Bolalar psixologiyasi fanining metodlari

N

i

xi

1

12

 

 

12

)

(

2

1











N

i

x

xi

 

 

2

6

12

1

1













N

i

xi

N

x

 

4

.

2

5

12

)

(

)

1

(

1

2

1

2

















N

i

i

x

x

N



 

 

 

---

Dispersiya quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 

2

1

2

)

(

)

1

(

1













N

i

x

xi

N



 

Bunda 





x

variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati 

           

i

x

 - har 1 alohida variantning ifodasi 

           N – variatsion qatordagi variantlar miqdori 

O’rtacha  kvadrat  og’ish  dispersiyadan  kvadrat  ildiz  chiqarish  orqali 

aniqlanadigan va 



 (sigma) bilan belgilanadi, u quyidagicha hisoblanaldi: 

                                            

2







 

Ilmiy taxminni statistik tekshirish. 

Ijtimoiy  psixologik  tadqiqotlarda  matematik  statistikani  qo’llashning  muhim 

tomonlaridan biri olingan natijalar statistik miqdorini aniqlash.  

     Masalan,  tadqiqotchi  o’zining  tadqiqotida  guruhiy  faoliyat  samardorligini 

guruh  rivojlanish  darajasiga  bog’liqligini  o’rganmoqchi  deylik.  2  ta  guruh  – 

yuqori rivojlanish darajasi va past rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruhlarda 

olingan 2 turdagi o’lchovlar arifmetik qiymatni topishi mumkin. 

          3-jadval 

Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan 

guruh 

Yuqori  rivojlanish  darajasiga  ega 

bo’lgan guruh 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Faoliyat 

samaradorligi 

ball hisobida 

 

 

 

(

)

1

i

x

x





   

(

)

1

i

x

x





2

  Faoliyat 

samaradorligi 

ball hisobida 

(

)

1

x

x

i





 

  (

)

1

x

x

i





2

 

 

 

   

 

 

 

 

   

5 

6 

7 

10 

6 

8 

7 

 

 

 

 

 

 

 

 

-2 

1 

0 

-3 

1 

-1 

0 

 

 

 

 

 

 

 

4 

1 

0 

9 

1 

1 

0 

6 

3 

4 

5 

5 

3 

2 

-2 

1 

0 

-1 

-1 

1 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

1 

0 

1 

1 

1 

4 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

7

1





x

 

16

)

(

2

1

1











N

i

i

x

x

 

4

2



x

                   

12

)

(

2

1

2











N

i

i

x

x

 

67

.

2

2

1





                     

63

.

1

1





 

2

2

2





                        

41

.

1

2





 

 

)

1

(

1

2

1





N



; 

67

.

2

6

16

)

(

2

1

1















i

N

i

x

x

; 

63

.

1

67

.

2

2

2

1











; 

2

6

12

2

2







; 

.

41

.

1

2

2

2







 



1

x

 va 

2



x

 lar o’rtasida  farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish darajasi bilan guruhiy 

faoliyat o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqlash uchun tadqiqotchi 



1

x

-

2



x

 

o’rtasidagi  farqning  statistik    ishonchliligini  topishi  lozim.  Buning  uchun 

Stьyudentning t kriteriysidan foydalaniladi. 

                                  

2

2

2

1

2

1

m

m

x

x

t











 

 

Bu yerda 



1

x

 va 

2



x

 - o’rtacha arifmetik qiymati; 

              

1

m

 va 

2

m

 - o’rtacha xato qiymati bo’lib, u quyidagi formula yordamida 

aniqlanadi: 

                                 

N

m





 

Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng : 

 

                           

62

.

0

7

63

.

1

1

1







N

m



; 

2-qator uchun 

                                 

69

.

3

53

.

0

62

.

0

4

7

2

2

2

2

2

1

2

1

















m

m

x

x

t

 

SHundan  keyin,  tadqiqotchi  maxsus  jadval  orqali  ishonchlilik  darajasinii 

aniqlaydi. Psixologiya bo’yicha qilinadigan ishlarda asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli 

(r=0.01) va mingdan bir foizli (r=0.001) ishonchlilik darajasi qo’llaniladi. Agar t – 

kriteriya  miqdori  masalan,  5  foizli  ishonchlik  darajasiga  teng  yoki  undan  kichik 

bo’lsa,  o’rtacha  qiymatlar  o’rtachasi  topilgan  farq  tasodifiy,  ya’ni  100  tadan  5 

---

holatga  to’g’ri  keladi  (p

)

05

.

0



.  Agar        p

05

.

0



  (ya’ni  tasodifiylik  farq  5  foizdan 

katta) bo’lsa, farq unchalik katta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, 

t-ko’rsatkichning miqdori  shunchalik ahamiyatli bo’ladi. 

Spirmen korrelyatsiya koeffitsenti: 

)

1

(

6

1

2

2









n

n

d

÷

s

 

r

s

-korrelyatsiya koeffitsenti; 

d-taqqoslanayotgan ob’ekt  o’rni (rang) o’rtasidagi farq; 

n-taqqoslanayotgan juftlik miqdori 

Korrelyatsiya koeffitsenti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq chegaralaridan chetga 

chiqmaydi. 

      Agar  korrelyatsiya  koeffitsenti  +1ga  yaqin  bo’lsa,  o’zgaruvchilar  o’rtacha 

mustahkam to’g’ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti 

-1  ga  yaqin  bo’lsa,  o’zgaruvchilar  o’rtasida  teskari  aloqa  borligidan  dalolat 

beradi. Agar korrelyatsiya koeffitsent 0 bo’lsa, aloqa mavjud emas. 

        Olingan  miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudentning 

t- kriteriysidan foydaliniladi: 

                            

2

1

2

÷

Ò

÷

t







 

t - stьyudentning korrelyatsiya koeffitsenti ko’rsatkichi 

r - korrelyatsiya koeffitsenti miqdori 

N – tanlovlar hajmi 

Korrelyatsiya (rang bo’yicha) koeffitsentini hisoblanish. 

Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o’quvchini 8 sifat bo’yicha baholaydilar: 

1.Qattiqqo’llik. 

2.Qat’iylik. 

3.Jahldorlik. 

4.Ma’suliyatsiz. 

5.Ochiq ko’ngil. 

6.  To’g’ri so’zlik. 

7.  Aqllilik. 

8.  G’ayratlilik. 

     Bunda shu 8 xil sifat o’rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o’rinda o’quvchida eng 

ko’p  namoyon  bo’ladigan  sifat,  8-o’rinda  eng  kam  namoyon  bo’ladigan  sifat 

joylashtiriladi. Natijalar 5-jadvalda keltirilgan. 

Spirmen formulasidan foydalaniladi: 

)

1

(

6

1

2

2









n

n

d

÷

s

 

                                                                                                               5-jadval 

Qatorga 

joylashtirish 

uchun ekspertlarga taklif 

qilingan sifatlar ro’yxati 

Joylashtirilgan sifatlar qatori 

O’rinlar 

(ranglar) 

o’rtasidagi 

farq 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1-ekspert 

  2-ekspert 

d 

d

2

 

 

 

 

 

   

G’ayratlilik  

Qattiqqo’llik 

Qat’iylik 

Jahldorlik 

Ma’suliyatlini 

his 

qilmaslik 

Ochiq ko’ngillilik 

To’g’riso’zlik 

Aqllilik 

1 

5 

6 

8 

7 

3 

4 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

7 

3 

6 

8 

4 

5 

1 

-1 

-2 

3 

2 

-1 

1 

-1 

1 

1 

4 

9 

4 

1 

1 

1 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

74

.

0

504

22

6

1

)

1

8

(

8

22

6

1

2

















s

÷

 

Stьyudent t-ko’rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz. 

71

.

2

67

.

0

81

.

1

74

.

0

1

2

8

74

.

0

1

2

2

2





















÷

N

÷

t

 

 

Qo’lga kiritilgan miqdor, ya’ni ch

s

- 0.74      

2 ekspert baholari o’rtacha yuqori darajadagi to’g’ri aloqa mavjudligidan dalolat 

beradi.  Bu  esa  bizga  baholanayotgan  o’quvchilarga  berilgan  (baholar) 

xarakteristikalarning ob’ektivligidan hamda ekspertlar baho ko’rsatkichlarining 

umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. 

SHunday  qilib,  yuqorida  keltirilgan  matematik-statistik  metodlar    (yordamida 

psixologik tadqiqot  natijalari qayta ishlanadi. 

Barcha  boshqa  psixologiyaning  tarmoqlari  singari  yosh  psixologiyasi  va 

pedagogik psixologiya ham o’z tadqiqot metodlariga ega.  

     Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab 

hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday 

usullar  bilan  tekshiriladi,  degan  savol  tug‘iladi.  Psixologiyada  chinakam  ilmiy 

bilimga  ega  bo‘lmoq  uchun  psixikani  tekshirish  metodlarini  bilish  va  shu 

metodlardan  foydalana bilish kerak.Har bir pedagog kishilar  psixikasini tekshirish 

uchun loaqal eng oddiy 

usullarni  bilishi  lozim.Har  bir  fan  kabi  psixologiya  ham  psixik  (ruhiy)  hayot 

hodisalarini  chinakamiga  ilmiy  asosda  bilib  olish  uchun  quyidagi  talablarga  amal 

qilingan  lozim:  Tekshiriladigan  har  bir  psixik  hodisaga  boshqa  hodisalar  bilan 

---

bog‘langan  deb  qaralishi  zarur.  Masalan,  psixik  hodisani  uning  nervfiziologik 

asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan 

ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo. 

Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, taraqqiy etish va o‘zgarish 

jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar va o‘smirlar 

psixikasining taraqqiyot qonunlarini 

bilmasdan turib, voyaga yetgan odam psixikasini yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi. 

Psixik  hayot  hodisalarini  ularni  taraqqiyot  jarayonida  o‘rganganda  miqdor 

o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishini va bir sifat holatining ikkinchi sifat 

holatiga o‘tishini ko‘zdan kechirmoq kerak. Masalan, odam psixikasining taraqqiy 

etishini  o‘rgana  turib,  bilim  olish  va  to‘plash  jarayonida  odamning  bilish 

qobiliyatlari:  xotirasi,  tafakkuri  va  nutqi,  mushohadakorligi  sifat  jihatidan 

o‘zgarishni  ko‘rsatib  bersa  bo‘ladi.  Odam  ongi  uning  tarixiy  taraqqiyotida 

shakllanadi.  Hozirgi  mustaqillik  sharoitida  milliy  ongning  shakllanishiga  taalluqli 

umumiy  ilmiy qonuniyatlarni  izlash, yangicha tafakkur qilingan va dunyoqarashni 

shakllantirish  milliy  mafkura  va  milliy  g‘oyaning  shakllanishiga  ijobiy  ta’sir 

ko‘rsatadi.Odamning  tevarak-atrofdagi  voqelikni  bilishi  kuzatishdan,  tajribadan 

boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z mavzuini o‘rganishni tajribadan, 

psixik  hayot  faktlarini  aniqlash,  tasvir  etish  va  tahlil  qilingandan  boshlashi  lozim. 

So‘ngra, aniqlangan  va  tahlil qilingan  faktlar asosida,psixik  hayot qonuniyatlarini 

ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim. 

Har  bir  fandagi  kabi  psixologiyada  ham  tajriba,  kuzatish  va  eksperiment  shaklida 

qo‘llaniladi.