Biznes va tadbirkorlik

7-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish. 

Rasmdan  ko`rish  mumkinki,  masalaning  echimi  muvozanat  nuqta   orqali 

aniqlanishi  mumkin.  Naflik  funktsiyasining  befarqlik  chizig`i 

 byudjet 

chizig`ini 

 nuqtada  kesib  o`tadi.  Optimal  echimga  ko`ra,  dam  olish  vaqti   

soatga  teng,  ish  vaqti 

.  Ishchining  bir  soatlik  ish  haqi   so`mga  teng 

bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi: 

.  

 

(8) 

U holda byudjet chizig`i yotiqligi 

 ish haqiga teng bo`ladi. 

. 

 

 

 

(9) 

Ishchi  naflik  funktsiyasini  maksimallashtiradi,  agar  bo`sh  vaqt  bilan 

daromadni  chekli  almashtirish  normasi 

 ish  haqi 

 ga  teng  bo`lsa, 

. 

Faraz  qilaylik,  ish  haqi  stavkasi 

 dan 

 ga  oshdi.  Byudjet  chizig`i 

 

holatidan 

 holatga siljiydi (8-rasm). 

 

 

)

,

( T

t

U

U 

U

t

T

max

)

,

(





T

t

U

U

24



 T

t

E

2

U

E

E

t

E

E

t

T



 24

W

)

24

(

E

t

W

R





W

tg





W

t

R

tg

E







24



tR

MRS

W

W

MRS

tR



0

W

1

W

NM

1

NM

R  

so`m 

M 

R

E

 

U

3

 

E

2

 

U

2

 

U

1

 

 

t 

N 

0 

24 

t

E

 

 

249 

 

 

 

 

 

 

 

8-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t

0

, 0t

1

, 

 0t

2

 lar bo`sh vaqt, t

0

N, t

1

N va t

1

N lar ish vaqti. 

 

Agar  biz 

 byudjet  chizig`iga  parallel  bo`lgan  va 

 befarqlik  chizig`i 

bilan  kesishadigan 

 byudjet  chizig`ini  o`tkazsak,  daromad  va  o`rnini  bosish 

samarasini aniqlashimiz mumkin.  

O`rnini  bosish  samarasi  bo`sh  vaqtni  qisqarishi  va  ish  vaqtining  ortishi 

natijasida daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum miqdordagi bo`sh 

vaqt  ish  vaqti  bilan  almashtiriladi.  7-rasmda  bu   dan   ga  siljishini  ifodalaydi, 

ya’ni, ish vaqti 

 dan 

 gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi 

bilan  birga  dam  olishning  -  shaxsning  ma’naviy  o`sishi  uchun  kerak  bo`ladigan 

bo`sh  vaqtning  ham  qimmati  oshadi.  Daromad  samarasi  (bo`sh  vaqtning  ortishi) 

teskari  yo`nalishda  bo`lib,  u 

 oraliq  bilan  ifodalanadi 

.  Natijaviy 

o`zgarish   oraliqqa teng.

26

 

Ish haqining bunday  o`sishida o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan 

yuqori bo`ladi.  Bundan  shu  kelib  chiqadiki, birinchidan,  ish haqining o`sishi,  ish 

vaqtini  ortishiga  olib  keladi;  ikkinchidan,  individual  shaxsning  mehnat  taklifi 

musbat yotiqlikka ega (9-rasm). 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

26

 B. Salimov va boshqalar. Mikroiqtisodiyot. O`quv-uslubiy majmua. TDIU 

N

M

1

1

U

AB

2

t

0

t

2

1

24

t

T





0

2

24

t

T





1

0

t

t





1

0

t

t 

2

1

t

t

W, 

so`m/soat 

S

L

 

W

2

 

W

1

 

Bir kundagi 

soatlar 

24-t

1

 

24-t

2

 

M 

W 

M

1

 

E

1

 

A 

R

1

 

U

1

 

E

0

 

R

0

 

E

2

 

R

2

 

U

2

 

t

2

 

t

1

 

t

0

 

B 

N 

250 

 

9-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi. 

Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini 

qisqartirib,  ish  vaqtini  oshirishga  undayvermaydi.  Dam  olish  vaqtining  qisqarib 

borishi,  uni  shaxs  uchun  bo`lgan  qimmatini  oshiradi.  Yuqorida  eslatib 

o`tganimizdek,  sutkasiga  24  soat  ishlash  ma’noga  ega  emas.  Bo`sh  vaqtni 

qimmatini  oshib  borishi  shunga  olib  keladiki,  daromad  samarasi,  o`rnini  bosish 

samarasidan  oshib  ketadi  (9-rasm).  Natijada  ish  vaqti 

 dan 

 

gacha qisqaradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan 

hol,  0t

0

, 0t

1

, 0t

2

 lar bo`sh vaqt, t

0

N, t

2

N va t

1

N lar ish vaqti. 

Shaxsning  bo`sh  vaqti  esa 

 dan 

 ga  o`sadi.  Bo`sh  vaqt  qimmatini 

ortishi,  ish  haqi  oshganda  individual  shaxsning  mehnat  taklifi  chizig`i  manfiy 

yotiqlikka ega bo`ladi  (10-rasm). 

 

 

 

 

 

 

11-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish  

16.2. Ish haqi o`sishining dam olish vaqti bilan ishlash vaqti o`rtasidagi 

nisbatga ta’siri. 

2

2

24

t

T





1

1

24

t

T





2

0 t

1

0 t

M

1

 

E

1

 

A 

R

1

 

M 

U

1

 

E

0

 

R

0

 

E

2

 

R

2

 

U

2

 

t

2

  t

1

 

0 

t

0

 

B 

N 

Umumiy vaqt 

soat kun 

Daromad 

so`m 

W, so`m 

/soat 

S

L

 

W

2

 

W

1

 

Bir kundagi 

ishhaqi 

T

2

 

T

1

 

251 

 

Odatda  ish  haqi  oshganda,  ko`pchilik  ko`proq  ishlab,  ko`proq  daromad 

olishga  harakat  qiladi.  Lekin,  ish  vaqti  oshgan  sari  bo`sh  vaqtning  ham  qimmati 

oshib boradi. Inson ma’naviy o`sishga ham intiladi. Demak, ish vaqtining o`sishi 

o`z  chegarasiga  ega.  Nima  uchun  deganda,  insonlar,  ishlab  topgan  daromadini 

ko`proq zavq olish uchun, dam olishga sarflaydilar. 

Ish  vaqti  ma’lum  vaqtgacha  o`sgandan  keyingi  ish  haqining  o`sishi,  ish 

vaqtini qisqarishiga olib keladi. Ish haqi oshganda o`rnini bosish samarasi hamda 

daromad  samarasi  mavjud bo`ladi.  O`rnini  bosish  samarasida yuqoriroq ish haqi, 

ishchining  real  daromadini  oshiradi.  Ishchi  ko`p  daromad  olganda,  u  ko`proq 

ne’matlarni sotib oladi, ushbu ne’matlardan biri, yaxshi dam olishdir. 

Agar  ishchi  dam  olishga  ko`proq  mablag`  sarflasa,  daromad  samarasi 

(daromadning  oshishi),  uni  kamroq  ishlashga  undaydi.  Daromad  samarasi  juda 

ham  katta  bo`lganda,  ishchi  ish  vaqtini  qisqartiradi  va  mehnat  taklifi  chizig`i 

pastga yotiq bo`ladi. 

Ish  haqining  birinchi  bosqichida 

 dan 

 ga  o`sishi,  ish  vaqtini  dan   

soatga  oshiradi.  Bu  erda  o`rnini  bosish  samarasi  daromad  samarasidan  yuqori 

bo`ladi. Ish haqining ikkinchi bosqichidagi 

 dan 

 ga o`sishi, ish vaqtiga ta’sir 

qilmaydi, ishchi   soat ishlaydi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasiga teng. 

Uchinchi  bosqichdagi  ish  haqining 

 dan 

 ga  o`sishi,  ish  vaqtini   dan   ga 

qisqartiradi, o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan kam bo`ladi. 

Ko`rinib turibdiki, daromadning o`sishi dam olishga bo`lgan talabni oshiradi. 

Ushbu  hol  ish  vaqtini  qisqarishi  va  dam  olish  vaqtini  oshishida  o`z  ifodasini 

topgan.  Ish haqining oshishi bilan birga dam olishning narxi ham oshadi. 

Odatda,  rivojlangan  mamlakatlarda  aholining  o`rtacha  daromadi, 

rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  aholining  o`rtacha  daromadidan  ancha  yuqori 

bo`lgani  uchun,  ular  ko`proq  dam  olishga  harakat  qiladi  (Daromad  samarasi, 

o`rnini  bosish  samarasidan  yuqori).  Rivojlanayotgan  davlatlarda  ish  haqi  past 

bo`lgani  uchun,  ish  haqining  o`sishi,  ishchilarni  ko`proq  vaqt  ishlab,  ko`proq 

daromad  qilishga  undaydi  (o`rnini  bosish  samarasi,  daromad  samarasidan  yuqori 

bo`ladi). 

Mehnat  bozorida  monopsoniya  bo`lgan  hol.  Bunday  hol  ko`proq  kichik 

shaharlarda uchraydi. Shaharda yagona ishlab chiqarish korxonasi bo`lib, u shahar 

aholisining asosiy qismini ish bilan ta’minlaydi. 

 Shaharda boshqa ish joylari kam bo`lgani uchun, ushbu vaziyat monopsonik 

bozor vaziyatiga yaqin bo`ladi. Monopol korxona mahalliy mehnat bozorida ishchi 

kuchini sotib oluvchi yagona korxona bo`lgani uchun ham u ish haqiga ta’sir qila 

oladi.  Korxona  ishga  yollaydigan  ishchilar  sonini  qisqartirsa,  ishga  kiruvchilar 

o`rtasida  raqobat  kuchayadi  va  bu  ish  haqini  muvozanat  darajasidan  pastga 

tushiradi. 

 

 

1

W

2

W

1

t

2

t

2

W

3

W

2

t

3

W

4

W

2

t

4

t

252 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12-rasm. Monopsonist mehnat bozori. 

Raqobatlashgan  mehnat  bozorida  muvozanat  holat   nuqtada  o`rnatiladi.   

nuqtada  talab  va  taklif  chiziqlari  kesishadi.  Muvozanat  holatida 

ishchi 

miqdordagi  ish haqi bilan ta’minlanadi. Monopsonist har bir birlik mehnat uchun 

bir xil ish haqi to`lagani uchun taklif chizig`i o`rtacha harajat 

 chizig`idan iborat 

bo`ladi.  Chekli  mehnat  harajatlari  chizig`i 

o`rtacha  harajat  chizig`idan 

yuqorida  yotadi. 

 va 

 chiziqlarini  kesishgan  nuqtasi  monopsonik 

holatda  qancha  ishchi  bilan  band  bo`lishini  aniqlaydi.  Bu  erda 

monopsonik  muvozanat  holati  sharti.  Demak,  monopsonist  ishchilar  sonini  dan 

 qisqartirib,  ish  haqini 

 dan 

 ga  qisqartirishga    erishadi.  Shunday  qilib, 

monopsonist bir vaqtning o`zida ham ishchilar sonini  qisqartirib, ham ish haqini 

pasaytirib,  o`z  foydasini 

 to`rtburchak  yuziga  teng  bo`lgan  miqdorda 

oshiradi. 

  Minimal  ish  haqi.  Minimal  ish  haqi  davlat  tomonidan  qonun  orqali 

o`rnatiladi. Ko`p hollarda minimal ish haqi muvozanat ish haqi darajasidan yuqori 

qilib o`rnatiladi.  

Bunday  holda  umumiy  o`rtacha  ish  haqi  oshadi,  lekin  ishchilarni  ishga 

yollash soni qisqaradi. Minimal ish haqini o`rnatilishini va uni oshirilishini kasaba 

uyushmalari  ham  ko`pincha  talab  qilib  chiqadilar.  Minimal  ish  haqi  qanday 

oqibatlar bilan bog`liqligini ko`rib chiqaylik. 

Minimal ish haqi ko`proq malakasiz ishchilar va ish topa olmagan ishchilarga 

salbiy ta’sir ko`rsatadi. Nima uchun deganda, malakali ishchilarga talab har doim 

mavjud  bo`ladi,  shu  sababli  ular  minimal  ish  haqining  oshishidan  yutadilar. 

Umuman, minimal ish haqining ortishi, ish bilan band bo`lgan aholining yuqoriroq 

daromad  olishini  ta’minlaydi.  Minimal  ish  haqi  oshganda,  mehnatga  haq 

to`lashning barcha stavkalari qaytadan ko`rib chiqiladi va oshiriladi. 

Quyidagi  13-rasmda  minimal  ish  haqining  aholi  bandligiga  ta’siri 

ko`rsatilgan. 

 

 

E

E

e

L

e

W

AC

L

MRC

L

MRC

L

MRP

L

L

MRC

MRP



e

L

C

L

e

W

N

W

N

MCNW

Ish haqi 

stavkasi 

so`m 

 

 

S

L

=AC 

MRC

L

 

C 

M 

E 

W

e

 

D

L

=MRP

L

 

W

N

 

Mehnat 

miqdori 

L

e

 

L

c

 

N 

253 

 

 

 

 

 

 

 

13-rasm. Minimal ish haqi va bandlik. 

Minimal ish haqi o`rnatilmaganda ishchilarning bandlik darajasi va ish haqi 

muvozanat holat (  nuqta) orqali aniqlanadi. Muvozanat holatda ish bilan   ishchi 

band bo`ladi va u 

 miqdorda ish haqi oladi. Minimal ish haqini muvozanat 

ish  haqidan  yuqori  qilib  belgilanishi 

,  ish  bilan  band  bo`lgan  ishchilar 

sonini   gacha  qisqartiradi  (Nima  uchun  deganda,  firma  bunday  narxda  kamroq 

ishchi yollaydi). 

Monopolistik  mehnat  bozori.    Amalda  kasaba  uyushmalarini  Monopolist 

deb  qarash  mumkin.  Ular  ishchilarga  o`z  ta’sirini  o`tkazib,  mehnat  taklifini 

qisqartirib, ish haqini oshirishga harakat qiladilar. 

Faraz  qilaylik,  kasaba  uyushmalari  sof  Monopolist.  Ushbu  holat  14-rasmda 

keltirilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

14-rasm. Sof Monopol mehnat bozorida Monopolistning ish haqiga va 

bandlikka ta’siri. 

Raqobatlashgan  mehnat  bozorida  muvozanat 

 nuqtada  o`rnatiladi  va   

ishchi ish bilan ta’minlanib, 

 ish haqi oladi. Mehnat bozorida kasaba uyushmasi 

Monopol  hokimiyatga  ega  bo`lganligi  uchun,  u  band  bo`lgan  ishchilar  sonini   

dan 

ga  qisqartirib,  ish  haqini 

 dan 

 ga  oshirishi  mumkin.  Ishchilar 

oladigan alternativ foyda (iqtisodiy renta) 

 to`rtburchak yuziga teng. 

E

e

L

e

W





e

W

W



min

M

L

E

e

L

e

W

e

L

M

L

e

W

M

W

M

ANMW

N 

M 

D

L

 

S

L

 

W

min

 

W 

W

e

 

L

N

 

L

e

 

L

M

 

L 

E 

W 

S

L

 

M 

W

M

 

E 

W

e

 

D

L

 

N 

A 

L 

0 

L

e

 

L

M

 

254 

 

Mehnat  bozoridagi  ikki  tomonlama  Monopoliya.  Bunday  bozorda 

monopsonist firmaga ishchi kuchini taklif qiluvchi Monopolist (kasaba uyushmasi) 

turadi.  Ikki  tomonlama  Monopolistik  bozordagi  holat  quyidagi  15-rasmda 

ko`rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

15-rasm. Mehnat bozoridagi ikki tomonlama Monopoliya. 

Raqobatlashgan  bozorda  muvozanat  holat   nuqtada  o`rnatilgan  bo`lar  edi. 

Bu  nuqtada  mehnatga  bo`lgan  talab 

 va  taklif 

 chiziqlari  kesishadi. 

Muvozanat  holatda   ishchi  ish  bilan  band  bo`lib, 

 ish  haqi  oladi.  Lekin, 

monopsonist  firma  ish  bilan  band  bo`lgan  ishchilar  sonini 

 dan 

 gacha 

qisqartirib,  ish  haqini 

 dan 

 gacha  qisqartirishga  harakat  qiladi.  Kasaba 

uyushmalari (Monopolist) ish kuchi taklifini qisqartirib, (

 gacha), ish haqini 

 

gacha ko`tarishga harakat qiladi. 

Shunday  qilib,  ish  bilan  band  bo`lgan  ishchilar  sonining  nisbatan  kichik 

o`zgarishga 

 ish haqlarining (ushbu yondashishda) bir-biridan juda katta 

farq  qilishi  to`g`ri  keladi 

.  Ushbu  vaziyatda  ish  haqining  qanday 

bo`lishi,  qarama-qarshi  turgan  Monopolistik  va  monopsonik  kuchlarga  bog`liq. 

Ko`rinib turibdiki, ish haqi muvozanat ish haqi 

 ga ham yaqinlashishi mumkin. 

Ish  haqi  stavkalari  differentsiatsiyasi  (tabaqalashuvi).  Biz  yuqoridagi 

mulohazalardan  ish  haqini  o`zgarmas  deb  qaradik.  Amalda  o`rtacha  ish  haqi 

mutaxassisliklar  bo`yicha    ham,  tarmoqlar  bo`yicha  ham,  hattoki  bir  xil  ishni 

bajaruvchi  ishchilar  bo`yicha  ham  farq  qiladi.  Masalan,  avtomobilsozlik 

tarmog`ida  ishlaydigan  ishchilarning  o`rtacha  ish  haqi,  qurilish  sohasida 

ishlaydigan ishchilarning o`rtacha ish haqlaridan farq qiladi, xuddi shunday kimyo 

tarmog`idagi  o`rtacha  ish  haqi  ham  engil  va  oziq-ovqat  sanoatidagi  o`rtacha  ish 

haqidan  farq  qiladi.  Ahmadiklinikada    ishlovchi  har  xil  kategoriyadagi 

vrachlarning ish haqi ham bir xil emas. Yuqori kategoriyali vrach past kategoriyali 

vrachga qaraganda ko`proq maosh oladi. 

E

L

D

L

S

e

L

e

W

e

L

M

L

e

W

M

W

N

L

N

W





N

M

L

L







N

M

W

W



e

W

W 

W

N

 

W

M

 

W

e

 

MRC

L

 

L 

0 

S

L

 

L

e

 

D

L

 

MR 

N 

L

M

 

E

0

 

E 

M 

L

N

 

255 

 

Ushbu  farqning  tagida,  insonlar  qobiliyatining  xilma-xilligi,  ma’lumoti, 

bilimi, tajribasi, malakasi yotadi. Bulardan tashqari, ular bajaradigan ishlarning turi 

ham, ular oladigan daromadlarga har-xil ta’sir qiladi. Ishning murakkabligi, ishlab 

chiqarishning  inson  hayoti  uchun  zararli  bo`lishi,  ushbu  sohada  ishlovchilarning 

ish haqida ushbu zararni qoplaydigan qo`shimcha ish haqida o`z ifodasini topadi. 

Quyidagi  16-rasmda  ishning  og`irligi  va  zararligi  uchun  to`lanadigan 

qo`shimcha ish haqi ko`rsatilgan.