Biznesni qayta tashkil etish va tugatish

Biznesni qayta tashkil etish va tugatish
Korxonani qayta tashkil etish - boshqaruv tizimini o‘zgartirish, moliyaviy sog‘lomlashtirish, ishlab chiqarish hajmini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan tashkiliy-iqtisodiy, moliyaviy-iqtisodiy, huquqiy, ishlab chiqarish-texnik tadbirlar majmuasini amalga oshirishdir.
Qayta tashkil etishning quyidagi shakllari farqlanadi:
- ishlab chiqarishni qayta tashkil etish;
- kompaniya aktivlarini qayta tashkil etish;
- moliyaviy qayta tashkil etish;
- qayta tashkil etish.
Qayta tashkil etish mexanizmlarining eng keng tarqalgani:
- rentabelli bo‘lmagan ishlab chiqarishlarni tugatish;
- korxonani ijtimoiy va noishlab chiqarish sohasi obʼektlarini saqlashdan ozod qilish;
- korxona va uning mulkiy majmuasini sho‘ba va qaram yuridik shaxslarga bo‘lish;
- foydalanilmayotgan aktivlarni sotish, ijaraga berish, garovga qo‘yish va hisobdan chiqarish;
- omborlardagi zahiralarning qisqarishi;
- debitorlik qarzlarini qaytarish ustidan nazoratni kuchaytirish.
Qayta tashkil etish qayta tashkil etishning tarkibiy qismlaridan biridir. Aktsiyadorlik jamiyatlari (AJ) misolida qayta tashkil etish shakllari va jarayonini ko‘rib chiqamiz.
Odatda qayta tashkil etishning quyidagi turlari ajratiladi:
1) korxonani birlashtirishga qaratilgan qayta tashkil etish (qo‘shilish va qo‘shib yuborish);
2) korxonani bo‘lib chiqarishga qaratilgan qayta tashkil etish (bo‘linish va ajralib chiqish);
3) korxona hajmini o‘zgartirmasdan qayta tashkil etish (transformatsiya).
Korxonani qayta tashkil etish shakllari quyida keltirilgan.
1. Birlashish - bu ikki yoki undan ortiq yuridik shaxslarning barcha huquq va majburiyatlarini ikkinchisining xo‘jalik faoliyatini to‘xtatgan holda unga o‘tkazish yo‘li bilan yangi korxonaning paydo bo‘lishi. Aksiyadorlik jamiyatlarining qo‘shilishi ular o‘rtasida tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bitim loyihasi qo‘shilishda ishtirok etuvchi barcha kompaniyalar aksiyadorlari yig‘ilishi tomonidan maʼqullanishi kerak. Keyinchalik aktsiyadorlarning qo‘shma umumiy yig‘ilishida yangi korxonaning ustavi tasdiqlanadi va direktorlar kengashi saylanadi.
2. Bir yoki bir nechta korxonalarning barcha huquq va majburiyatlarini mavjud bo‘lgan boshqa yuridik shaxsga o‘tkazish bilan tugatilishi qo‘shilishdir. Birlashtirish jarayoni birlashma bilan bir xil tarzda amalga oshiriladi.
Qo‘shilish va qo‘shib olish kapitallarni birlashtirish, balanslarni birlashtirish, nazorat ulushlarini ularni keyinchalik konvertatsiya qilish bilan birlashtirish, yaʼni yangi tashkil etilgan yoki mavjud yuridik shaxsni aksiyalar yoki boshqa qimmatli qog‘ozlar bilan almashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Qayta tashkil etishning ushbu shakllarini amalga oshirish jarayonida topshirish dalolatnomasi tuziladi. Jamiyatlar qo‘shilgan taqdirda huquqiy vorisi yangi tashkil etilgan yuridik shaxs, qo‘shilgan taqdirda esa boshqasi qo‘shilayotgan kompaniya hisoblanadi. Qo‘shilish va qo‘shib olishda ishtirok etayotgan kompaniyalarning faoliyatini tugatish to‘g‘risidagi bildirishnoma ro‘yxatga olish organlariga taqdim etilishi kerak. Ushbu jamiyatlar ryestrdan chiqariladi.
3. Bo‘linish – yuridik shaxs faoliyatini barcha huquq va majburiyatlarni yangi tashkil etilayotgan korxonalarga o‘tkazish bilan tugatish. Shunday qilib, bir jamiyat negizida yangi mustaqil jamiyatlarni yaratish balans va kapitalni ajratish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Qayta tashkil etilayotgan jamiyat tugatilib, uning huquq va majburiyatlari yangi tashkil etilgan jamiyatlarga o‘tadi.
4. Qayta tashkil etilayotgan korxonaning xo‘jalik faoliyatini to‘xtatmasdan, uning huquq va majburiyatlarining bir qismini ularga o‘tkazgan holda bir yoki bir nechta yuridik shaxslarni tashkil etish.
Ajratish jarayonida ajratish balansi tuziladi. Bir nechta huquqiy vorislar mavjud bo‘lgan taqdirda, majburiyatlar ular o‘rtasida olingan mulkka mutanosib ravishda taqsimlanishi kerak. Aktsiyalarni va boshqa qimmatli qog‘ozlarni yangilariga almashish tartibini, shuningdek toifalar va nominal qiymatlarning nisbatini bo‘lish yoki ajratib chiqarish to‘g‘risida qaror qabul qilgan aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi belgilaydi. Agar jamiyatlarning bo‘linishi yoki bo‘linishi monopoliyaga qarshi organning qarori asosida amalga oshirilsa, har qanday aksiyador o‘ziga tegishli barcha aktsiyalarni yangi tashkil etilgan jamiyatlarning birortasining aktsiyalariga almashtirishi shart. Yangi tashkil etilgan korxonalar davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi.
5. Transformatsiya - yuridik shaxsning tashkiliy-iqtisodiy shaklining o‘zgarishi. Aksiyadorlik jamiyati masʼuliyati cheklangan jamiyat yoki jamoat kooperativiga aylantirilishi mumkin. O‘zgartirish aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori bilan amalga oshiriladi va har bir aksiyadorga tegishli bo‘lgan ustav kapitalidagi ulushlar miqdoriga taʼsir qilmaydi. Bunday holda, topshirish dalolatnomasi tuzilishi kerak.
Yuridik shaxsni qayta tashkil etishda asosiy nuqtalardan biri o‘tkazish dalolatnomasini yoki ajratish balansini tuzishdir. Ular oxirgi hisobot sanasi uchun belgilangan tartibda tuzilgan moliyaviy hisobotlarni o‘z ichiga oladi. Yuridik shaxsni qayta tashkil etish ushbu hujjatlarning alohida moddalarini tasdiqlash uchun mulk va majburiyatlarni inventarizatsiya qilishga olib kelishi kerak.
Qayta tashkil etilgan taqdirda nizomga va davlat ryestriga tegishli o‘zgartirishlar kiritiladi. Shuningdek, qayta tashkil etish jarayonida qayta tashkil etilayotgan yuridik shaxslar kreditorlarining huquqlari ham hurmat qilinishi kerak. Buning uchun kreditorlar ushbu qaror qabul qilingan kundan boshlab 30 kundan kechiktirmay qayta tashkil etish to‘g‘risida xabardor qilinadi. Bunda kreditorlar o‘z majburiyatlarini muddatidan oldin bajarish va etkazilgan zararni qoplash to‘g‘risida talablar qo‘yish huquqiga ega.
Yuridik shaxs ro‘yxatga olinmaguncha, barcha huquq va majburiyatlar, hatto o‘tkazish dalolatnomasi va ajratish balansi allaqachon tuzilgan va imzolangan bo‘lsa ham, avvalgi shaxsda qoladi. Ushbu hujjatlarda barcha kreditorlarga (shu jumladan bahsli bo‘lganlarga) nisbatan vorislik to‘g‘risidagi qoidalar bo‘lishi kerakligi sababli, agar bunday bo‘lmasa, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish rad etilishi mumkin.
Korxona tugatilishi mumkin:
- O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksida belgilangan tartibda ixtiyoriy ravishda;
- to‘lovga layoqatsiz yoki qonun buzilgan taqdirda sud qarori bilan.
Korxonaning tugatilishi xo‘jalik faoliyatini merosxo‘rliksiz to‘xtatishga olib keladi.
AJ misolida ixtiyoriy tugatish tartibi:
1) direktorlar kengashi tugatish to‘g‘risidagi masalani aktsiyadorlarning umumiy yig‘ilishiga kiritadi;
2) umumiy yig‘ilish tugatish to‘g‘risida (ovoz beruvchi aktsiyalarning to‘rtdan uch qismi) komissiyasini tayinlash xaqida qaror qabul qiladi;
3) tugatish komissiyasi tayinlangan paytdan eʼtiboran xo‘jalik faoliyatiga rahbarlikni amalga oshiradi, ommaviy axborot vositalarida tugatish to‘g‘risida, shuningdek kreditorlar tomonidan daʼvo qo‘yish tartibi va muddatlari to‘g‘risida xabar eʼlon qiladi, ularga yozma maʼlumotnoma yuboradi;
4) kreditorlar tomonidan talablar qo‘yilgandan keyin oraliq tugatish balansi tuziladi, u aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdiqlash uchun taqdim etiladi;
5) oraliq tugatish balansi tasdiqlangandan keyin kreditorlarga maʼlum tartibda to‘lovlar amalga oshiriladi, mablag‘ yetishmasa, mol- mulk kim oshdi savdosida sotiladi;
6) kreditorlar bilan hisob-kitoblar tugallangandan so‘ng tugatish balansi tuziladi, u ham aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdiqlanadi va davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organ bilan kelishiladi;
7) qolgan mol-mulk aktsiyadorlar o‘rtasida sotiladi;
8) yuridik shaxslarning yagona davlat ryestriga korxona tugatilganligi to‘g‘risida yozuv kiritilsa.
Kompaniyaning qarzlari quyidagi tartibda to‘lanishi kerak:
1) to‘lovlar korxona hayoti yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazganlik uchun javobgar bo‘lgan shaxslarga to‘lanadi;
2) mualliflik shartnomalari bo‘yicha haq to‘lash, ishdan bo‘shatish nafaqasi va ish haqi to‘lanadi;
3) kreditorlarning mol-mulk garovi bilan taʼminlangan majburiyatlar bo‘yicha talablari qanoatlansa;
4) budjetga va budjetdan tashqari jamg‘armalarga qarzlar to‘lanadi;
5) boshqa kreditorlar bilan hisob-kitoblar.
O‘z navbatida, raqobatbardosh ish yuritish, hakamlik sudiga va raqobatbardosh menejerga haq to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar, shuningdek korxona faoliyatini davom ettirish bilan bog‘liq xarajatlar qoplanadi.
Firmaning potentsial to‘lovga layoqatsizligini baholash muayyan biznesning kelajagi haqidagi savolni hal qilish imkonini beradi.
To‘lovga layoqatsizlik - kreditorlarning tovarlar, ishlar va xizmatlar uchun haq to‘lash bo‘yicha talablarini qondira olmaslik, shu jumladan qarzdorning holatlarining uning mol-mulkidan oshib ketishi yoki qoniqarsiz xo‘jalik tuzilmasi tufayli budjetga majburiy to‘lovlarni amalga oshira olmaslik. To‘lovga layoqatsizlikning tashqi belgisi uning joriy to‘lovlarini to‘xtatib turishdir, yaʼni kompaniya ushbu to‘lovlarni to‘lash muddati tugagan kundan boshlab uch oy ichida kreditorlar tomonidan talab qilinadigan to‘lovlarni taqdim eta olmaydi.
Bankrotlikka olib kelishi mumkin bo‘lgan asosiy xisoblangan tashqi va ichki omillarga bo‘linadi.

1. 
   Tashqi omillar:
   

- umumiy iqtisodiy inflyatsiyaning o‘sishi, soliq tizimi va boshqa turdagi tartibga soluvchi qonun hujjatlarining beqarorligi, aholining real daromadlari darajasining pasayishi va boshqalar;
- bozor (monopoliyaning kuchayishi, o‘rnini bosuvchi tovarlar taklifining o‘sishi, raqobatchilarning agressiv siyosati, korxonani bozordan siqib chiqarish yo‘nalishi, moliya bozorining beqarorligi va boshqalar);
- boshqalar (siyosiy omillar, tabiiy ofatlar, salbiy demografik omillar va boshqalar).

2. 
   Ichki omillar:
   

- ishlab chiqarish (joriy xarajatlarning samarasiz tuzilmasi, asosiy fondlardan past darajada foydalanish, mahsulot turlarining yetarli darajada diversifikatsiyalanmaganligi);
- investitsiyalar (samarasiz investitsiya portfeli, qurilish-montaj ishlarining uzoq davom etishi, investitsiya resurslarining sezilarli darajada ko‘payishi);
- moliyaviy (debitorlik qarzining o‘sishi, qarz kapitalining ortiqcha ulushi, qarz kapitalining yuqori narxi va boshqalar).