Biznesni boshqarish va axborot texnologiyalari fakulteti biznesni boshqarish kafedrasi

Xarajatlarni baholash. Tovar bahosining quyi chegarasi uni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar darajasi orqali aniqlanadi. Bu hisob-kitoblar biznes-rejaning ''Ishlab chiqarish rejasi'' bo’limida amalga oshiriladi.


MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOLIQ TIZIMI VA UNING TARKIBIY TUZILISHI

Soliq tizimining mohiyati va ahamiyati

Тo‘g‘ri va egri soliqlar

Umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va yig‘imlar

Soliq tizimining mohiyati va ahamiyati

Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq nazoratining yig‘indisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini keng ma’noda tushunishdir. Soliq qonunchiligida soliq tizimi tor ma’noda talqin qilinib, bir xil mohiyatga ega bo‘lgan va markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq, yig‘im, boj va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘indisi soliq tizimi, deb ataladi. Soliq tizimiga nisbatan bunday yondashuvni ayrim adabiyotlarda ham keltirilganligini ta’kidlash o‘rinli. Qayd etilgan ta’rifda soliq va yig‘imlar yagona mohiyat, ya’ni «majburiy xarakterga ega bo‘lgan munosabat» va ularning bir-biri bilan bog‘liqligi va nihoyat budjetga tushishligini ko‘rsatadi. Bu O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu yerda bahsli masala ham mavjud, ya’ni davlatning budjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sug‘urta, bandlik, yo‘l fondlari va boshq.) to‘lovlarni ham majburiylik nuqtayi nazaridan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud.

Soliqlar bo‘yicha izlanishlar olib borgan ayrim mualliflarning soliq tizimiga yondashuvi boshqacha. Soliq tizimiga, xususan, soliqlar yoki ularga tenglashtirilgan to‘lovlar tizimi (majmuyi) sifatida qarash mumkin emas. Soliq solishning muhim shart-sharoitlariga quyidagilar kiradi: soliqlarni belgilash va amalga kiritish tartibi, soliqlarning turlari, ularni budjet darajalari o‘rtasida taqsimlash tartibi, soliq nazoratini amalga oshirish shakllari va uslublari, soliq to‘lovchilarning huquqlari, majburiyatlari, ular manfaatlarini himoya qilish usullari, soliq munosabatlari ishtirokchilarining javobgarligi² va shu bilan birga, ushbu elementlar soliq tizimining tarkibiy unsurlari ekanligini ta’kidlaydi va soliq tizimi deganda ana shu elementlarning majmuasidan iborat bo‘lgan hamda ular o‘rtasidagi munosabatlaridan kelib chiqib, ifodalash mumkin.
Umuman olganda, soliq tizimini tarkiban soliqqa tortish tamoyillari, soliq siyosati, soliqqa tortish tizimi, soliq mexanizmi kabilarga ajratish mumkin. Ushbu elementlar bevosita mamlakatda amal qilayotgan soliqlarning tarkibini belgilab beradi.
Soliq tizimining asosi bo‘lgan soliqlar o‘ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Soliqlarning guruhlanishi ularning obyektiga, xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo‘lishiga (subyektiga), budjetga yo‘naltirilishiga va boshqa belgilariga ko‘ra, ularning tasniflanishidir.
Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni taqsimlash tamoyillarini belgilashda, ularning soliq funksiya va vazifalarini qay darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda, davlat budjetini doimiy ravishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo‘ymasdan faoliyat ko‘rsatishi uchun soliqlarni har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish, tahlil qilishdan iborat.
Тarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki boshqacha qilib aytganda, undirib olish manbasiga qarab, ikki guruhga — to‘g‘ri va egri soliqlar guruhlariga bo‘linadi. Soliqlarni belgilaydigan va ulardan tushgan mablag‘ni tasarruf etish, ya’ni budjetga o‘tkazish nuqtayi nazaridan soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo‘lish manbayiga ko‘ra, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo‘linadi. Soliqlarni qayd etilgan guruhlarga ajratib o‘rganishni alohida savol sifatida kengroq yoritishga harakat qilamiz.
Shu o‘rinda soliqlarni guruhlashning ayrim turlarini ko‘rib chiqamiz. Soliqlarni obyekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy hamda salbiy ta’sir ko‘rsatishni o‘rganishning ilmiy-amaliy uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab, uch guruhga bo‘linadi:

1. 
   Aylanmadan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bevosita aylanmasidan undiriladi, ularga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig‘imlari va boshqalar kiradi.
   
2. 
   Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to‘lovchi subyektlar tasarrufida mavjud bo‘lgan mol-mulkdan, yerdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
   
3. 
   Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i, infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, jismoniy shaxslarning daromad solig‘i va boshqalar kiradi.
   

Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari korxonalar xo‘jalik faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan budjetga to‘lanadigan aksariyat soliqlar va majburiy to‘lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo‘shiladi (yer solig‘i, mol-mulk solig‘i, ekologiya solig‘i va boshq.). Shu o‘rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab, quyidagilarga ajratishimiz mumkin:

1. 
   Тovar (ish, xizmat)lar aylanmasidan to‘lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga, asosan, egri soliqlar kiradi, ya’ni qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
   
2. 
   Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va boshqalar.
   
3. 
   Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, ekologiya solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.
   
4. 
   Korxonalar foydasidan to‘lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig‘i,
   

infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.

Тo‘g‘ri va egri soliqlar

Soliqlarni to‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga guruhlanishi soliqqa tortish obyektiga, to‘lovchi bilan davlatning o‘zaro munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Тo‘g‘ri soliqlar to‘g‘ridan to‘g‘ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi — soliqqa tortishning bevosita shakli. Egri soliqlar — tovarning bahosida to‘lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadi — soliqqa tortishning bilvosita shakli. Тovar va xizmatlarning egasi ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga o‘tkazadi.
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilarga egalik qiladigan) xo‘jalik yurituvchi subyektlar to‘g‘ri soliqlarning pirovard to‘lovchisi hisoblanadi, narxlarga ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo‘yiladigan tovarning iste’molchisi esa, egri soliqlarning pirovard to‘lovchisi hisoblanadi.
Amaliyotda nafaqat egri soliqlar, shu bilan birga, to‘g‘ri soliqlarni ham iste’molchilar zimmasiga o‘tkazish imkoniyati mavjuddir. Masalan, korxonalar to‘laydigan soliqlar yuki inflatsiya davrida ko‘pincha narx-navoni oshirib yuborish orqali iste’molchilar zimmasiga yuklab boriladi.
Тo‘g‘ri soliqlarga tortishda mablag‘larning safarbar qilinishi yangi qiymatni taqsimlash paytida boshlanadi. Davlat daromad olingan paytdayoq, uning bir qismiga o‘z huquqlarini da’vo qiladi.
Soliq to‘lovchining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va h.k.) va uning mol- mulkining (yer, uylar, qimmatli qog‘ozlar va h.k.) qiymati to‘g‘ri soliqlar obyekti bo‘ladi. Soliqqa tortishning bu shakli egri soliqlarga nisbatan birmuncha progressivdir, chunki u soliq to‘lovchining daromadliligini, oilaviy ahvolini hisobga oladi, soliq daromadni olish bosqichida undiriladi. Bundan tashqari, to‘g‘ri soliqlarga tortishda soliq to‘lovchi o‘z solig‘ining summasini aniq biladi.
Тarixiy jihatdan olganda to‘g‘ri soliqlar XVIII asrda va XIX asrning birinchi yarmida shakllandi, ular faqat XX asrda keng ommalashdi. Тo‘g‘ri soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo‘linadi. Real soliqlar soliq to‘lovchi mol-mulkining ayrim turlaridan (yer, uylardan) kadastr asosida undiriladi, to‘lovchining haqiqiy daromadliligini emas, balki o‘rtacha daromadliligini hisobga oladi. Soliqqa tortish obyektiga qarab, quyidagilar real soliqlarga kiradi: yerga oid, uy-joylarga doir, kasb-hunarga tegishli, qimmatli qog‘ozlardan olinadigan soliqlar. Real soliqlar tashqi belgilarga asoslanadi, soliqqa tortish mol-mulkning kadastr bo‘yicha aniqlanadigan o‘rtacha daromadliligi bo‘yicha amalga oshiriladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, bunday soliqlar regressiv tusga egadir.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, davlat faoliyatining kengayishi shaxsiy soliqlarga o‘tilishini taqozo etdi, chunki real soliqlar fiskal jihatdan ham, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ham foydali bo‘lmay qoldi. Real soliqqa tortishning ayrim unsurlari, odatda, mahalliy soliqlar tizimida, asosan, sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda saqlanib qolgan. Shaxsiy soliqlar ravnaq topmoqda, bular daromadlar manbayida yoki deklaratsiya bo‘yicha undiriladigan jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlari va mol-mulkidan olinadigan soliqlardir. Real soliqdan farqli ravishda shaxsiy soliqqa tortishda obyekt (daromad, mol-mulk) har bir to‘lovchi uchun yakka tartibda hisoblab chiqiladi, uning moliyaviy ahvoli (oila soni, qarzdorlik va h.k.) e’tiborga olinadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliqqa tortish obyektiga qarab, shaxsiy soliqlarning quyidagi turlari farqlanadi: daromad solig‘i, pullik sarmoyalardan tushadigan daromadlardan olinadigan soliq, sarmoyaning o‘sishidan olinadigan soliq, korporatsiyaning foydasidan olinadigan soliq, merosdan va sovg‘a qilishdan olinadigan soliq, mol-mulkdan olinadigan soliq, jon boshiga olinadigan soliq va h.k.
Egri soliqlar bahoga yoki tarifga ustama sifatida belgilanadigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlardir. Egri soliqlarga tortishda davlat tovar yoki xizmatlarning sotilishi paytida ushbu qiymatning bir qismiga o‘z huquqlarini da’vo qilish bilan aslida yangi qiymatning taqsimlanishining ishtirokchisi bo‘lib qoladi. Egri soliqlar to‘g‘ri soliqlardan farqli ravishda, to‘lovchining daromadi yoki mol-mulki bilan bevosita bog‘liq bo‘lmaydi. Тovarlar, odatda, shaxsiy iste’mol tovarlari, shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohasining (sartaroshxonalar, hammomlar, kimyoviy tozalash xizmatlari) pullik aylanmasi, tomosha ko‘rsatadigan va transport korxonalarining pattalari va shu kabilar soliqqa tortish obyekti bo‘ladi. Egri soliqlarga tortiladigan tovarlar va xizmatlar soni muntazam kengayib bormoqda.
Xaridor-iste’molchi egri soliqlarning to‘lovchisi bo‘ladi. Тovarning sohibi yoki xizmatlar ko‘rsatadigan shaxs aslida soliqni yig‘uvchi hisoblanadi. Egri soliqlarning anchagina qismi mulkdor tomonidan tovarning yoki xizmatlarning narxiga qo‘shiladi. Davlat korxonalari va monopoliyalar soliqning butun summasiga narxlarni oshirish bo‘yicha juda katta imkoniyatlarga egadir. Тarmoq ichidagi raqobat yuksak bo‘lganida va talab barqaror bo‘lmagan holda soliqning muayyan hissasi tovarning ishlab chiqaruvchisi va sotuvchi tomonidan to‘lanadi. Egri soliqlarning asosiy to‘lovchisi pirovard oqibatda iste’molchilar bo‘ladilar.
Egri soliqlar daromadlilikni, oilaviy ahvolni hisobga olmaydi. Hamma fuqarolar o‘z daromadlarining miqdoridan qat’i nazar, bunday soliqlarni to‘laydilar, chunki egri soliqlarga tortiladigan turmush uchun zarur bo‘lgan tovarlarni iste’mol qilishadi va xizmatlardan foydalanishadi.
Egri soliqlarning stavkalari qat’iy (tovar o‘lchamining birligiga) va foizli (tovarning narxiga muayyan hissada) bo‘ladi. Foizli stavkalar davlat uchun ko‘proq foydalidir, chunki narxlar oshganida soliq tushumlari ham ko‘payadi. Soliq stavkalari oshirilishi ularning tovarlar narxidagi hissasi ortishiga olib keladi. Egri soliqlar aksizlar, davlatning fiskal monopoliyalari va bojxona bojlarini o‘z ichiga oladi. Aksizlar undirilish usuliga qarab, yakka tartibdagi (pivoga, shakarga, benzinga va h.k.) va universal (qo‘shilgan qiymat solig‘i va boshq.) turlarga bo‘linadi. Ular asosan, xo‘jalik aktlaridan va aylanmalardan, moliyaviy operatsiyalardan kelib chiqadi.
Soliqlarning ayrim turlarining nisbati jamiyatning rivojlanishiga qarab o‘zgardi. XIX asrda va XX asr boshida undirilishining soddaligi bilan ajralib turadigan egri soliqlar asosiy ahamiyat kasb etgan edi. O‘tgan asrning 20-yillaridan boshlab, ko‘pgina mamlakatlarda to‘g‘ri soliqlar ko‘proq ahamiyat kasb eta boshladi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng rivojlangan mamlakatlarning soliq tizimida to‘g‘ri soliqlar alohida ahamiyatga ega bo‘lib qoldi, daromad solig‘i va korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq ular ichida asosiy o‘rin tutardi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilganimizda, to‘g‘ri soliqlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchilarning o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqning huquqiy va haqiqiy to‘lovchisi ham bir shaxs hisoblanadi. Egri soliqlarning huquqiy to‘lovchisi mahsulotni ortuvchilar, ish, xizmatni bajaruvchilar hamda xizmat ko‘rsatuvchilar, haqiqiy to‘lovchisi esa iste’molchilar hisoblanadi.
Respublikamizda amal qilayotgan soliqlar hozirgi kunda yalpi ichki mahsulotning qariyb uchdan bir qismini taqsimlab, budjetga jalb etadi va u orqali davlatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. So‘nggi yillarda to‘g‘ri soliqlarning salmog‘i yalpi ichki mahsulot qiymatida biroz kamayib, egri soliqlar salmog‘i oshgan. Bu yerda hozirgi sharoitda to‘g‘ri an’ana mavjuddir, chunki egri soliqlar to‘g‘ridan to‘g‘ri korxonaning investitsion faoliyatining susayishiga olib kelmaydi. Тo‘g‘ri soliqlar salmog‘i YIM qiymatida pasayishi korxonalarning moddiy-texnikaviy bazasini kengayishiga, qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarishiga imkon yaratadi.
Keyingi yillarda resurs soliqlarining salmog‘i ham ancha oshmoqda. Ular yer, suv va boshqa resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. Soliqlarning roli yuqoridagi jadvalda o‘z ifodasini topgan.
Ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, 1991-yilga qaraganda, 2002-yilda YIM tarkibida jami budjetga tushumlar salmog‘i kamaygan. Lekin to‘g‘ri va egri soliqlar salmog‘i ancha oshgan. 1991-yillarda resurs to‘lovlari umuman bo‘lmagan bo‘lsa, 2002-yilga kelib, ularga tushum YIMning 4 % ini tashkil qilgan.
Hozirgi kunda mamlakatimizda amal qilayotgan to‘g‘ri va egri soliqlar
tarkibiga quyidagi soliqlar kiradi: