Bola tarbiyasida oilaning o’rni haqida mutafakkirlar ta’limoti Mundarija: Kirish

1. Bolaning tarbiyasining qaror topishi
Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi ikki xil ma`noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning muayyan maqsad yo’lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi (masalan ishlab chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o’quv yurti jamoasi, xo’jalik jamosi va hokazo). Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruh tushuniladi. Chunonchi, o’quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan birlashma hisoblanadi.
Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo’lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol o’ynashi to’g’risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a`zolari o’rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta`minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo’lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning yetarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi.
O’quvchilar jamoasi o’ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga egadir. quyida jamoa va uning xususiyatlari (belgilari) borasida so’z yuritamiz.
Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, unda ijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining barcha me`yorlari o’z ifodasini topadi. Zero, jamoa jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo’lar ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida o’zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzaga keladi.
Shu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy-g’oyaviy xususiyat kasb etishi uning yetakchi belgisi sanaladi.
Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy aloqadorlikda mavjud bo’ladi. Muayyan jamoaning har bir a`zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o’z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a`zolarini intilishlarini tushunish, jamoa oldiga qo’yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o’rni va rolini to’g’ri baholay olish jamoa a`zolarining umumiy va xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari o’rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo’linishga yo’l qo’ymaydi.
Har bir jamoa o’z-o’zini boshqarish organiga ega va umumiy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog’lanadi. Ijtimoiy jamiyat ehtiyojini qondirishga yo’naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g’oyaviy yo’nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o’z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir.
Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhining yagona ijtimoiy tizimini o’rnata olishdagi usuli, ya`ni, jamoani tashkil qilish usuli ham muhim hisoblandi.
Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa, xususan, uning a`zolari o’rtasida o’zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g’amxo’rlik, o’zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg’urish, mazkur yo’lda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi.
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma`suliyat hissini uyg’ota borib, jamoa a`zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a`zolarda jamoaga mansublik hissini paydo bo’lishiga ko’maklashadi, jamoa bilan munosabatda bo’lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a`zolari orasida o’zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko’pincha o’z-o’zidan paydo bo’ladi hamda ular o’qituvchiik ta`sir ko’rsatish uchun qo’l keladi. Jamoa a`zolari o’rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo’lgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog’liqdir.
Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko’rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan tashkiliy jihatlari ko’zda tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a`zolari o’rtasida yuzaga kelgan ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan jamoa a`zolarining xatti-harakatlari va intilishlarini muvofiqlashtirish yo’lida tashkil etilayotgan boshqaruv faoliyati mohiyatini yoritishga xizmat qiladi.
Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a`zolari o’rtasidagi shaxslararo ma`naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil qiluvchi ayrim a`zolar o’rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a`zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o’rinni egallaydi. O’quvchining jamoadagi o’rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim ta`sir ko’rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo’lganda, jamoaning rasmiy yetakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko’zga ko’ringan o’rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo’la oladi. Shuningdek, norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo’lgandagina jamoa o’zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.
Yashash joylarida o’zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq munosabat asosida tashkil topgan bo’lmasin haqiqiy jamoa bo’la olmaydi. Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa a`zolari o’rtasida o’zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga o’qituvchiik rahbarlikning yo’lga qo’yilishidir.
Shunday qilib, jamoa bir necha (a`zo) kishidan iborat guruh bo’lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat uning oldiga qo’yilgan maqsad mazmunini ifoda etadi. Jamoa a`zolari o’rtasida qaror topgan o’zaro birlik, shuningdek, ular o’rtasida tashkil etiluvchi munosabat jarayonidagi tenglik jamoaga rahbarlik qilish, jamoa a`zolarining guruh yetakchilariga bo’ysunishlari, shuningdek, ular tomonidan jamoa oldidagi javobgarlik hissini anglashlari uchun zamin yaratadi.
Jamoa va uni shakllantirish o’qituvchiik faoliyatining maqsadi hisoblanidi. Muhim tarbiyaviy ta`sir kuchiga ega bo’lgan sub`ektlarning alohida namuna ko’rsatishlari jamoani shakllantirishning muhim vositasi bo’lib, ushbu vosita yordamida jamoaning barcha yoki muayyan a`zosini tarbiyalash ijobiy samaralar beradi.
Jamoa tomonidan hal etilishi ko’zda tutilgan yetakchi tarbiyaviy vazifa shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir.
Umumiy o’rta ta`lim hamda o’rta maxsus kasb-hunar ta`limi muassasalarida jamoani shakllantirish mas`uliyatli vazifa sanaladi.
Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo’g’in - bu muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasi tarkibida o’quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o’qish faoliyati sanaladi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, sinflar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikki muhim bo’g’in – o’qituvchilar jamoasi hamda o’quvchilar jamoasi asosida tarkib topadi. O’quv yurtlari jamoasi tarkibida o’quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi. O’quvchilar jamoasi - bu ijtimoiy ahvoli shuningdek, umumiy saylov organlari oldidagi umumiy javobgarlik, barcha a`zolarning huquq va burchlari tengligi asosidagi o’zaro birlikka ega o’quvchilar guruhidir.
O’quvchilar jamoasi unga rahbarlikni olib boruvchi o’qituvchilar hamda bolalardan iborat jamoaning murakkab birlashmasi bo’lib, o’z-o’zini nazorat qilish hamda o’z-o’zini boshqarish huquqi, shuningdek, o’ziga xos psixologik muhit va an`analariga ega bo’ladi.
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo’ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir.