Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

MAVZU: BIZNES-REJANI TAYYORLASH BOSQICHLARI

Тadbirkor biznesga birinchi qadam qo‘yayotgan paytda yoki yangi bir loyihani

amalga oshirish jarayonida quyidaga qiyinchiliklarga duch keladi:

• 
  birinchidan, moliyaviy mablag‘larning yetishmasligi;
  
• 
  ikkinchidan, oldindan belgilanmagan, kutilmagan holatlar ko‘pligi.
  

Bular korxonani tanlagan yo‘ldan borishga imkon bermasligi mumkin. Bunday noxush holatdan chiqishning yo‘li oldindan o‘z maqsadini qog‘ozga belgilash, baholash va istiqbolni belgilashdir. Bu, o‘z navbatida, o‘sha biznes-rejani tuzishdir. Biznes-reja keng, har tomonlama aniq tizimga tushirilgan va chuqur o‘ylab tayyorlangan hujjatdir. U firmaning qay maqsadga harakat qilayotganligi, ko‘zlangan maqsadga qaysi yo‘llar bilan erishishi va ko‘zlangan maqsadga erishgandan so‘ng natija qanday bo‘ladi, degan savollarga javob beradi. Biznes- reja o‘zida olingan loyihaning imkoniyatlari bo‘yicha to‘la ma’lumotlarni aks ettiradi. Biznes-reja korxona (firma)ning strategik istiqbolini belgilab beradigan asosiy hujjat hisoblanadi va uni 3—5 yilga tuzish tavsiya etiladi. Biznes-rejaning birinchi va ikkinchi yillariga ko‘rsatkichlarni (topshiriqlarni) choraklarga taqsimlangan holda berilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi va faqat uchinchi yildan boshlab, yillik ko‘rsatkich (topshiriq)lar bilan chegaralanish mumkin. Biznes-reja quyidagi asosiy masalalarni hal etadi. Ya’ni:

• 
  tadbirkorlarga korxona (firma)lar strategiyasini ishlab chiqishning asosi
  

bo‘libgina qolmay, uni muvaffaqiyatli amalga oshishiga kafolat ham beradi;

• 
  bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, tartibga solish va bajaralishini nazorat qilishning asosiy quroli bo‘lib xizmat qiladi;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida to‘satdan yuzaga kelgan
  

salbiy holatlar yuzasidan tadbirkorlarni ogohlantiradi va ularni o‘z vaqtida bartaraf
etish tadbirlarini ishlab chiqishga yordam beradi;

• 
  tadbirkorlik faoliyati yuzasidan banklar, investorlar va qarz beruvchilarga
  

tegishli ma’lumotlar olishga imkon beradi.
Bundan tashqari, biznes-reja tuzib chiqishning ikki asosiy sababi ham mavjud:

• 
  tashqaridagi sarmoyadorlarni, biznesni maqsadga muvofiqligi haqida yoki ssuda berishga ishonch hosil qildirish;
  
• 
  ko‘zlangan maqsadni saqlab qolishga yordam berish, to‘satdan yuzaga kelgan
  

holatlarda tanlangan maqsaddan voz kechmaslikni ta’minlash.
Bu yana rejada belgilangan barcha vazifalarning to‘la bajarilishini ham
anglatadi.
Biznes-reja boshqaruvchiga korxonalarni tanglik holatlarini to‘g‘ri baholash imkonini berib, undan olib chiqib ketish yo‘llarini ko‘rsatadi. Bu, o‘z navbatida, boshqaruv samaradorligini ortishini xarakterlaydi yoki ta’minlaydi.
Biznes-rejaga qo‘shimcha ma’lumotlar kelib tushishi va ma’lum tajribaga ega bo‘lish bilan uning maqsadi va vazifasi moslanib olinadi. Biznes-rejaning bosh maqsadi — firmaning ko‘zlagan maqsadiga erishishi, reja-iqtisod bo‘limi xodimlariga va sarmoyadorlarga tanlangan yo‘lning maqsadga muvofiqligini ko‘rsatib berishdir.
Bundan tashqari, biznes-reja tadbirkorlarning quyidagi savollariga ham javob beradi:

• 
  biznesning joriy holati (Biz qayerda turibmiz?);
  
• 
  ko‘zlangan maqsad (Qaysi tomonga harakat qilmoqdamiz?);
  
• 
  eng qulay yo‘l (Maqsadga qanday erishamiz?).
  

Bundan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, biznes-rejada hozirgi holatda ko‘zlagan maqsadga erishishning samarali yo‘llari ko‘rsatilishi, joriy maqsadlarga erishishi, o‘rta va uzoq davrlardagi vazifalari hal etilishi aks ettiriladi.
Korxonalar faoliyati tahlili istiqbolli (strategik) rejalashtirishning boshlang‘ich bosqichi hisoblanib, korxonalar rivojlanishini o‘rganish va biznes-rejalari ishlab chiqishning asosi hisoblanadi. U so‘nggi bir necha yillar uchun asosiy yo‘nalishni belgilashda ham foydalanadi. Sababi taklif etilayotgan rivojlanishning yo‘nalish- larini sarmoyadorlarga, firma xodimlariga tushunarli, aniq va ravshan bo‘lishini isbotlashdir.
Ikkinchi bosqichi rejalashtirish davri: biznes-rejalarning aniq davomiyligi, tovar ishlab chiqarish va biznes xususiyatidan kelib chiqib, har xil bo‘lishi mumkin. Odatda, biznes-rejalar ikki-uch yilga tuzilib, birinchi yilning barcha ko‘rsatkichlari oylar bo‘yicha aniq-ravshan ko‘rsatiladi. Keyingi yillarga umumlashgan istiqbol yo‘nalishlari bo‘yicha asosiy topshiriqlar aks ettiriladi.
Uchinchi bosqichining asosiylaridan biri — maqsadga erishish hisoblanadi. Bunda biznes-reja ayrim tovar bozorlaridagi firmaning strategik (istiqbolli) faoliyatini ifodalaydi.
Biznes-reja tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan korxona (firma)larning kelgusi davriga ishonchli asosdir. Chunki biznes-rejalarda barcha biznesga oid moliyaviy hujjatlar, firma tarixi, rivojlanish tajribalari va yo‘l qo‘yilgan holatlari ilova qilingan bo‘ladi. Yangi tashkil etilayotgan korxona (firma)lar uchun yuqoridagi ilovalar zarur emas.
Ko‘proq bu yerda reja tuzishni asosi qilib, bozorni o‘rganish natijalarini olishimiz mumkin, ya’ni marketing tadqiqotlari natijalari. Bu yerda biz bir necha savollarga javob berishimiz kerak. Bu savollar: «Biznes-rejani kim tuzadi?»,
«Biznes-reja qachon kerak bo‘ladi?», «Qanday alohida tomonlari mavjud?»
Odatda, biznes-rejaning sifati, uni kim tomonidan tuzib chiqilishiga bog‘liq bo‘ladi. Xalqimizda shunday naql bor: «Nima eksang, shuni o‘rasan». Bu biznes- rejaga taalluqlidir. Biznes-rejani kimlar ishlab chiqishi borasida har xil fikrlar yuradi. Ayrimlari korxona rahbarining ishi, chunki u bunga mutaxassis va konsul- tantlar yordamidan foydalanish imkoniyatiga ega, deb hisoblaydi. Boshqa bir fikr shundan iboratki, biznes-reja tuzishda korxona ishchilarini keng jalb etish mumkin. Agar korxona jamoasi o‘zlari mustaqil ishlab chiqsa, «o‘zing tuzdingmi

• 
  o‘zing bajar» tamoyili asosida ancha oson bo‘ladi. Biznes-rejani tuzishning aniq yo‘llari bu — maqsadni aniqlash, rejalashtirish davrini belgilash, rahbar shaxsi, korxona xodimlarini ishiga loyiqligini baholash, ularni tajribasiga tayanish, bilimi va boshqalar hisoblanadi.
  

Agar siz o‘z ishingizni (loyihangizni) yaxshi bilsangiz, axborot bilan to‘la tanishgan bo‘lsangiz, unda sizga «Biznes-reja» tuzib chiqish unchalik murakkab emas. Ammo bu jarayonga mutaxassis jalb etish, ular fikrini hisobga olish, reja sifatini oshishiga olib keladi. Hozirgi kundagi tajriba shuni ko‘rsatadiki, eng to‘g‘ri variant reja tuzishda tadbirkor yoki mutaxassislarning maslahatiga keng tayanishdir.
Maslahatchilar va tajribali mutaxassislar muammoni to‘g‘ri qo‘yish bilan bir qatorda, «Biznes-reja»ga tovar xususiyatini ta’minlab beradi. Bundan tashqari, maslahatchilarni biznes-reja ishlab chiqish jarayoniga jalb etilishi, mahsulotlar sotish bozorini tanlashda va moliya rejasini ishlab chiqishda ham beqiyosdir.
Endi, navbat biznes-rejalarning tadbirkorlar uchun qachon kerakligidadir. Ko‘pchilik ish yurituvchilar, tadbirkorlar, korxona (firma) rahbarlari «Biznes-reja» qachon kerak deyilganda, bankdan ssuda yoki sarmoyadordan pul olishda zarur bo‘ladigan hujjat, deb hisoblaydi. Shu sababli ayrim qo‘shimcha mablag‘ talab etilmaydigan korxonalar biznes-reja tuzishmaydi. Rejalashtirish jarayonini to‘lig‘icha to‘g‘ri tushunmaydi va uning afzalligi, foydasi haqida yetarli tasavvurga ham ega bo‘lmaydilar. Bunday qarashlar noto‘g‘ri hisoblanadi. Mulk shaklidan qat’i nazar, barcha tadbirkorlik faoliyati uchun biznes-reja zarurdir. Biznes-rejalar kimlarni ko‘proq qiziqtiradi? U, asosan, xo‘jalik faoliyati yurituvchilar va investitsiya (sarmoya)ga muhtoj bo‘lgani uchun tuziladi:

• 
  ish yurituvchilar;
  
• 
  mulkdorlar;
  
• 
  sarmoyadorlar.
  

Ish yurituvchilar, odatda, biznes-reja tashkilotchisi va bajaruvchisi hamdir. Kam e’tibor berilsa-da, ish yurituvchining imkoniyati biznes-rejada emas, balki uni rejalashtirish jarayonida yuqori bo‘ladi. Mulkdorning biznes-reja tuzishdan manfaatdor bo‘lishi, o‘z firmasini kelgusidagi rivojlanishi haqida ma’lumotga ega bo‘lishdir. Kichik korxonalarda ish yurituvchi bir vaqtning o‘zida mulkdor ham bo‘lishi mumkin yoki biznes-reja tashkilotchisi, bajaruvchisi va nazorat olib boruvchisi kabi har xil rolni bajarishi ham mumkin.
Odatda, biznes-rejalar banklar uchun tuziladi. G‘arb banklarining ko‘pchiligiga biznes-rejalarni taqdim etilishi majburiydir. Kredit beruvchilar biznes-rejani kredit berish haqidagi qarorlarni qabul qilishdan oldin axborotlarini qo‘shimcha manbayi sifatida ko‘radilar. Ammo kredit aniq bir shaxslarga belgilangan maqsadlari uchun beriladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, maqsadni ham bilib olish foydadan xoli bo‘lmaydi.
Biznes-reja tuzilishi ish yurituvchi, mulkdor va sarmoyador uchun manfaatlidir.
U ularning quyidagi savollariga to‘la javob beradi:

• 
  firma loyiha imkoniyatlarini baholashda loyiha kelgusida tijorat va moliyaviy yutuq keltiradimi?
  
• 
  firma va budjet to‘la faoliyati yuzasidan maqsadni belgilashda.
  

Bundan firmaning qanday umumiy vazifasi mavjud va uni kelgusida rivojlanishi qanday:

• 
  budjet, uning tuzilishi, daromadi va xarajati haqida to‘la tushuncha
  

mavjudmi?

• 
  zarur bo‘lgan sarmoya maqsadini aniqlash. Rejalarni bajarish uchun qanday miqdorda mablag‘ kerak bo‘ladi?
  
• 
  g‘oyaga aniqlik kiritishning oxirgi yakuniy hujjati bu biznes-reja hisoblanadi. U o‘zida tahlil natijalari, g‘oya va to‘satdan yuzaga kelgan fikrlarni umumlashtiradi. Faoliyat yuzasidan to‘la ma’lumot beradi;
  
• 
  amaliyotda tanishtirish (prezentatsiya) va tahlil o‘tkazishda;
  
• 
  yaxshi ishlab chiqilgan biznes-reja to‘la kafolat bermasa-da, pul olishga yordam beradi. Sarmoyador biznes-rejadan axborot manbayi sifatida foydalanadi. Shu asosda faoliyatni baholaydi;
  
• 
  loyiha xatari va tugatish darajasi;
  
• 
  boshqaruv sifati;
  
• 
  boshqaruv sifati ko‘p holatlarda kredit uchun kafolat omili bo‘lib xizmat qiladi. Ayrim holatlarda pul berish yuzasidan qaror qabul qilishda asosiy bo‘lim biznes-rejani mazmuni emas, balki uning taqdim etilishi va rasmiylashtirilishi ham katta ahamiyat kasb etadi.
  

Biznes-rejani ishlab chiqishdan asosiy maqsad — firma faoliyatini kelgusi davr va ayrim olingan davrdagi bozor ehtiyojlari va zaruriy manbalar olish imkoniyatlaridan kelib chiqish. Biznes-rejalar tadbirkor uchun quyidagi asosiy vazifalarni hal etishda yordam beradi:

• 
  firma faoliyati asosiy yo‘nalishi, bozor maqsadlari va firmaning bozordagi o‘rnini aniqlash;
  
• 
  firmaning uzoq muddatli va qisqa davr maqsadlari, strategiyasi, taktikasini amalga oshirishga erishishni belgilab berish;
  
• 
  firmaning iste’molchilarga tavsiya etadigan tovar (xizmat)lar tarkibini tanlash
  

va asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash;

• 
  kadrlarga qo‘yilgan talablar va ularning o‘z vazifalariga mos kelishini
  

baholash;

• 
  bozorni o‘rganish bo‘yicha firma marketing tadbirlari tarkibini, reklama realizatsiyani rag‘batlantirish, bahoni shakllantirish va realizatsiya yo‘llarini aniqlash;
  
• 
  mavjud material va moliyaviy mablag‘lardan kelib chiqib firmaning material
  

va moliyaviy holatini baholash;

• 
  biznes-rejani muvaffaqiyatsizligiga ta’sir etuvchi omillar haqida
  

ogohlantirish.
Bugungi kundagi sharoit tadbirkordan biznesda muvaffaqiyatsizlikka uchrashdan ko‘ra, ma’lum vaqt sarflab, biznes-reja ishlab olishni talab qiladi. Yozma shaklda jihozlangan biznes-reja ishni tashkil etish va uni bajarishni ta’minlashda katta ahamiyatga egadir. Agar bozor tez sur’atlar bilan o‘zgarib turgan taqdirda ham uni ishlab chiqishni esdan chiqarmaslik shart.
Korxona (firma) faoliyatida biznes rejalardan foydalanish quyidagi samarani beradi:

1. 
   rahbarlarni firmaning kelgusi faoliyati bilan qiziqishga undaydi;
   
2. 
   ko‘zlangan maqsadga erishishda qabul qilinayotgan qarorni o‘ta aniq bo‘lishiga imkoniyat yaratadi;
   

4. 
   firma faoliyati ustidan kelgusida nazorat olib borish uchun ko‘rsatkichlarni
   

belgilaydi;

4. 
   rahbarlarning maqsadlarini aniq belgilash va unga erishishning to‘g‘ri yo‘llarini tanlashga undaydi;
   
5. 
   bozordagi holatlarning to‘satdan o‘zgarishi sharoitida har qan- day salbiy
   

holatlardan muvaffaqiyatli chiqib ketishni ta’minlaydi;

4. 
   firmaning barcha rahbarlari burch va majburiyatlarini aniq ko‘rsatib beradi.
   

Yana bir yaxshi tomoni, to‘g‘ri tuzilgan biznes-reja firmaning kelgusida rivojlanishini ko‘rsatadi, biznesmenning zarur bo‘lgan quyidagi asosiy savollariga ham javob beradi:

• 
  Pulni ushbu faoliyatga sarflash maqsadga muvofiqmi?
  
• 
  Daromad olib keladimi?
  
• 
  Qilingan xarajatlarni qoplaydimi?
  

Qoida bo‘yicha, biznes-rejaga ehtiyoj juda murakkab va zarur masalalarni hal etishda yuzaga keladi, masalan:

1. 
   Harakatdagi va yangi tuzilayotgan xususiy va hissadorlik firmalari kredit olish uchun buyurtma tayyorlashda.
   
2. 
   Davlat korxonasini xususiylashtirishni asoslashda.
   
3. 
   Yangicha ish tashkil etish, firma kelgusi mahsulot ishlab chiqarish yo‘nalishi
   

va tijorat faoliyati holatini aniqlashda.

4. 
   Firma faoliyatini o‘zgartirish va yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarish, yo‘nalish va usullar tanlash orqali tijorat jarayonlarini amalga oshirish yo‘nalishlarida.
   
5. 
   Xususiylashtirilgan va xususiy firmalar aksiyalarini chiqarish va
   

realizatsiyasini ta’minlashda.

6. 
   Тashqi bozorga chiqish, chet el investitsiyasini jalb etishda va boshqalar. Biznes-rejalar hajmi ko‘zlangan maqsadning yo‘nalishi hajmiga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin. Bu yerda ko‘rilayotgan masalalarni o‘rganish darajasi ham asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, biznes-reja tuzishda tadbirkorlarning o‘zlari qatnashuvi darajasi juda ham zarur hisoblanadi. Chet el investorlari shaxsan rahbar tomonidan tuzilgan biznes-rejalarni alohida baholaydilar. Konsultantlar tomonidan ishlab chiqilgan va rahbar imzolagan biznes-rejalarni ko‘p holatlarda tan olmaydilar. Bu o‘z vaqtida konsultantlardan foydalanmaslikni bildirmaydi, ammo ekspertlarni jalb etishni keng qo‘llab-quvvatlaydi. Gap shaxsan rahbarni biznes-reja tuzishda ishtiroki haqida boradi.
   

Biznesni rejalashtirishning birinchi qadamlaridan biri yuqori malakali kadrlarga asoslangan ishchi guruhni tashkil etish hisoblanadi. Ushbu guruhga o‘ta mas’uliyatli vazifa yuklatilib, korxona uchun biznes-reja ishlab chiqish va bozor sharoitida muvaffaqiyatli ishlash imkonini yaratib berishdir. Butun bir «Biznes- reja» va uning bo‘limlari keng, har tomonlama muhokama qilinishi zarur. Biznes turiga qarab, ishchi guruh tarkibiga marketologlar, yuristlar, texnologlar, injener- texnik xodimlar, iqtisodchilar, ruhshunos (psixolog)lar jalb etiladi. Ish hajmi katta bo‘lgan holatda, ular tarkibidan mayda ishchi guruhlar tashkil etilishi mumkin. Har bir guruhga mas’uliyatli shaxs yoki rahbar tayinlanadi.
Biznes mohiyatidan kelib chiqib, aniq topshiriqlar beriladi va ularni bajarishning aniq muddati belgilanadi. Agar biznes-reja ishlab chiqishda ma’lum bir chegaralangan shaxslar ishtirok etsa, ushbu biznes o‘ta yuqori muvaffaqiyatga erishmaydi. Shu maqsadda biznes-reja ishlab chiqishga korxonaning barcha asosiy bo‘limlari boshliqlari (menejerlari)ni jalb etilishi maqsadga muvofiqdir. Chunki ular doimiy ravishda rahbariyat oldida reja bajarilishi xususida hisobot berib turishadi.
Biznes-reja tuzish — korxonaning oldindan belgilab olgan strategiyasi va taktikasi asosida moliyaviy-iqtisodiy ahvolini tahlil etish va baho berish jarayonidir. Yuzaga kelgan hisobotga baho berish jarayonida quyidagi savollarga javob berilishi kerak:

• 
  Korxonaning tarmoq ichida tutgan o‘rni qanday?
  
• 
  Korxona faoliyat ko‘rsatadigan bozor xarakteri qanday?
  
• 
  Korxona mavjud bozorning qancha qismini egallashni xohlaydi?
  
• 
  Qanday sezilarli o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin?
  

1. 
   ishlab chiqariladigan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmat sohasida;
   
2. 
   tarmoqda qo‘llaniladigan texnologiya darajasida;
   

d) raqobat xarakteri borasida;

• 
  Korxona kelgusida mahsulot ishlab chiqarish sifatini (raqobatbardoshligini)
  

orttirish maqsadida qanday tadbirlar amalga oshirishni ko‘zda tutadi?

• 
  Korxona qanday afzalliklarga ega?
  
• 
  Kuchli tomonlari mavjudmi?
  
• 
  Korxonaning kuchsiz tomonlari mavjudmi?
  
• 
  Korxonani ko‘zlagan maqsadiga erishishida qo‘shimcha kapital mablag‘ zarur bo‘ladimi va h.k.
  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yuritish rahbarning o‘tgan davrda
korxona moliyaviy holatini chuqur tahlil etishni taqozo qiladi. Maqsad — mavjud aktivlardan oqilona foydalanish va korxonani kelgusida strategiyali rejalashtirishni aniqlashdir.
Korxonaning moliyaviy hisoboti keng ma’noda olganda, imkoniyatli sheriklar (hissadorlar, qarz beruvchilar, mol yetkazib beruvchilar) bilan uzviy aloqaning bosh manbayi va vositachisi bo‘lib xizmat qiladi. Hisobot ko‘rsatkichlarini tahlil etishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi korxona moliyaviy xo‘jalik faoliyatini tahlil etish va sheriklarda ishbilarmonlik jarayonlarini birgalikda amalga oshirishga ishonch tug‘diradi. Korxona moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishda axborot manbayi deb buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar hisoboti olinadi. Korxona balansidan aniq bir davrga (chorak, yil) moliyaviy holat to‘g‘risida tavsifnoma olish mumkin. Тahlil etishda quyidagi asosiy koeffitsiyentlardan foydalanishi mumkin.
Joriy likvidlik koeffitsiyenti (darajasi) (J.l.k.) qarz miqdori bilan likvid mablag‘ (qarz to‘lashga qodir mablag‘ning) miqdori o‘rtasidagi nisbatga bog‘liq bo‘ladi. Agar qarz likvid mablag‘dan ko‘p bo‘lsa, korxona bankrot bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichlar korxonalarni aylanma mablag‘lari bilan to‘la ta’minlanganligi va o‘z vaqtida muddatli majburiyatlarni bajarilishini xarakterlaydi. U korxonada mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish quvvatlari, tayyor mahsulotlar, pul mablag‘lari, debitorlik qarzlari va boshqa aylanma aktivlarini muddatli majburiyatlariga hisoboti bilan aniqlanadi: