Bog’ zararkunandalari va ularga qarshi kurash reja: Asosiy qism

Gamazoidlar 
(Gamasoidea)
 katta oilasi
vakillari iksod va argaz 
kanalaridan
farq qilib, ular juda mayda, tanasining uzunligi 0,2 mm dan 4 mm 

---

gacha
keladi. 
Gamaz kanalar katta oilasiga 30 ga yaqin oilalar, 300 dan ortiq a
vlodlar va
5000 ga yaqin tur kiradi. Bu kanalar orasida erkin yashaydiganla
ri va parazit turlari ham bor. MDH da 700 ta turi uchraydi, 
shulardan 
200 
dan 
ortiq 
turi 
odam 
va 
hayvonlarda parazitlik qiladi. O’zbekistonda gamaz kanalarinig 
11 ta turi
aniqlangan. Gamaz kanalari tuxum qo’yib ko’payadi, ammo tirik 
tug’diganlari ham bor. Tuxumdan chiqqan 6 oyoqli lichinka 
tullab, 
birinchi 
va 
ikkinchi
nimfaga va undan keyin imagoga aylanadi. Gamazoidlarning 
ko’pchiligi
yirtqichlik qilib hayot kechiradi. Ular tuproqda, o’rmon, yaylov, 
hayvon
uyalari 
va 
molxonalarda 
yashaydi. 
Ular 
kemiruvchilar, hasharotxo’rlar, mayda
yirtqichlar,parrandalar va sudralib yuruvchilarda ektoparazitlik q
ilib qon so’radi. Ayrim turlari esa tovuqlarning o’pkasida,burun 
bo’shlig’ida, 
morj, tyulen va
boshqa kurakoyoqli sutemizuvchilar, it va maymunlarning bronx
larida hamda

---

qoramollarning tashqi quloq suprasidaparazitlik qiladi.
 
Ayrim tu
rlari odamlarning qonini so’rishga moslashgan. Gamazidlar katt
a oilasi orasida odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan turlari 
asosan, 
dermanizzidlar 
(Dermanyssidae)
oilasida ko’plab 
uchraydi. Epidemiologik va epizootologik ihatdan tovuq kanasi
 
(Dermanyssus gallinea),
sichqon kanasi 
(Allodermanyssus 
sanguineus),
kalamush
kanasi 
(Ornitonyssus bacoti),
asalarilarda parazitlik qiladigan 
Varroa yakobsonikanasi 
(Varroa jacobsoni)
muhim ahamiyatga 
ega.
Tovuq gamaz kanasi (
Dermanyssus gallinea
) tovuq va boshqa 
uy parrandalari 
hamda yovvoyi qushlarda qon so’rib parazitlik qiladi. Asosan, 
tovuqxonalarda,
kaptarlarning uyalarida va uy qushlari kataklarida 
yashaydi. 
Urg’ochilari 
har 
gal qon 
so’rib 
to’ygandan 
keyin 
tovuqxona devorlariga 
va 
pollari 
yorig’iga,
qushlar 
uyasiga10-12 
tagacha 
tuxum 
quyadi.
O’simliklarni o’rgimchakkanadan samarali himoya qilish uchun 
albatta bir qator tadbir-choralari, hamda usul-vositalarni 
ishlatishga 
to’g’ri 
keladi.
Bular: tashkiliy-xo’jalik, agrotexnik, oldini olish, selekstion 

---

(bardoshli navlarni barpo qilish), biologik hamda kimyoviy 
usullardan iboratdir. 
1.
Agrotexnik yoki oldini olish tadbirlaridan eng muhimi – 
o’rgimchakkanani muvaffaqiyatli qishlab chiqishini 
cheklashdan iborat. Bu degani shuki, kuzda daladan organik 
o’simlik qoldiqlarini olib chiqib tashlab yerni albatta sifatli 
shudgorlash. Faqat shundagina dalada o’rgimchakkana 
qirilib ketganiga ishonch hosil qilishimiz mumkin.
2.Bu borada, kuzda (oktyabr) g’o’za qator oralariga g’alla 
(bug’doy) sepib o’stirish usuli (g’o’zapoyalarini saqlanib qolishi, 
hamda yer shudgorlanmasligi evaziga) talabga javob bermasligini 
va ko’pgina zararkunandalarni muvaffaqiyatli qishlab chiqishiga 
sababchi 
bo’layotganligini 
ta’kidlab 
o’tish 
darkor.
3.May-iyunning boshida tu novdalari kesib olinganidan keyin, 
o’rgimchakkana tarqalgan yerlarda bu zararkunandani ham bir 
yo’la zahiralarini keskin kamaytirish uchun oldini olish ishlovini 
o’tkazish. Bu maqsada eng avval ichdan ta’sir qilish qobiliyatiga 
ega: BI-58 (danadim, rogor) – 1,5-2 l/ga, yokizolon (fozalon, 
benzofosfat) – 2,0 l/ga, yokistiperfos (nurell-D) – 1,0 l/ga 
ishlatgan ma’qul. Buning uchun uvatlardagi begona o’t va tutlarni 

---

OVX traktor purkagichi yordamida ikki taraflama ishlash talab 
etiladi. Uvatlar umumiy dalaning o’rtacha 10%-ni tashkil etadi. 
Bu demaki, o’n marta qisqartirilgan ishlov berib, daladagi ekinni 
kamida 1 marta yoppasiga ishlovdan saqlab qolinadi. Aholi 
yashaydigan qishloqlarga yaqin joylashgan dala atroflarini 
oltingugurtli 0,5-10-liISO bilan ishlagan ma’qul. Bunda faqat 
o’rgimchak 
kanaga 
qarshi 
55-60% 
samara 
olinadi.
4.Ekinlar nihollik davridan boshlab, daraxtlar va uzum esa barg 
yoza boshlaganidan keyin muntazam ravishda zararkunanda va 
foydali 
hasharotlar 
nufuzi 
tekshirilib 
boriladi. 
Odatda 
o’rgimchakkana dala chetlaridagi o’simliklarda uya hosil qiladi. 
Shuning uchun ularni qo’l apparatlari yordamida ishlab tarqab 
ketishining oldi olinadi. Bunda 2-ta narsaga ahamiyat berish 
lozim. Birinchidan, entomofaglarning zararkunandalarga nisbati 
1:10-15 dan baland bo’lsa – bu samarani etarli bo’lmasligini va 
oldini 
olish 
ishlovini 
o’tkazishlozimligini 
ko’rsatadi. 
Ikkinchidan, bu maqsadda (may, iyunoylarida) nissoran, zum, 
ortus, flumayt kabi o’rgimchakkana nufuzini pasaytirib 
yuboradigan akaristidlarni ishlatish maqsadga muvofiqdir.
5.O’simliklar (daraxtlar) o’sish davrida o’rgimchakkanaga qarshi 
kimyoviy kurash olib borish maqsadida juda ko’p dorilar tavsiya 
etilgan. Kimyoviy hususiyatlariga ko’ra, bularni akaristid-
insektistid (ya’ni, ham o’rgim-chakkanalarga va ham 

---

hasharotlarga ta’sir etuvchi) va ixtisoslashgan akaristidlarga 
(ya’ni faqat o’rgimchakkanalarga qarshi samaraga ega) bo’lish 
mumkin. Boshqa ekinlarni himoya qilish uchun ruhsat etilgan – 
etilmaganligini bilish uchun maxsus ro’yxatga murojat qilsa 
bo’ladi. Amaldagi nizomga ko’ra, zararlangan o’simliklarning 
har 100 ta bargida 150 ta va undan ko’proq o’rgimchakkana 
topilganda yoki o’rtacha har 100 ta barg hisobiga 60-80 ta kana 
to’g’ri kelganda dorilashni boshlab yuborish kerak. Bunda 
birinchisiga qaraganda ikkinchi hisobga olish usuli eng maqbul 
hisoblanadi.
Akaristidlardan eng yuqori samara olish, hamda o’rgimchak kana 
populyastiyalarida chidamlilik (bardoshlilik) vujudga kelishini 
oldini olish maqsadida, dorilarni quyidagi tizimda ishlatish 
tavsiya 
etiladi.
1.Odatda may-iyun oylarida g’o’zaga o’rgimchakkanadan 
tashqari, o’simlik shiralari va trips tushishi sababli, birinchi 
dorilashda danadim, fozalon, politrin-K kabi kompleks, hamda 
ichdan ta’sir qiladigan preparatlarning biri ishlatilishi lozim.
2. Kanaga qarshi ikkinchi dorilashda spestifik akaristidlardan: 
nissoran, zum, ortus, flumayt, yokineoron, omayt va 
boshqalardan 
biri 
ishlatiladi.
3. Uchinchi va zarurat tug’ilganida undan keyingi dorilashlarda, 
oltingugurtli preparatdan: kalloidli oltingugurt yoki ohak 

---

aralashtirilgan oltingugurt kukuni, yo bo’lmasa, ohak-oltingugurt 
qaynatmasi 
(OOQ) 
ishlatiladi. 
Shuni 
aytish 
kerakki, 
preparatlarning samarali ta’sir qilishi ko’p jihatdan g’o’zaning 
holatiga bog’liq. Ser nam yerdagi o’simliklar «chanqoq»lariga 
qaraganda 
zaharli 
dorilarni 
o’zlashtirib
to’qimalaridan yaxshi o’tkazadi va zararkunandalar uchun zaharli 
bo’lib qoladi. Aholi yashaydigan qishloqlar yaqinidagi 
ekinzorlarni issiqqonli hayvonlar va odam uchun uncha zaharli 
bo’lmagan dorilar bilan (traktor apparatlari yordamida) 
dorilanadi.
1. Pomidor va kartoshka ekinlarini o’zaro uzoqroq masofada 
joylashtirib 
ekish.
2. O’simliklarni bardoshli, ya’ni baquvvat qilib o’stirish; ulardagi 
boshqa zararkunandalarga (shira, kolorado qo’ng’izi) qarshi o’z 
vaqtida kurash olib borish; hosil yig’ishtirilganidan keyin, albatta, 
o’simlik qoldiqlarini daladan olib chiqib tashlab yerni 
shudgorlab, 
qishda 
yahob 
suvini 
berish.
3.Kimyoviy kurash sifatida quyidagi akaristidlardan foydalanish 
mumkin: oltingugurt kukunini changitish (15 kg/ga), karate – 0,3 
l/ga, talstar – 0,5 l/ga, neoron - 1 l/ga, mitak – 2 l/ga, omayt – 1,5 
l/ga.
Tok kanasi ko’proq yerda yotgan uzumlarni zararlagani uchun, 
tok poyasini ishkomlarga ko’targan ma’qul.Kimyoviy kurash 

---

yaxshi samara beradi. Buning uchun, eng oddiysi oltingugurt 
kukunini un-shudring kasaliga qarshi changlab turilsa-bu tok 
kanasini ham qirib turadi. Mahsus akaristidlardan: omayt (0,15%-
lik), 
neoron 
(0,1%) 
ishlatsa 
ham 
bo’ladi.