Biznes shartnomalari. Tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy tartibga solinishi reja

Tadbirkorlik faoliyati bilan shugʼullanuvchi tashqi iqgisodiy faoliyat subyekglarining huquq va majburiyatlari

Tashqi iqtisodiy faoliyat yuritadigan yuridik shaxslar oʼz faoliyatlarini ustavi (Nizomi), «Oʼzbekiston Respublikasining Tashqi iqgisodiy faoliyatitoʼgʼrisida», «Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari toʼgrisida», «Valyutyani tartibga solish toʼgʼrisida»gi qonunlari va boshqa huquqiy hujjatlari, Oʼzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari hamda bitimlari asosvda yuritadklar.

Tashqi iqtisodiy faoliyat yurituvchi yuridik shaxs oʼz faoliyatini olib borish uchun maxsus huquq layoqatiga ega boʼlishi kerak.
Yuridik shaxslarning huquqiY layoqati uning ustavi yoki nizomi tasdiqlangan vaqgdan eʼtiboran, basharti u mazkur turdagi tashkilot haqidagi umumiy nizom asosida harakat qilishi lozim boʼlsa, tashkil etilishi toʼgʼrisida vakolatli organ tomonidan qaror chiqarilgan paytdan boshlab vujudga keladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlarining huquqlari Oʼzbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyati toʼgʼrisida»gi qonunning 7-modtsasida belgilab berilgan. Unda shunday deyiladi:
Mulkchilik shakllari va tashqi iqtisodiy faoliyatning turlaridan qatʼiy nazar, tashqi iqtisodiy faoliyatning barcha subʼektlari tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda teng huquqga egadir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning har bir subʼekti amal qilib turgan qonunlar doirasida tashqi iqgisodiy aloqalardagi oʼz ishtirokining turlari, shakllari va yoʼnaliShlarini mustaqil belgilashi, uz xohishiga koʼra tashqi iqtisodiyotni amalga oshirishi uchun zarur boʼlgan yuridik va jismoniy shaxslarni belgilangam tartibda shartnoma asosida yoki boshqacha tarzda haq toʼlab yoxud toʼlamasdan jalb etish huquqiga ega. Tashqi iqgisodiy faoliyatning har bir subʼekti Oʼzbekiston Resggublikasi qonun hujjatlariga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyatning natijalariga, shu jumladan chet el valyutasidagi daromadga egalik qilishga, ulardan foydalanishga va ularni gasarruf etishga haqlidir. Uz qaroriga koʼra, iqtisodiy faoliyat natijalariga egalik qilish, jismoniy shaxslarga oʼtkazishi yoxud ularga ishonib topshirishi mumkin. Huquqyaar ana shu tarzda oʼzgaga oʼtkazilgan taqtsirda tomonlar oʼzaro munosabatlarini shartnoma (bitim) asosida tartibga soladilar.
Oʼzbekiston Respublikasining 1993 yil 7 mayda qabul qilingan «Valyutani tartibga solish toʼgʼrisida»gi qonunida rezidentlarning valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibi belgilab berilgan.
«Rezidentlar» jumlasiga, Oʼzbekiston Respublikasida muqim yashash joyi boʼlgan, shu jumladan vaqtincha Oʼzbekiston
Respublikasidan tashqarida turgan jismoniy^shaxslar, Oʼzbekiston Respublikasi hududida joylashgan boʼlib, Oʼzbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiqtuzilgan varoʼyxatdan oʼtgan yuridik shaxslar, shu jumladan chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar, Uzbekiston Respublikasining immunitetga va diplomatiya imtiyozlariga ega boʼlgan xorijdagi diplomatiya, savdo va boshqa rasmiy vakolatxonalari, shuningdek Oʼzbekiston Respublikasi korxona va tashkilotlarining chet eldagi xoʼjalik va boshqa tijorat faoliyati bilan shurullanmaydigan oʼzga vakolatxonalari kiradi.
Shu qonunda belgilanganidek, «yuridik shaxs boʼlmish rezidentlar oʼzlariga tegishli valyuta mablagʼlaridan ishlab chiqarish va oʼz mehnat jamoalarini ijtimoiy-madaniy rivojlantirish maqsadlarida hamda qonunlarga zid boʼlmagan boshqa maqsadlarda mustaqil ravishda foydalanishlari mumkin» (14-modda, 5-bandi).
Shu bilan birgalikda jismoniy shaxs boʼlmish rezidentlar tomonidan chet elda chet el valyutasida schyotlar va omonatlar ochilishi, ularda valyuta mablagʼlari saqlanishiga rezidentlarning chet elda boʼlish davri uchun, boshqa hollarda esa Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydigan tartibda yoʼl qoʼyiladi (14-modda, 9-bandi)
Oʼzbekiston Respublikasining «Tashqi iqgisodiy faoliyati toʼgʼrisida»gi qonunining 8-moddasidatashqi iqgisodiy faoliyat subʼektlarining majburiyatlari belgilab berilgan. Yaʼni tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlari: tashqi iqtisodiy faoliyat toʼgʼrisidagi hisobotni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda takdim etishi; Oʼzbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlarning Oʼzbekistonda belgilab qoʼyilgan texnikaviy, farmakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya, ekologiya standartlari va talablariga muvofiqligini taediqlovchi hujjatlarni belgilangan tartibda takdim etishi shart. Tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlari zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham boʼlishi mumkin.
Tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlari maʼlum bir faoli-yatni amalga oshiradigan boʼlsa shu faoliyat albatta qonunga muvofiq boʼlishi kerak. Tashqi iqgisodiy faoliyat toʼgʼrisida qonunda tashqi iqgisodiy faoliyat obʼektlari bedgilab berilgan. Tashqi iqtisodiy faoliyat olib borayotgan tadbirkorlarning faoliyati ana shu obʼektlar doirasida boʼli-shi lozim. Bunday obʼektlar oldi-sotdi yoki ayirboshlash obʼekti hisoblangan tovarlar (ishlar, xizmatlar), har qanday mol-mulk, shu jumladan qimmatdor qogozyaar, valyutalar va valyuta qimmatliklari, elektr, issiklik energiyasi va energiyaning boshqa turlariga, transport vositalariga nisbatan boʼlgan iqgisodiy faoliyat hisoblanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda foydalanilishi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan tovarlar bundan mustasno. Tadbirkorlar tomonidan amalga oshiriladigan tashqi iqtisodiy faoliyat xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik, tashqi ^iqtisodiy faoliyati, chet el investitsiyalarini jalb etish Oʼzbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati shaklida olib boriladi.
Tashqi iqgisodiy faoliyat yoʼnalishlaridan biri bu xalqaro iqtisodiy va moliyaviy hamkorlikdir. Respublikamizning tadbirkorlari bu turdagi tadbirkorlikda xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan ishlab chiqarish, moliya, bank va su^-urga faoliyati, taʼlim va kadrlarni tayyorlash, turizm, sogʼliqni saqlash, ilmiy texnikaviy, madaniy, ekologiya, gumanitar va boshqa sohalarda oʼzaro foydali aloqalarni oʼrnatish va kengaytirishga qaratilgan tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradilar. Bundan tashqari tadbirkorlar tomonidan tovarlarni eksport va import qilish yoʼli bilan tashqi savdo faoliyati keng rivojlanmoqtsa.
Tovarlarning Oʼzbekiston Respublikasi hududidan tashqariga, ularni qayta olib kirish majburiyatini olmasdan, olib chiqib ketilishi eksport, deb eʼtirof etiladi.
Tovarlarni Oʼzbekiston Respublikasining bojxona hududiga, ularni qayta olib chiqib ketish majburiyatini olmasdan, olib kirish import deb ataladi. Tovarlarning ayrim turlarini eksport va import qilish faqat ularni olib kirish yoki olib chiqish uchun tegishli ruxsatnoma (litsenziya) olinganidan keyin amalga oshiriladi. Tovarlarning ayrim turlarining eksporti va importini amalga oshirish uchun litsenziyalar Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ayrim tovarlar turlarini eksport va import qilishga nisbatan miqdoriy cheklovlar (kvotalar) belgilashi mumkin.
Eksport va import qilinishi litsenziyalanishi hamda kvotalanishi zarur boʼlgan tovarlar ayrim turlarining roʼyxati, shuningdek litsenziyalarni berish va kvotalarni taqsimlash tartibi Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Tovarlar eksportini amalga oshirayotganida nazorat hrnatilishi mumkin. Eksport nazoratini oʼrnatishdan maqsad Uzbekiston Respublikasining milliy manfaatlarini himoya qilish, shuningdek xalqaro majburiyatlarga rioya etishni taʼminlashdir. Eksport nazoratiga tushadigan tashqi iqgisodiy faoliyat obʼektlarining roʼyxati, shuningdek ularni olib chiqish yoki tranzit tarzida olib oʼtish tartibi Oʼzbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasi tomonidan belgalanadi.
Tegishli davlat idoralari tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq eksport, import taqiqlanishi hamda cheklanishi mumkin. Eksport, importni taqiqlash hamda cheklanishning asosiy maqsadi fuqarolar hayoti va soGʼlirini muhofaza qilish, hayvonot va oʼsimlik dunyosini hamda atrof-muhitni muhofaza qilish, milliy xavfsizlikni taʼminlash, ijtimoiy axloq-odobga va huquq-tartibotga rioya etish;
Oʼzbekiston Respublikasi xalqining madaniy merosini saklash, madaniy boyliklarni qonunga zid tarzda olib chiqish, olib kirish va ularga boʼlgan mulk huquqlarini boshqacha oʼtkazishdan himoya qilish, respublikaningtoʼlov balansini saklab turish; Oʼzbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish; tiklab boʼlmaydigan tabiiy resurslar tugatilishining oldini olish va Oʼzbekiston Respublikasining boshqa manfaatlarini himoya qilishdan iborat.
Tadbirkorlar tomonidan amalga oshiriladigan tashqi iqtisodiy faoliyat belgilangan tartibda davlat tomonidan tartibga solib turiladi. Tashqi iqgisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish: tashqi iqtisodiy faoliyatning qonunchilik negizini shakllantirish va takomillashtirish; valyuta bilan tartibga solish: soliq bilan tartibga solish; tarif va notarif bilan tartibga solish; Oʼzbekiston Respublikasining iqgisodiy manfaatlariga rioya etilishi uchun himoya, kompensatsiya va dempingga qarshi choralarni qoʼllash; tashqi savdo faoliyatini amalga oshirish tartibini belgilash; miqtsoriy cheklovlar oʼrnatish hamda tovarlarning ayrim turlari eksport va import qilinishi ustidan davlat monopoliyasini oʼrnatish; qurol-yarogʼlar, harbiy texnika, ikki xil maqsadda ishlatilishi mumkin boʼlgan tovarlar va texnologiyaga nisbatan eksport nazoratini oʼrnatish; olib kiriladigan va olib chiqiladigan tovarlarni sertifikatlash; texnikaviy, farmakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya, ekologiya standartlari va gapablarini belgilash; tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlari uchun preferentsiya va imtiyozlar berish kabilar bilan amalga oshiriladi.
Tashqi iqgisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish qonun hujjatlariga muvofiq boshqacha usullarda ham amalga oshirilishi mumkin.
Davlat tomonidan tashqi iqgisodiy faoliyatning tartibga solinishda Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, shuningdek Oʼzbekiston Respublikasining Tashqi iqgisodiy aloqalar vazirligi ham oʼz vakolatlari doirasida ish olib boradilar. Shu bilan birgaliqtsa tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlarining huquq va manfaatlari Oʼzbekiston Respublikasi tomonidan kafolatlanadi.
Аvvalo tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshkrayotgan faoliyatlariga davlat organlari va ularning mansabdor shaxslarining aralashishiga haqli emasligidir. Bundan tashqari Uzbekiston Respublikasining davlat organlari tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlarining qonunda belgilangan huquqlarini buzuvchi hujjatlar qabul qilishi mumkin emas. Аgar ana shunday \ujjatlar qabul qipinibtashqi iqtisodiy faoliyat subʼektiga zarar yetgan boʼlsa, ushbu zarar qonun hujjatlariga muvofiq qoplanadi.
Tadbirkorlar tomonidan tashqi iqgisodiy faoliyatni amalga oshirishning asosiy yoʼnalishlaridan biri chet el investitsiyasini jalb etishdir. Oʼzbekiston Respublikasi hududidagi chet el investitsiyasi deb chet ellik investorlar tomonidan tadbirkorlik faoyaiyati obʼektlariga hamda qonun hujjatlarida taqiqpanmagan faoliyatning boshqa turlariga kiritilayotgan moddiy va nomodtsiy neʼmatlarning barcha turlari hamda ularga boʼlgan huquqpar, shu jumladan intellektual mulkka boʼlgan huquqlar, shuningdek chet el investitsiyalaridan olinadigan har qanday daromad eʼtirof etiladi.
Oʼzbekiston Respublikasidan tashqarida hamts.investitsiya faoliyati amalga oshirilishi mumkin. Oʼzb«kiston Respublikasidan tashqaridagi tadbirkorlik va boshqa faoliyat obʼekch lariga moddiy va moddiy boʼlmagan neʼmatlarni hamda ularga boʼlgan huquklarni qoʼyish bilan bogʼliqtashqi iqgisodiy faoliyat subʼeyugchari harakatlarining yigʼindisi Oʼzbekigdan Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati deb eʼtirof etiladi.
Oʼzbekiston Respublikasidan tashqaridagi investitsiya faoliyati quyidagi yoʼllar bilan amalga oshirilishi mumkin:
birinchidan, yuridik shaxslar tashkil etish yoki ustav fondlarida ulushbay asosda, shu jumladan, mol-mulk va aktsiyalar sotib olish yoʼli bilan qatnashish;
ikkinchidan, Oʼzbekiston Respublikasidan tashqarida vakolatxonalar, firmalar va boshqa aloxdda boʼlinmalar taʼsis etish;
uchinchidan, qimmatli qogʼozlarni, shu jumladan xorijiy davlatlarning rezidentlari tomonidan tasdiqlangan qarz majburiyatlarini sotib olish;
toʼrtinchidan, kontseesiyalarni, shu jumtadan tabiiy resurslarni qidirish, izlab topish, qazib olish yoxud ulardan foydalanishge moʼljallangan kontsessiyalarni qoʼlga kiritish;
beshinchidan, mulk huquqini, shuningdek yerga hamda boshqa tabiiy reeurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini qoʼlga kiritish;
oltinchidan, xorijiy davlatlarning qonun hujjatlarida va Oʼzbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshirshshshi mumkin.
Tashqi ik^isodiy faoliyatni amalga oidirishda Oʼzbekiston Respublikasining hamda tashqi iqtisodiy faoliyat subʼektlarining iqtisodiy manfaatlari himoya^ qilinadi. Himoya qilish turli usullarda olib boriladi. Bular himoya choralari, kompensatsiya choralari, dempingga qarshi choralar.
Shulardan biri himoya chorasidir. Bunday himoya chorasi Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Аgar biron-bir tovar xuddi shunday tovarni yoki unga bevosita raqobat qiluvchi tovarni Uzbekiston Respublikasi ishlab chiqaruvchilariga zarar yetkazadigan yoki shoʼnday zarar yetkazishni yuzaga keltiradigan mikdorlarda yoki shunday shartlar .asosida chet edtsan olib kirilsa, Uzbekiston Respublikasi VazMrlar Mahkamasi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan normalariga muvofiq shunday zarar yetkazilishi xavfining oldini olish yoki bunday zararni bartaraf etish uchun zarur boʼladigan mudddtdagi ximoya choralarini koʼrishga xaqlidir. Аlbatga himoya choralarshi qoʼllash tartib^: qolun hujjatlari bilan belgilanad^. ' '
Oʼzbekiston Respublikasining hududiga bevosita subsi-diyalangan tovarlar olib kirilgan taqtsirda, agar bunday olib kirish Oʼzbekiston Respublikasining xudtsi shunday tovarlarni yoki unga bevosita raqobat qiluvchi tovarlarni ishlab chiqaruvchilariga^zarar yetkazsa yoki zarar yetkazish xavfini yuzaga keltirsa yohud Oʼzbekiston Respublikasida xuDDy shunday tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish yoki k£ygaytirishga toʼsiq boʼluvchi shart-sharoitlarni yuzaga keltirsa, Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan meʼyorlari va tamoyillariga muvofiq Oʼzbekiston RespublikasiNINg bojxona hududiga bunday tovarlarni olib kirish orqali yetkazilgan zararni yoki zarar xavfini bartaraf etish uchun kompensatsiya choralarini qoʼllash toʼgʼrisida qaror qabul qilishga haqlidir.
Oʼzbekiston Respublikasining hududiga eksport qilgan mamlakatdagi real bahodan yoki eksport qilish paytidagi ishlab chiqarish bahosidan past narxda tovarlar olib kirilgan taqdirda, agar bunday olib kirishlar Oʼzbekiston Respublikasining xuddi shunday tovarlarni ishlab chiqaruvchilariga zarar yetkazsa yoki zarar yetkazishi mumkin boʼlsa yoxud Uzbekiston Respublikasida xuddi shunday tovarlarni ishlab chiqarishni tashkyl etish yoki kengaytirishga toʼsqinlik qilsa, Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan meʼyorlari va tamoyillariga mu «ofiq dempinga qarshi choralarni qoʼllash toʼgʼrisida qaror qabul qilishga ha*ushdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyat shartnoma tuzish orqali olib boriladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat toʼgʼrisidagi shartnomani amalGa oshirish natijasida yuzaga keladigan nizolar shartnomada nazarda tutilgan tartibda hal qilinadi.
Shartnomada nizolarni hal qilishni targibga soluvchi qoidalar boʼlmagan taqdirda, qoʼllaniladigan huquq va hal qilinadigan joy xalqaro xususiy huquqning umumeʼtirof etilgan meʼyorlariga muvofiq belGilanadi.
Tashqi yqtisodiy faoliyat subʼektlarining davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari bilan nizolari Oʼzbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq hal etiladi.
Bundan tashqari tashqi iqgisodiy fyulshp toʼgʼrisidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar