Bitiruv malakaviy ishi

1.2. Individuallikni rasmiy–dinamik xususiyatlarini psixologik tadqiqotlarda o‘rganilishi

SHaxs individualligi muammosini psixologiya fanida bir qator olimlar tomonidan o‘rganilgan: individuallikning psixofiziologik jihatdan (E.A.Golubeva, V.D.Nebыlitsыn, T.A.Ratanova, T.A.Stroganova, B.M.Teplov va boshqlar); individual farqlarning etiologiyasi (M.S. Egorova, N.S. Leytes, SB. Malыx, T.M. Maryutina, T.A. Meshkova, E.A. Sergeenko, I.V. Ravich-Herbo va boshqalar); yaxlit individuallik (B.G. Ananev); indviduallikning har xil darajalari munosabati (V.M. Rusalov, A.I. Krupnoe va boshqalar); integrallashgan individuallik (V.V. Belous, B.A.Vyatkin, B.C. Merlin va boshqalar); psixologik simptomokomplekslar (O.M. Dyachenko, P.P. Sagiev va boshqalar); indviduallik psixodiagnostikasi (E.M.Borisova, L.F.Burlachuk, K.M.Gurevich va boshqalar).

Bundan ko‘rinadiki, rus olimlari tomonidan individuallik muammosining tadqiq etish borasidagi izlanishlar to‘rtta etakchi jabhalari bo‘yicha o‘rganilgan: 1) individuallik diagnostikasi; 2) individuallikning tuzilishi; 3) individuallik tipologiyasi; 4) individual tafovutlarning yuz berishi. Respublikamizda ham olib borilgan va borilayotgan izlanishlarning mazmunida ham aynan yuqorida sanab o‘tilgan individuallikning jabhalari aks etganligini guvohi bo‘linadi (M.Davletshin, E.G‘.G‘oziev, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov va boshqalar). Biz mulohaza yuritish ko‘zda tutilgan mummo individuallikning diagnostikasi masalasiga qaratilgandir. SHaxs individualligini nazariy asoslashga bag‘ishlangan etarlicha ilmiy qarashlar va yondashuvlar mavjud. Ammo uning amaliy o‘rganish borasida mamlakatimiz psixologiyasida anchagina izlanish va ilmiy tajribalar salohiyatini oshirishga zarurat bor. Bu esa psixodiagnostika amaliyotida shaxs individualligini o‘rganishga mo‘ljallangan metodikalarni mahalliy muhitga moslashtirish va ilmiy tadqiqot maqsadlari uchun foydalanishga tayyorlashdan iborat.
Shaxs individualligini o‘rganish borasidagi metodikalarni tahlil etishda umumiy psixologiya va shaxs psixologiyasining qonuniyatlariga ko‘ra shaxs individualligini xarakterlovchi qobiliyatlar, temperament psixologiyasi va xarakter psixologiyasiga doir o‘lchash vositalariga murojaat etishimizga to‘g‘ri keladi.
Agar shaxs individualligini qobiliyatlar (umumiy qobiliyatlar (DJ.Raven, SFTI) va maxsus qobiliyatlar, kreativlik va qobiliyatlarga bilish jarayonlarini funksional o‘zaro aloqadorligini ta’minlovchi intellektual tizimi sifatida o‘lchashga imkon beruvchi metodikalar (RAT (nutq-mulohazaga kreativlik testi (L.G.Alekseeva, T.V.Galkina, A.N.Voronin))); individuallikni temperament xususiyatlari (temperamentning oliy asab faoliyati xususiyatlari bilan bog‘liqligi-Ya.Strelyauning “Temperamentning tuzilishi” so‘rovnomasi; temperamentning xarakterologik xususiyatlari sifatida – G.Yu.Ayzenkning “Ekstraversiya-introversiya, neyrotizmni o‘lchash so‘rovnomasi; N.N.Obozovning “Temperament tiplarini aniqlash metodikasi”; A.Belovning “Temperament formulasi” testi); shaxs individualligini xarakter psixologiyasi bilan bog‘lab o‘rganishda (R.B.Kettell (16PF), MMPI, G.Ayzenk shaxsni o‘rganish so‘rovnomalari, P.Kosta va R.Mak-Krae (NEO-PI-R (“Katta beshlik”) va boshqa so‘rovnomalar) sifatida diagnostika qilishda muammolarni o‘rganishga mo‘ljallangan metodiklardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.² Shaxs individualligi diagnostikasi borasida mavjud sanab o‘tilgan metodiklarning ayrimlarigina bizning muhitimizda qo‘llanilib kelinmoqda. Individuallik diagnostikasi uchun metodikalar yaratish, jahon psixologiyasida qo‘llanilib kelinayotganlarini moslashtirish masalalari mahalliy psixolog-olimlar oldiga yangi vazifalar yuklashi tabiiy.
Integral individuallik konsepsiyasiga asoslangan differensial psixofiziologiya maxsus ilmiy yo‘nalish sifatida individuallik muammosiga tegishli muxim savollardan biri; insonning biologik (tabiy) va sotsial (ijtimoiy) xususiyatlarini o‘zaro bir-biriga o‘tishi va o‘zaro bir-biri bilan shartlanganligi qanday kechishini xal qilishga qaratilgan.
Insonni biologik nuqtai nazardan o‘rganuvchi fanlarning antropologiya, genetika, fiziologiya, oliy nerv faoliyati fiziologiyasining so‘nggi muvaffaqiyatlari shuni ko‘rsatadiki; insonni rivojlanishning shunday oliy darajasiga chiqa olishiga asosiy sabab, u tug‘ilgandan shunday tana, aniqrog‘i biologik tuzilishga egaki, unda avvaldan universal, sotsial faoliyatning funksional rivojlanishi imkoniyatlari programmalashtirilganligidir. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, insonning biologik tuzilishi uning darajasi, strukturasi, fiziologik protsesslarning aloxida xususiyatlari, funksiya va xolatlari, ularning funksiyalarni bajarish qonuniyatlari va boshqalarni bilish inson integral individualligini rivojlanish mexanizmlarini echishdagi muxim zveno, shu jumladan, individuallikning psixologik darajasi bo‘lib xisoblanadi.
Inson individualligini psixofiziologik nuqtai nazardan o‘rganishdagi konkret maqsadlarni quyidagi tarzda ifodalash mumkin: inson individualligining psixologik darajalarini ob’ektiv biologik asoslarini ochish yoki boshqacha qilib aytganda, individual psixologik farqlar darajasini hosil qiluvchi aloxida sistemada tashkil topuvchi biologik komponentlar va ularning xarakteristikalarini topishdan iborat.
Materiya rivojlanishining strukturaviy darajalari xaqidagi Y.A.Ponamaryovning qarashlaridan kelib chiqqan xolda, individual-psixik, individual-biologik munosabatda bir qator jarayonlarning mustaqil ketma-ketlik qonuniyati bo‘yicha kechadi, ulardan har biri biologik (fiziologik) qonunlarga asoslanadi.³
Lekin bu jarayonlar ketma-ketligi, tuzilishi va ichki kompleksining strukturasi psixik qonuniyatlarga bo‘ysunadi.
Individual integrallikni taxlil etishda quyidagi tamoyillarga asoslaniladi:
1. Individuallikning ierarxik tuzilishga ega ekanligi tamoyili. Bunga ko‘ra har qanday individual psixologik xususiyatlar ierarxik tuzilishga ega, ya’ni bita xususiyatning bir nechta simptomlari bor. Bitta simptom bitta xususiyat bo‘la olmaydi. Ya’ni har bir xususiyat bir nechta simptomlar kompleksidan tashkil topgan bo‘ladi. Har bir psixologik xususiyat aloxida rivojlanishga va nisbatan mustaqillikka ega. Shakliy psixologik xususiyatlarning har birining diterminatsiyasi (sababi) bor va u aloxida o‘zining rivojlanish xususiyatiga ega.
2. Invariantlik prinsipi. Shakliy psixologik xususiyatlar odamdan odamga ko‘chadi. Kelib chiqishi bir xil bo‘lganligi bilan tashqi muhit ta’sirida individual psixologik xususiyatlar individuallikni qabul qiladi. Ma’naviy xususiyatlar yo‘qolishi mumkin shakliy dinamik xususiyatlar esa insonga muxrlangan bo‘ladi.
3. Munosabatlarning bir asosda boshqarilishi prinsipi (koordinatsiya vzaimodeystviya).
Shunday qilib, differensial psixofiziologiya o‘zining tadqiqot predmetining uziga xosligiga ko‘ra insonga ta’sir qiluvchi turg‘un biologik omillar natijasida paydo bo‘luvchi va shakllanuvchi individual psixologik farqlarning gurux yoki tasniflari yuzaga kelishi, etilishi va rivojlanishi qonuniyatlarini aniqlaydi.
Inson shaxsining psixik rivojlanishi va uning shakllanishi juda murakkab jarayondir. Inson psixologlar ta’kidlaganidek biosotsial mavjudotdir. Shunday ekan Differensial psixologiya inson individualligining shakllanishida biologik va ijtimoiy omillarning o‘rnini tadqiq etishda psixik rivojlanish sharoitlarini taxlil qilishning ilmiy asoslariga tayanadi. Biologik va ijtimoiy omillar birligi bir tomondan kishining psixik tug‘ma ravishda tashkil topgan xususiyatlari masalan, ko‘rish yoki eshitish sezgilarining shuningdek oliy nerv tuzilishining o‘ziga xosligi, ikkinchi tomondan esa faoliyatning ongli sub’ekti va ijtimoiy taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatida uning xulq-atvorlarida masalan, axloqiy odatlar, xususiyatlarida namoyon bo‘ladi.
Individual psixologik xususiyatlarning tarkib topishi va rivojlanishi muammosi o'z moxiyati jixatidan g'oyaviy xarakterga ega. Shu bois bu muammoni xal qilishda psixologiyada bir biriga zid ba’zan esa bir-birini tuldiruvchi oqimlar yo'nalishlar yuzaga kelgan. Shulardan biri biogenetik konsepsiya bulsa ikkinchisi sotsiogenetik konsepsiya xisoblanadi. Individual psixologik xususiyatlarning tarkib topishini biologik tabiiy tug‘ma omillarga bog‘lab tushuntiruvchi biogenetik konsepsiya 19-asrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan. Xozirgi kunga qadar ham individual xususiyatlarning tug‘ma tabiati xaqidagi ta’lumot psixologiya maktablari asosini tashkil etmokda.
Mazkur ta’lumot inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilanganligi uning biologik tuzilishiga tenglashtirilganligi psixik rivojlanish esa irsiy yul Bilan azaldan belgilanib inson organizmiga joylashtirilgan. Shu xususiyatlarning maromiga yetilish jarayonidan iborat deb ta’kidlanadi. ⁴
Mashxur amerikalik psixolog Eduard Torndayk o‘quvchilarning «Tabiiy kuchlari» va «Tug‘ma mayllari»ni psixik rivojlanishning etakchi omili qilib ko‘rsatadi.
Avstriyalik psixolog K.Byuller bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas balki axloqiy rivojlanishi ham nasliy tomondan belgilangan deb ta’kidlaydi.
Amerikalik pedagog va psixolog Dj.Dyui inson tabiatini o‘zgartirib bo‘lmaydi, odam irsiyat vositasida hosil qilgan extiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug‘iladi deb ta’kidlaydi.. Bu extiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo'lib ba’zida uzgarishi yoki kanday bulsa shundayligicha namoyon bulishi mumkin deb xisoblaydi.

3.