Bob. Boshlang’ich sinflarda jamoaviy tashkil etiladigan tarbiyaviy ishlarning nazariy asoslari

Jamoa faoliyatini tashkil etish shaklari.
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir. Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jamoa, guruh va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham (ya`ni ularda o`quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o`z mohiyatiga ko`ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma`ruza, konsertva hokazo) erishish uchun katnashchilariing o`zaro muomalasini nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda bo`lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar bilan birgalikda qatnashish ba`zi hollarda ularning faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo`ladi. Bu ko`p jihatdan o`quvchilarning faoliyat mazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog`liq bo`ladi. Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun o`quvchilarning o`zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o`quvchilar o`rtasida jamoa aloqalar vujudga keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o`zida muomala uchun muayyan shart-sharoitlarga ega bo`ladi. Ular o`quvchilarga ishning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o`zaro taqsimlab chiqish
imkonini beradi, katnashchilar o`rtasida aloqa ta`sirining paydo bo`lishiga olib
keladi. Misol tariqasida o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa
shakllaridan biri-bilimlarning ijtimoiy ko`rigini qarab chiqamiz. U biror fan
bo`yicha o`tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda
ishtirok etishi mumkin. Ko`rikning dasturi ishlarning har-xil turlaridan (yozma,
og`zaki, grafik masalalar yechish, topshiriq uchun topshiriqlarni bajarish va shu
kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan
oshmaydi. Ko`rik oxirida hay`at a`zolari har bir qatnashchiga va umuman
komandadagi o`rtacha bahoni e`lon qiladi. Bu o`rinda bilish faoliyati bilan bog`liq
bo`lgan muomala ko`rikka hozirlik ko`rish vaqtidayoq boshlanadi va uni o`tkazish
jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, ko`rikka doir dastlabki
topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni
taqsimlashpi yoki guruh bo`lib ishlashni talab qiladi. Ko`rik jarayonida muomala
uning hamma qatnashchilar o`rtasida sodir bo`ladi, chunki ulardan har biri
muayyan vazifaga ega bo`lib, o`z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Jamoa
muomalani tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir, bunda
mazkur ish bolalarshing tarkib jihatidan uncha katta bo`lmagan (eng ko`pi bilan
kishi 5 ta bo`lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichik guruhlarda
barcha a`zolar bir-birlari bilan bevosita muomalada bo`ladilar va bir-birlariga
bevosita biror ta`sir ko`rsatadilar.
Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish
bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur
jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e'tibor qaratadi. Navbatdagi
bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a'zolari
oldiga ma'lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda
jamoaning har a'zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi.
So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a'zosi o‘z oldiga mustaqil
ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi.
Jamoaga qo‘yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini
aniqlovchi yorqin tashkiliy ko‘rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati
mazmuni, jamoa a'zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o‘rtasidagi ijodiy
hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini
ko‘rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoani shakllantirishda
uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo‘lishi ushbu davr
uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday
a'zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‗qituvchi
faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar
o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o‘qituvchi
talabini qo‘llab-quvvatlash hamda o‘z navbatida uning o‘zi bu talablarni jamoa
a'zolari zimmasiga qo‘yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo
bo‘lgan va u bilan bog‘liq muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Jamoa
faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu
bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya'ni, jamoa
o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. O‘quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda
murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi
bosqichda jamoaning muhim ishlarini o‘quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o‘tkazishga tiyyorgarlik, uni o‘tkazish hamda faoliyat
natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini
ko‘rsatuvchi omillar sanaladi. Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a'zolarida motiv
(raqbat)larning paydo bo‘lishi, ijodiy hamkorlik va o‘zaro yordam munosabatlarining tez sur'atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil
faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa
faolining jamoa a'zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo‘lishi, o‘z
burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o‘z mavqelaridan noo‘rin foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o‘rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga
nisbatan ―jamoa vijdoni‖ deya bergan ta'rifini eslab o‘tish joizdir. Jamoa faoli
birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo‘lsada, ayni paytda uning o‘ziga ham
oshirilgan talablarning qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Jamoaning rivojlanishi bu
bosqichda to‘xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko‘rsatayotgan kuch
jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda
to‘xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a'zolari bilan qarama-qarshi
qo‘yish xavfli tug‘ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a'zolarining
alohida faollik ko‘rsatishga erishishlari zarur sanaladi. Jamoa rivojlanishining
uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi.
A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko‘ra, bu davrda butun jamoa ―ayrim o‘zini
chetga olib qoluvchi, injiq shaxs‖larga talab qo‘ya boshlaydi. Jamoa ishiga ushbu
bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a'zolari qiziqadi. Jamoa
hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O‘qituvchi
mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina
ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir
rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a'zolari xatti-harakati jamoa bo‘lib
muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma'ruzalar uyushtiriladi,
o‘quvchilar o‘rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g‘oyaviy,
axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ‘iboti
tashkil etiladi. O‘qituvchi jamoa a'zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar
ekan, jamoa a'zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo‘shish imkonini beradigan
o‘zaro munosabatlarini shakllantirishga ta'sir ko‘rsatadigan shakl va metodlardan
foydalanadi. Jamoaning har bir a'zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga
muvofiq ravishda tashkil etish ko‘nikmasini hosil qila olishi jamoa a'zolari orasida
barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi. Jamoada
barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi — uning a'zolarini
ijobiy, madaniy-ma'rifiy mazmunga ega bo‘lgan ishlarni tashkil etishda faol
ishtirok etishlaridir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko‘rsatib o‘tilgan
xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki
jamoaning har bir a'zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni
qo‘ya boshlaydilar. Jamoa rivojlanishining to‘rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning
barcha a'zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o‘z-o‘zlariga talablar qo‘ya
olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich jamoa a'zolarining
o‘ziga nisbatan muayyan talab qo‘yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo‘yilgan har bir
talab o‘ziga xos yo‘nalishi (masalan o‘yindan umuminsoniyat baxti yo‘lida
kurashishiga intilish o‘rtasidagi farq) bilan ajralib turadi. To‘rtinchi bosqich jamoa
a'zolarining o‘ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo‘ya olishlari bilan
ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a'zolarining har biri
uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini
tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni
yanada rivojlantirishdagi roli va o‘rnini pasaytirmaydi. To‘rtinchi bosqichda
amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas'uliyatlidir. Mazkur
bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo‘yish uchun
mutlaqo qulay sharoit yaratiladi. Bugungi kunda o‘qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va
boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar
ekanlar, uni qo‘yidagi uch bosqichga bo‘ladilar: a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a'zosini individual rivojlantirish; v)
jamoaning umumiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish. Jamoa hayotida muhim o‘rin
tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko‘rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid
emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta'kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a'zolari o‗rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki
xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng
muhim quyidagi belgilarni ajratib ko‘rsatgan edi: 1) major — doimiy tetiklik,
o‘quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari; 2) o‘z jamoasining qadriyatlari
mohiyatini tushunish, uning uchun g‘ururlanish asosida o‘z qadr-qimmatini
anglash; 3) jamoa a'zolari o‘rtasidagi do‘stona birlik; 4) jamoaning har bir a'zosida
qaror topgan do‘stona birlik; 5) tarbiyali, ishchan harakatga yo‘llovchi faollik; 6)
hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko‘nikmasi. Jamoani
shakllantirishda jamoa a'zolari va ularning faoliyatlariga qo‘yiladigan yagona
talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab o‘quvchilarning dars
jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari
hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o‘z ichiga oladi. Puxta o‘ylab qo‘yilgan
talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning
o‘rnatilishini ta'minlaydi. O‘qituvchilar tomonidan qo‘yilgan talablar quyidagi
sharoitlarda ijobiy natija beradi: 1. Qo‘yilayotgan talablar o‘quvchi shaxsini
hurmat qilish tuyg‘usi bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi kerak. 2. Talablar muayyan
maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo‘yilishi lozim. 3.
Jamoaga nisbatan qo‘yilayotgan talablar aniq bo‘lishi lozim. 4. O‘quvchilarning
tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan
qo‘yilayotgan talablar, ularda ma'naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi
shart. O‘quvchi qo‘yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab
qo‘yish metodikasini ham o‘zlashtira olgan bo‘lishi kerak. O‖quvchilar jamoasiga
nisbatan talablarni qo‘yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan
tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda
o‘quvchilar faoliyat, shuningdek, qo‘yilayotgan talablarning bajarilish qolatini
muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat. O‘quvchilarni talablar bilan
tanishtirish ko‘pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta'lim
muassasasining direktori yoki o‘quv ishlari bo‗yicha direktr o‗rinbosari istiqbol
rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o‘uvchilarni
tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko‘rsatish, keyinroq sinflar
bo‘yicha sinf majlislari yoki maxsus suxbatlarni uyushtirish asosida amalga
oshiriladi.