Birinci fəsil: Mədəni hücum və mədəni mübadilə

a) Elm və dinin və onların bir-birindən ayrılmasının tarixçəsi

Bizim ölkəmizdə elm və din min il bir-birinin yanında olub. Bizim tariximizin böyük alimləri, həkimləri, astronomları, riyaziyyatçıları, adları və kəşfləri bu gün də dünyada məşhur olan şəxslər ilahi alimlər və dini mütəfəkkirlər olmuşlar. Tibb kitabı hələ də dünyada canlı elm kitabı sayılan, özü müxtəlif sahələrdə bəşər tarixinin parlaq siması hesab olunan, bu min ildə dünyanın bütün elmi arenalarında tanınan və indi də tanınmaqda olan, elm tarixinin bəzi nailiyyətlərinə imza atan İbn Sina həm də bir din alimi olmuşdur. Lakin iki mühüm amil İslam cəmiyyətinin dünya yeniliklərindən xəbərsiz və geri qalmasına səbəb oldu. Biri budur ki, din alimləri din düşmənləri və kafirlər tərəfindən öyrədilən elmə bədbin yanaşır və onu rədd edirdilər. İkinci səbəb isə bu idi ki, həmin düşmənlər və kafirlər elmi onlara öyrətmək istəmir, öz elmlərinin dinin mərkəzi olan elm hövzələrinə daxil edilməsinə yol vermirdilər. Hər ikisi bir-birindən qaçır, bir-birinə düşmən olmuşdular. Əsas səbəb də bu idi ki, bütün dünyada, o cümlədən İslam ölkələrində elm antidin qüvvələrin əlində bir alət idi. Qərb dünyasında elmi araşdırmaların zirvəsi sayılan 19-cu əsr dindən ayrılmaq və dinin həyatdan çıxarılması əsridir. Bu təfəkkür bizim ölkəmizdə də təsirini buraxdı və bizim universitetlərimiz qeyri-dini təməllər əsasında yaradıldı. Din alimləri universitetdən üz çevirdilər, universitet də din alimlərindən və elm hövzələrindən. Bu kədərli məsələ həm elm hövzələrinə pis təsir qoydu; çünki din alimlərinin fəaliyyətini yalnız və yalnız dinə aid zehni məsələlərdə məhdudlaşdırdı və onları xarici dünyadan xəbərsiz etdi. Elmi inkişaflar onlar üçün məchul qaldı, hövzələrdə yeniliyə təmayül ruhu, İslam fiqhində və dini hökmlərin araşdırılmasında yeniliyin zərurəti yaddan çıxdı. Dinin və İslam fiqhinin tədqiqində bu yenilik həmişə mövcud olmuşdu; çünki fiqh cəmiyyətin ehtiyacını təmin etmək üçün Qurana və sünnəyə əsaslanan sahədir. Hövzələr həyat reallığından, dünyada baş verən hadisələrdən və həyata keçən nəhəng dəyişikliklərdən xəbərsiz qaldı və bir sıra fiqhi mövzularla, əksər hallarda cüzi məsələlərlə məhdudlaşdı. Fiqhin əsas məsələləri, o cümlədən cihad, hakimiyyət, İslam cəmiyyətlərinin iqtisadiyyatı, xülasə, siyasi fiqh təcrid oldu, yaddan çıxdı, tərk edildi, cüzi, çox cüzi və əksər hallarda həyatın mühüm məsələlərindən uzaq məqamlara daha artıq diqqət yetirildi. Bu, elm hövzələrinə vurulan zərbə idi. Siyasi qüvvələr də bundan istifadə etdi, təbliğatla, şeytan üsulları ilə hövzələri bacardıqları qədər həyat yeniliklərindən uzaq saxladılar. Özülü əvvəldən elm hövzəsindən və dindən uzaq qoyulmuş universitet isə dindən, dini və siyasi əxlaqdan və nizam-intizamdan tamamilə uzaq şəxslərin əlinə düşdü.³⁵

Biz cəmiyyətin bütün təbəqələrində elmsevərlik hissi yaratmalıyıq. Bu olduqca mühüm amildir. Bəzi adamlar səhvən düşünürlər ki, elmsevərlik dindarlıqla uyğun gəlmir. Mən görmüşəm. Son bir neçə ildə bəzilərinin xüsusi siyasi məqsədi olan, (bəlkə də xalq bu şəxslərin məqsədindən xəbərsizdir, lakin biz onları çoxdan yaxşı tanıdığımıza görə bizim üçün təxmin vurmaq imkanı daha tez yaranır) bəzilərinin isə olmayan qüvvələr bu gün cəmiyyətimizdə mövcud olan dindarlığın elmlə ziddiyyət təşkil etdiyini və elmlə xalqın dindarlığına zərbə vurmağın mümkün olduğunu təlqin etməyə çalışırlar. Bunlar səhvə yol verirlər. Bu iki məsələnin bir-biri ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Din bu gün bizim iman gətirdiyimiz İslam dinidirsə, bu, inqilab edən, meydanlar üçün əsgər hazırlayan və elmə dəvət edən bir dindir. Ümumiyyətlə müsəlmanların dünyada bir neçə əsr elmin bayraqdarı olmaları İslam dinindən irəli gəlmişdir. Müsəlmanları elmin zirvəsinə çatdıran əsas amil İslam dini idi. Farabidən Xacə Nəsirə qədər təxminən üç əsr bu bayraqdarlıq davam etmişdir; özü də yüksək səviyyədə, aşağı səviyyədə yox. Bu gün Xarəzminin riyazi, yaxud İbn Sinanın tibbi nəzəriyyələri qüvvədən düşmüş nəzəriyyələr deyil. Onların əsasında yeni nəzəriyyələr yaranmışdır, lakin qüvvədən düşməmiş, sıradan çıxmamışlar, düzgün fikirlərdir və sözsüz ki, təkmil olunmuşlar. Siz bilirsiniz ki, Farabidən Xacə Nəsirə qədər davam edən 3 əsrdə Avropada dinlə ziddiyyət vardı, lakin o zaman Avropada elmin ilk bayraqdarları dindar şəxslər olmuşlar. Bu məşhur Roje Bikenin (1214-1294) özü Fransisk təriqətinin keşişidir. Onlar özlərini məşhur San-Fransiskin ardıcılları sayan çox zahid keşiş qrupudurlar. San-Fransisk məşhur Müqəddəs San-Fransiskdir. Amerikanın San-Fransisko şəhəri onun adınadır. Bunlar müqəddəs adları şəhərlərə qoyurdular. Ozamankı papa rejimi bu şəxsin onların israfçı həyat tərzlərinə qarşı ifşalarından sonra onun qanlı düşməninə çevrildi. O, papa rejiminin cah-calalına, sərvət və o var-dövlət toplamasına qarşı çıxırdı, zahidliyin tərəfdarı idi. İslam firqələri arasında Roje Bikenin oxşarını tapmaq istəsək, onu, işləri dərvişçilik və dilənçilik olan Xaksar sufilərinə bənzədə bilərik. O, güman ki, 13-cü əsrdə Avropada elmin ilk bayraqdarlarından olmuşdur. Yəni Avropada elmi yeniliklərlə nəticələnən ilk işlər aydın dindarlar tərəfindən görülmüşdür.

Bizim İbn Sinamız da belə olmuşdur. İbn Sina bir din alimidir. Bildiyiniz və İşarat kitabından göründüyü kimi, o, müəyyən mənada bir arif olmuşdur. Biruni də din alimidir. O, "Hindistan həqiqətləri" kitabını yazmışdır. Bilirsiniz ki, bu kitabın adı bir şeirdən götürülmüşdür. O öz dövründə riyaziyyat, astronomiya və müxtəlif elmlər üzrə mütəxəssis olmuşdur. Tam bir ruhani olan Şeyx Bəhai də belə idi. Şeyx Bəhainin dövründə dini fənlər yalnız ruhani təbəqəsinə məxsus olmuşdu. Ondan öncə isə belə deyildi, bir ruhani bütün elmlərə yiyələnirdi. Misal üçün, İbn Sinanın özünün fəlsəfə şagirdi də olmuşdur, tibb şagirdi də. Lakin Şeyx Bəhai ruhaniliyin təbəqə formasına çevrildiyi bir dövrdə elmli və peşəkar bir minbər axundu olmuşdur. Deməli, dinin elmlə heç bir ziddiyyəti yoxdur, hətta din elmin köməkçisi və ona dayaqdır. Siz cəmiyyətdə elm, elmsevərlik, bu böyük dünyanın bütün hissələrində qanun və qaydaların olması fikrini yaymalısınız. Biz də din tərəfindən bu qanunları kəşf və nəticədə kainatı idarə etməyə əmr olunmuşuq. İnsan torpağa, təbiətə, yer üzünə və yerin altına hakim olmaq üçün gəlib, tabe olmaq üçün yox. Bəşər yaranışının fəlsəfəsi və əsas vəzifəsi olan yer üzünə hakimiyyət yalnız o zaman həyata keçər ki, siz yerin – yəni suyun, havanın və küləyin qanunlarını öyrənəsiniz. Bu qanunları öyrənmədən hakim olmaq imkansızdır. Və bu qanunları elmlə öyrənmək olar. Buna əsasən, elmsevərlik hissi mühüm bir məqsəddir.³⁶