Bolalar psixologiyasi fanining metodlari

Psixclogik tadqiqotni o’tkazish shaldlari

Bolani o’rganish ikki asosiy shaklda amalga oshiriladi: “ko'ndalangiga kesim” va “uzimasiga kesim” metodi deb nomlanuvchi tadqiqot shaklida amalga oshiriladi.
Tadqiqot ko'ndalangiga kesim shaklida o'tkazilganda turli yoshdagi bolalar guruhlarida muayyan psixologik jarayon, holat yoki xususiyat o’rganiladi va har xil yosh bosqichidagi bolalaming natijalari o’zaro solishtiriladi. Masalan, D.B.ELkonin kichik, o’rta va katta maktabgacha yoshdagi bolalaming syujetli-rolli o'yinlariga xos xususiyatlami o’rganib, o'zaro solishtirib bolalar o’yinhiri taraqqiyotiga xos umumiy qonuniyatni aniqlagan. Ko’ndalangiga kesim shaklidagi tadqiqotda asosiy e'tibor sinaluvchi bolalar yoshidagi farqlarga qaratilishi kerak. Farq qanchalik kichik boTsa, psixolog-tadqiqotchi bola psixikasi va shaxsidagi muhim o’zgarishlami payqash uchun ko’proq imkoniyatga ega boTadi.
Tadqiqot uzunasiga kesim shaklida o’tkazilganda b;r yoki bir necha bolaning, muayyan vaqt oraligidagi hayoti oTganilaii. Tadqiqotchi uzluksiz ravishda bir yosh bosqichidan ikkinchisiga o’tishda bola psixikasida hulq-atvorida ro’y bemvchi o’zgarishlami aniqlab boradi. Masalan, maktabgacha taTim muassasssida yangi dastur bo'yicha ish boshlangan boTsa, muassasaga endi qabul qilingan bolalami 4-5 yil uzluksiz o’rganish orqali dastuming bola taraqqiyotiga ta’ sirini aniqlash va u haqida xulosa chiqarish mumlcin bo'ladi. Uzunasiga kesim shaklidagi tadqiqot shuningdek, ayrim hollarda longityud tadqiqot ham deb ataladi. Tadqiqotning bu shakli ancha murakkab va ko’p vaqt talav etadi.

2. 
   Bolalar psixologiyasining asosiy va yordamchi metodlari
   

An'anaviy ravishda tadqiqot metodlari asosiy va yordamchi metodlarga ajratiladi. Asosiy metodlar - kuzatish va eksperiment - bola taraqqiyoti haqida ishonchli maTumot bera oladi. Yordamchi metodlar - test, so'rov, faoliyat mahsullarini oTganish - tasvirlovchi maTumot berib, bu maTumot asosida faqatgina tsxminlami ilgari surish mumkin boTadi.
Kuzatish. Kuzatish - psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan biri boTib, psixik hodisalami maqsadga muvofiq va tizimli ravishda idrok etishga asoslangandir. Kuzatish - tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib maxsus taslikil etilgan idrok jarayonidir. Kuzatish quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. 
   Kuzatishdan olclin uning maqsadi aniq belgilanishi kerak: bola psixikasi, xulq-atvori va faoliyatining qaysi tomonhiri kuzatilishini aniqlashtirish lozim;
   
2. 
   Kuzatish ob'ektiv bo'Kshi kerak: kuzatishda faqat u yoki bu holat, hodisani qayd etish, uni sub'ektiv talqin elishga o'tmaslik lozim;
   
3. 
   Kuzatish muntaziam, katta vaqt oraliqlarisiz o'tkazilishi kerak;
   
4. 
   Kuzatish shunday o’tkazilishi kerakki, bola uning kuzatilayotganini bilmasligi lozim;
   

Kuzatishni amalga oshirayotgan tadqiqotchi kuzatilayotgan hodisalami tez qayd eta olish mahoratiga ega bo'lishi zarur.
Kuzatihning quyidagi turlari mavjud:

1. 
   ichki kuzatish, tashqi kuzatish va kiritilgan kuzatish;
   
2. 
   standaitlashtirilgan va slandartlashtirilmagan kuz:atish;
   
3. 
   frontal va tanlanma kuzatish.
   

Kuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayotgan hodisalarga faol ta’sir ko'rsatish, ulami o'zgartirish, kuzatish amalga oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko'rinishda qaytadan yaratib bo'lmaslik kabi xususiyatlar qayd etiladi. Shunga qaramay bu metod haligacha asosiy psixologik metodlardan biri bo’lib kelmoqda.
Eksperiment. Eksperiment - ilmiv bilishning asosiy metodlaridan biri. Uning kuzatishdim asosiy farqi shundaki, unda tadqiqotchi o'rganilayotgan vaziyatga faol ta'sir ko'rsatadi, bir yoki bir necha o’zgaruvchilar bilan manipulyatsiya atnalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda o'rganiladi.
Eksperimentning ikki turi ajratiladi: laboratorya ekspermenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jihozlangan joylarda, qattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabiiy eksperiment esa sinaluvchi eksperiment ob’ekti ekanini bilmaydi. Bu holat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zo'riqish, tadqiqot natijalarini o’zgartirib yuborishga intilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlami bartaraf eiish imkonini beradi.
Masalan, maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasini o’rganish uchun uni alohida xonaga olib chiqib, shu yerda unga bir qator so’zlami o’qib bevib, so’ngra qaytarishni talab qilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. Shuning uchun bolaning ichki emotsional zoTiqishi (xavotirga tushishi, shubhalana boshlashi va hokazo) unga topshiriqmi imkoniyatlari darajasida boshJashi uchun yo’l qo’ymaydi. Demak, eksperimentdan olingan natijalami haqqoniy deb boTmaydi. Bordi-yu, bola bilan o’yin o’ynab, unga xaridor rolini berib aytilgan narsalami “do’kondan” xarid qilish vazifasi topshirilgan boTsa, u olib kelgan narsalariga qarab nimani eslab qolganini, nimani
unutganini aniqlash qiyin emas. Demak, shimday shaklda tabiiy eksperiment natijalari ancha haqqoniy bo'ladi.
Eksperimental tadqiqotni tashkil etish va amalga oshirishda bir qator talablarga rioya etish kerak. Ushbu talablar G.U.Uruntayeva va Yu.A.Afonkina tomonidan tizimlashtirilgan bo’lib, ular quidagilardan iborat:

1. 
   Rejalashtirish bosqichida tadqiqot maqsadini, sinaluvchilar tarkibini aniq belgilastt, eksperimentda ishlatiladigan metodikalami, eksperimentni o'tkazish sharoitini (joy va vaqtini) aniqlashtirish, barcha sharoitlami oldindan yaratib qo’yish zamr;
   
2. 
   Eksperimentni o'tkazish jarayonida tadqiqotda ishtirok etayotgan bola bilan o'zaro ishonchga asoslangan munosabatini o’matish, muloqotga do’stona, iliq ohang baxsh etish, bolani o’z oldiga o’tkazish, bolaning xatolariga oitiqcha e’tibor bermaslik, sinov sur’atlarini bolaning individual- psixologik xususiyatlariga moslashtirish zarur.
   

Bola bilan o’tkazilayotgan eksperiment uzoq davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida o’zgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadqiqotchidan tashqari eksperiment bayonnomasini to’ldiruvchi shaxs ham ishtirok etadi.
Eksperimentning yana ikki turi-aniqlovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment ham ajratiladi. Aniqlovchi eksperimentda bola psixik taraqqiyotga xos muayyan xususiyatlar qayd etiladi. Masalan, ota-onalar o'rtasidagi nizolamng bola emotsional holatiga ta’sirini aniqlash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalami aniqlash va ulaming emotsional sohasini o'rganish hamda olingan natijalami boshqa bolalcuning natijalari bilan solishtirisli kerak bo’ladi. Natijada shunday hodisa-ota-onalaming o’zaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi o'rtasida aloqadorlik mavjudligini ta’kidlaydi.
Shakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol ta’sir ko'rsatilishi oqibatida unda ro’y beradigan o’zgarishlar aniqlanadi. Masalan, ota-ona o’rtasidagi munosabatni yaxshilash bola emotsional sohasiga qanday ta'sir ko’rsatishini aniqlash mumkin. Buning uchun ota-onasi o'rtasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional sohasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi o’rtasidagi munosabat riizoli bo’lib qolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini o’zaro solishtirish yoki bolaning awalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarmi o’zaro qiyoslash mumkin.
Shimingdek, ayrim o’rinlarda nazorat eksperimenti ham ajratiladi. Bu eksperiment ko’p jihatdan aniqlovchi eksperimentga o’xshab ketadi. Uni o’tkazishda ko’zlangan maqsad faol ta’sir ko’rsatilgan guruhdagi
o’zgarishlarda aynan te’siming roli qimday bo'lganini aniqlashdan iborat. Buning uchun faol ta'sir ko’rsatilgan guruh bilan hech qanday ta’sir ko’rsatilmagan nazorat guruhining natijalari o’zaro solishtiriladi. Agar o'rtadagi farq ancha sezilarli bo’lsa, demak, birinchi guruhdagi o’zgarishlarga aynan o’tkazilgan ta’sir sabab bo'lgan degan xulosaga kelinadi.
So'rov. So’rov - tadqiqotchi va respondentning bevosita yoki bilvosita o’zaro aloqasi davomida birlamchi verbal axborot yig'ishga yo'naltirilgan metod. So'rov anketa yold intervyu shaklida o'tkazilishi mumkin. Anketa yordamida so'rov o'tkazilganda sinaluvchi yozma savollarga, intervyuda esa og'zaki savolharga javob qaytaradi.
Sorov quyidagi bosqichlarga ega bo'ladi:

	SO'ROV BOSOICHLARl
	EPIGRAF
	KO'RSATMA
	SO'ROVGA MOSLASHISH
	MAQSADGA ERISHISH
	ZO'RIQISHNI BARTARAF ETISH
	SO'ROV BOSOICHLARl
	EPIGRAF
	KO'RSATMA
	SO'ROVGA MOSLASHISH
	MAQSADGA ERISHISH
	ZO'RIQISHNI BARTARAF ETISH

1. 
   “Epigraf'. Bunda sinaluvchining fikrlari muayyan yo'nalishga solinadi, sinaluvchilar savollargajavob berishgaundaladi.
   
2. 
   “Ko'rsatma”. Bunda sinaluvchiga so'rov jarayonida savollarga qanday javob qaytarish, undan olingan ma'lumotlar nima maqsadda ishlatilishi haqida ma'lmnot beriladi.
   
3. 
   “So'rovga moslashish”. Bimda sinaluvchi savollarga javob berishga yo'naltiriladi, unda o'ziga nisbatan ishonch hosil qilinadi, u bilan o'zaro ishonchga asoslangan munosabat o'matiladi, unda savollarga har qanday javob qaytarish mumkin, degan taassurot hosil qilinadi. Buning uchun so'rovda dastlab emotsional-neytral, oson, lunumiy savollar beriladi.
   
4. 
   “Maqsadga erishish”. Bunda zarur bo'lgan asosiy ma'lumotlai' qo'lga kiritiladi. Biming uchun ushbu bosqichda tadqiqotchi uchun ham, sinaluvchi uchun ham muhim bo'lgan savollar beriladi.
   
5. 
   “Zo'riqishni bartaraf etish”. Bunda so'rovdagi masalalar va savollar xususida, bututi so'rov jaraycni haqida yig'ilgan hissiyotlar bartaraf etiladi. Buning uchun so'rov so'ngida nisbatan oson, ijobiy
   

emotsional savollar berilishi, masalan, sinaluvchining ijtimoiy demografik xususiyatlari haqidagi savollar berilishi mumkin.
Sinaluvchiga beriladigan savollar bir-birdan alobida va ajralgan emas. Ular yaxlit bir zanjiming halqalaridir. So’rovdagi bir savol keyingisi bilan bog'liq holda idrok etiladi. Shu tufayli quyidagi holatlarga so’rov jarayoriida alohida e'tibor berish lozim:

1. 
   Bir savol va unga beriladigan javob keyingi savollarga beriladigan javoblarga ta ’sir o'tkazmasligi kerak.
   
2. 
   Muayyan savoldan keyingi savol umuman boshqa mavzularga o’tib ketgan bo'lmasligi, bir savoldan boshqasiga o’tishda mavzu keskin o’zgartiiilmasligi lozim.
   
3. 
   Savollaming tashqi ifodalanishi sinaluvchilami u bilan ishlashga jalb eta olishi kerak (simmetrik to’g’ri bo’lishi, yozuv yoki og'zaki murojaat orqali beriladigan savollar chiroyh va tushunarli bo'lishi zarur).
   
4. 
   Sinaluvchilaming individual xususiyatlari va so’rovning uzunligi bir-biriga mos boiishi (masalan, ota-onalar bilan so'rov o’tkazishda 5-6 savoldan iborat kichik anketalardan foydalanish) zarur.
   
5. 
   So’rov so'ngida sinaluvchiga. nisbatan minnatdorchilik va tashakkur izhor etilishi - “Javoblaringiz uchun tashakkuq”, “Yordaroingiz uchun mhmat” kabi ifcdalaming keltirilishi maqsadga muvofiq bo'ladi.
   

Proyektiv metodliar. Proektiv metod - shaxsni o'rganishning metodlaridan biri. Unda shunday eksperimental vaziyatlar yaratiladiki, bu vaziyatlar sinalvuchilar tomonidan talqin etilishi murnkin bo’ladi. Aynan sinaluvchining bergan talqinini tahlil etish orqali uning shaxsi haqida muayyan xulosalar chiqariladi. Chunki muayyan eksperimental vaziyatni talqin etar ekan proeksiya mexanizmi tufayli sinaluvchi o’z ichki kechinmalari, o’v xayollari, orzulari, qo’rquv va xavotirlarini tashqariga chiqaradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlaganda qo'llaniladigan odatdagi proektiv metodikalar quyidagilardan iborat: “Bola appersepsiya testi”, “Jeksonning oilaviy ustanovkalam testi”, “Dyuss ertaklari metodikasi” va hokazolar. Ushbu tnetodikalami qo'llash asosan individual ish jarayonida amalga oshirilib, ancha ko’p vaqt talab etadi. Pioektiv metod bilan o’tkazilgan tadqiqot natijalanini talqin etishda tadqiqotchidan katta maliorat talab qilinadi.
Faoliyat mahsulini o’rganish metodi. Faoliyat mahsulini o’rganish orqali maktabgacha yoshdagi bolalami or'ganish haqida gap ketganda, birinchi navbatda, bolalaming tasviriy faoliyati mahsullarini tahlil qilish nazarda tutiladi.
Shu tufayli tasviriy faoKyat mahsullarini o'rganishga asoslangan
netodhir o’z nomi bilan grafik metodlar deb ataladi. Grafik metodlar o z
ichiga rasm chizish metodikalari - “Odamni chizgin”, “Avtoportret ’,
“Erkin mavzudagi rasm”, “Dunyo rasmi”, “Oila rasmi”, “Oilaning kinetik rasmi”, “Uy, daraxt. odam” - “Geometrik shakllardan odam rasmini yig’ish”, “Daraxt” grafik testi, “Grafik diktant” va boshqalami oladi. Yuqorida tilga olingan metodik vositalar adabiyotlarda batafsil tahlil erilgan.
lest. Test metodida muayyan standart topshiriq va vaziyathir (testlar) qoTlaniladi.
L^fshbu metod bir qator ustun tomonlarga ega: tadqiqotni sinaluvchilaming katta guruhi bilan o’tkazish mumkin: natijalarni hisoblsish va qayta ishlash ancha yengil va sodda. Metodning asosiy kamchiligi shundaki, u bolaning kelajakdagi rivojlanishi haqida maTumot berolmaydi.
Psixologiya fanida hozirda maktabgacha yoshdsigi bola shaxsiga xos xususiyatlar, uning emotsional-irodaviy sohasiga xos sifatlar, motivatsion sohasiga tegishli xususiyatlar, individual-tipologik xususivatlari, bolaning bilish jarayonlariga xos xususiyatlami aniqlaydigan maxsus testlaming to’plarnlari mavjud.
Talabalaming mavzuni qanchalik o‘zlashtirganliklarini v^ra mustaqil fikrlarini bilish uchun T-chizma grafik organayzeridan foydahmish mumkin.