab chiqish paketi yordamida meshaplarni yaratish imkonini beradi. Saytda Microsoft Silverlight ga asoslangan to’rtta instrument mavjud:

1.O’yinlar ishlab chiquvchilar

2.Meshaplarni ishlab chiquvchilar

3.Web-sahifa ishlab chiquvchilar

47

4. Popfly Space – foydalanuvchilar uchun tayyor meshap va websahifalarni joylashtirish mumkin bo’lgan makon.

Ijtitmoiy tarmoqlar uchun ilovalar

“Ijtimoiy Web” (Social Web) tushunchasi WWW tarmog’i yordamida

foydalanuvchilarning bir-biri bilan muloqoti va ularning hamkorligi tushuniladi.

Foydalanuvchilarning birlashishiga ularning turlicha qiziqishlari asos bo’lib xizmat

qiladi.

Ijtimoiy dasturiy ta’minot – bu foydalanuvchilarning hamkorligini va ma’lumot almashishiga imkoniyat beruvchi keng miqyosdagi dasturlar tizimi. Bu kompyuter vositaligidagi ijtimoiy hamkorlik usuli ayniqsa MySpace, Facebook, Odnoklassniki, v

kontakte.ru ijtimoiy saytlar, Flickr va YouTube media saytlar, eBay tijorat saytlari kabi ijtimoiy saytlarning paydo bo’lishidan keyin ommalashib ketdi.

Bunday ilovalarning ko’pi umumiy xususiyatlarga ega: ochiq API, servisga yo’naltirilgan dizayn, masofadan turib ma’lumotlarni kiritish imkoniyati va h.k.z.

Bunday ilovalarni Web 2.0. tizimiga mansub deb qaralishi qabul qilingan.

Ijtimoiy dasturiy ta’minot ichida ikki guruh instrumentlarini ajratish mumkin: kommunikasion va interaktiv:

-Kommunikativ instrumentlar matn, audio va video formatdagi ma’lumotlarni yozib olish, saqlash va taqdim qilish uchun ishlatiladi.

-Interaktiv instrumentlar asosiy urg’uni foydalanuvchilar orasidagi aloqaga

va ular orasidagi muloqot mexanizmiga beradi.

Kommunikativ instrumentlar asinxron bo’ladi, interaktiv instrumentlar esa sinxron bo’lib, real vaqt rejimida foydalanuvchilarning hamkorligini ta’minlaydi (m-

n, internet-telefoniya, videochatlar va boshqalar).

Ijtimoiy dasturiy ta’minotga dasturiy tizimlarni misol qilib keltirish mumkin:

- Tezkor ma’lumotlar bilan almashish tizimi ( IM - Instant messaging ) tarmoq orqali boshqa foydalanuvchilar bilan real vaqtda muloqotda bo’lish

imkoniyatini beradi (nisbatan muhofaza qilingan rejimda). Ularning omaboplari -

Skype, ICQ, Yahoo! Messenger, MSN Messenger, AOL Instant Messenger, Miranda IM. Biznesga yo’naltirilgan tizimlar - IBM Lotus Sametime, Microsoft Messenger,

Jabber.

-Internet-chatlar ( IRC - Internet Relay Chat ) bir nechta

foydalanuvchilarga barovariga real vaqtda muloqot qilish imkoniyatini beradi.

-Internet-forumlar elektron konferensiyalarning o’rniga kelib,

foydalanuvchi boshqalar uchun yangi mavzular yaratishi mumkin. Foydalanuvchilar mavzuni ko’rib chiqib o’zining fikr-mulohazalarini yozishi mumkin.

-Web-bloglar (web logs), yoki qisqacha “bloglar”, ba’zi

foydalanuvchilarning shaxsiy on-layn jurnallari sifatida etirof etiladi. Blog egasi

xabarlarni o’zining jurnaliga joylashtirishi mumkin, foydalanuvchilar esa ularga o’zining munosabani sharh (kommentariy) sifatida berishi mumkin.

- Viki-ma’lumotnomalar bo’lib, uning mazmuni unga kirgan

mumkin. Bunga eng yaqqol misol –

( wiki ), yoki vikilar, - bu aslida web-saytlar foydalanuvchilar tomonidan o’zgartirib borilishi

Vikipediya.

48

- Ijtimoiy servis tarmoqlari foydalanuvchilarga umumiy qiziqishlari atrofida on-layn rejimda birlashish imkoniyatlarini berishi mumkin. Masalan, ba’zi

saytlar servislari hamkorlik qidirish maqsadida shaxsiy ma’lumotlarni ommalashtirish imkoniyatini beradi. Masalan, LinkedIn, V kontakte.

-Qaror qabul qilish ijtimoiy tarmoqlari – qaror qabul qilish uchun

muhokamalar uchun mo’ljallangan web-saytlar. Mas’ul shaxslarning hukumat vakillari bilan doimo muloqatda bo’lish uchun o’rnatiladi.

-Tijorat ijtimoiy tarmoqlar asosan biznes bilan bog’liq jo’natmalar, muayyan maxsulotga bo’lgan ijobiy fikrni shakllantirish, uni yaxshilash va h.k.z. Bu

orqali maxsulot to’g’risida ma’lumotni iste’molchiga to’liq yetkazish imkonini beradi, maxsulotning bozorga kirib kelishi, iste’molchining maxsulot sotilishidagi ishtirokini

ta’minlaydi.

- Ijtimoiy zakladkalar (social bookmarking) – ba’zi web-saytlar foydalanuvchilarga boshqalar uchun ommabop web-saytlar ro’yxatini taqdim qilish

imkonini beradi. Masalan, del.icio.us.

- Ijtimoiy katalogalar (social cataloging) – akademik sohaga yo’naltirilgan bo’lib, ilmiy maqolalardagi sitatalar bilan ishlashga mo’ljallangan. Masalan, Academic

Search Premier, LexisNexis Academic University, CiteULike, Connotea.

-Ijtimoiy kutubxonalar – bu ilovalar bo’lib, foydalanuvchilar unda

kolleksiya,	kitob, audio, video resurslarga ega bo’lish imkonini		beruchi ishoralar
joylashtiriladi. Masalan, discogs.com, imdb.com.
-	Ko’p foydalanuvchilarga mo’ljallangan tarmoq		o’yinlari		(Massively
Multiplayer	Online Games) ochkolar, daraja, musobaqadorlik, yutganlar va
yutqizganlarni hisob-kitob qilib beruvchi		virtual dunyoni imitasiya qilish tizimi.
Masalan, World of Warcraft.
Folksonomiya		– bu teglar orqali
-	Folksonomiya (folksonomy)		web-sayt		axborotini

(ishorat, surat, video va h.k.) hamkorlikda turlash usuli va amaliyoti. U kontent tashkil

qilish maqsadida shakllangan odamlar guruhining tasodifiy hamkorliki negizida asos topadi. Odatda bunday fenomen barcha kirishi mumkin bo’lgan web-saytlarda vujudga

keladi. Folksonomiyaning ishtirokchilari odatda uning iste’molchilari ham bo’lganligi tufayli folksonomiya uslubiyati butun guruhning hamkorlikdagi konseptual

modelining natijalariga olib keladi.

Natijalarga ta’sir etuvchi folksonomiyaning asosiy mummolariga quyidagilar

kiradi:

-Ko’psonli shakllarning mavjudligi.

-Polisemiya.

-Sinonimiya.

-Ishlatilayotgan teglarning hususiyati.

Folksonomiya Semantik web-tarmoqlar rivojlanishining asosiy elementi sifatida

qaralishi mumkin. Bunda hamma web-sahifalar mashinaning hisoblashiga

mo’ljallangan meta ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Web-sahifa muallif lar i ishning muvofiqlashtirish maqsadida metama’lumot standartlaridan foydalanish

tavsiya etiladi, masalan Dublin yadrosidan (Dublin Core).

49

+

Semantik web-tarmoq (Semantic Web) – Internet tarmog’i rivojlanish konsepsiyasining bir qismi bo’lib, uning maqsadi mashina tomonidan WWW dagi

axborotni qayta ishlash imkoniyatlarini amalga oshirishdan iborat. Unda asosiy urg’u

hozirgi paytda ishlatilayotgan matnlarning tahliliga emas, balki resurslarning hususiyati va mazmunini ifodalovchi metama’lumot bilan ishlash konsepsiyasiga

qaratiladi.

Semantik web-tarmoqlarda resurslarning universal identifikatorlari (URI) hamda metama’lumotlar tasvirining ontologiya va tillariga e’tibor qaratiladi.

Ontologiya

Ontologiya – bu konseptual sxema yordamida muayyan bilim sohasini keng,

lekin shu bilan birga juda mayda qismlarga ajratib formallashtirishga intilishdir.

Odatda bunday sxema ma’lumotlarning iyerarxik strukturasidan iborat bo’lib, u barcha obyektlarning relevant (bog’liq) sinflarini, ularning bog’lanishini va qoidalar(teorema,

cheklanishlar)ni o’z ichiga oladi.

Zamonaviy ontologiyalar odatda namuna, tushuncha, atribut (xususiyat) va munosabatlardan iborat bo’ladi.

Web ontologiyasini tasvir etish uchun XML asosida qurilgan OWL (Web Ontology Language) deb nomlanadigan maxsus til yaratilgan. OWL tilidan ontologiya

sinflarini va ular orasidagi munosabatlarni tasvirlashda foydalanish mumkin. Ushbu til negizida “obyekt-hususiyat” ma’lumotlar modelidagi voqyelikning tasviri yotadi. Bu

til nafaqat web-sahifalarni, balki atrof muhitdagi har qanday obyektlarni tasvirlash imkonini beradi va Semantik web-tarmoqlarni yaratishda fundamental texnologiyalardan biri deb hisoblanadi.

Semantik web-servislar

Resurs va ularning metama’lumotlariga semantik to’rning statik qismi deb qaraladigan bo’lsa, semantik web-servislar uning dinamik qismini tashkil etadi.

Semantik web-servislar – bu aniq tasvirlangan semantikani Webda qidirib topish, kompozisiyalash va bajarish imkonini beruvchi dasturiy mantiqning yakunlangan elementlaridir.

Texnik nuqtai nazardan semantik web-servislar oddiy web-servislardan nafaqat interfeys, ma’lumot turlarining yoritilishi, balki uning barcha hususiyatlarini ta’rifi

bilan farq qiladi.

Uning amaliy ahamiyati - avtomatlashgan holda to’g’ri keladigan servis xizmatlarini topib, ular yordamida foydalanuvchi tomondan qo’yilgan muayyan

masalani yechishdan iboratdir.

Intеrnetda ruxsatsiz kirish usullarining tasnifi

Global tarmoqlarning rivojlanishi va axborotlarni olish, kayta ishlash va

uzatishning yangi tеxnologiyalari paydo bo‘lishi bilan Internet tarmogiga har xil shaxs va tashkilotlarning e’tibori karatildi. Ko‘plab tashkilotlar uz lokal tarmoqlarini global

tarmoqlarga ulashga karor qilishgan va hozirgi paytda WWW, FTP, Gophes va boshqa sеrvеrlardan foydalanishmokda. Tijorat maqsadida ishlatiluvchi yoki davlat siri

bo‘lgan axborotlarning global tarmoqlar buyicha joylarga uzatish imkoni paydo buldi va uz navbatida, shu axborotlarni himoyalash tizimida malakali mutaxassislarga extiyoj tugilmokda.

50