Bo‘lib shakllanishlarida ahamiyat kasb etadi

Proksemika – psixologiyaning muloqotni fazoda va vaqt bo‘yicha tashkil etish talablari bilan shug‘ullanadigan maxsus sohasi. Proksemikaning asoschisi amerikalik antropolog E. Xolldir. Proksemik xususiyatlarga sheriklarning muloqot vaqtidagi yo‘nalishi va ular o‘rtasidagi masofa kiradi.
Vizual muloqot – bu ko‘zlar orqali aloqa. SHuni ta’kidlab o‘tish joizki, servis sohasi bilan bog‘liq ish faoliyatida verbal, hamda noverbal aloqalar bo‘yicha o‘z malakalarini muntazam oshirib boradiganlarga omad kulib boqadi.
Samarali muloqot uchun odam o‘zida kommunikativ omilkorlikni rivojlantirishi kerak, bu boshqa odamlar bilan zarur aloqalarni o‘rnatish va quvvatlab turish qobiliyatidir. Samarali kommunikatsiyaning belgilari: sheriklarning hamfikrligiga, vaziyat va muloqot predmetini yaxshiroq tushunishga erishish. Salbiy kommunikatsiya, kommunikativ to‘siqlarning sabablari quyidagilar bo‘lishi mumkin:[1]
- stereotiplar – alohida shaxs yoki vaziyatga tegishli bo‘lgan soddalashtirilgan fikrlar, natijada odamlar, vaziyatlar, muammolarning ob’ektiv tahlili va anglashga erishilmaydi;
- «yanglish tasavvurlar» - xususiy qarashlarga qarama-qarshi, yangi, noodatiy bo‘lganlarni inkor etishga moyillik;
- odamlar o‘rtasidagi yomon munosabatlar, odamning munosabati adovatli bo‘lgani uchun fikringizning adolatli ekanligiga ishontirish qiyin bo‘ladi;
- muloqotda suhbatdoshning e’tibori va qiziqishining mavjud emasligi;
- ma’lumotlarni mensimaslik, ya’ni, etarli ma’lumotlarga ega bo‘lmasdan turib, xulosa chiqarish odati;
- e’tiroflarni tuzishdagi xatoliklar: so‘zlarni to‘g‘ri tanlay olmaslik, etkazishning murakkabligi, zaif ishontirish, mantiqsizlik va h.k.;
- muloqotni olib borish yo‘lalishi va vositalarini noto‘g‘ri tanlash.
Muloqot yo‘nalishi: ochiq – yopiq muloqot; monologik – dialogik; rolli (ijtimoiy roldan kelib chiqqan holda) – shaxsiy («dildan» muloqot). Ochiq muloqot – o‘z qarashlarini to‘la ifodalash va boshqalarda ham uni hisobga olish istagi va malakasi. YOpiq muloqot – o‘z fikri, munosabati, mavjud bo‘lgan axborotni tushunarli tarzda ifodalash malakasi yoki istagining mavjud emasligi.
SHunday qilib, inson kommunikatsiyasining samaradorligi muloqotda hisobga olinishi zarur bo‘lgan ko‘plab omillarga bog‘liq.[1]
Muloqotning interfaol tomoni – bu odamlarning o‘zaro ta’sirlashuvi, ularning hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muloqot tarkibiy qismlarining xususiyatlarini anglatuvchi atama.
Muloqot va o‘zaro ta’sirning aloqasi muammosiga tegishli bo‘lgan turli nuqtai nazarlar mavjud. Ba’zi mualliflar muloqot va o‘zaro ta’sirni tenglashtirib, ikkisini ham tor ma’nodagi aloqa sifatida tushuntiradilar; boshqalar muloqot va o‘zaro ta’sir o‘rtasidagi munosabatni biror jarayon shakli va uning mazmuni o‘rtasidagi munosabat sifatida ta’riflaydilar; uchinchi mualliflar muloqotni aloqa sifatida va o‘zaro ta’sirni interaksiya sifatida bir-biriga bog‘langan, lekin aslida mustaqil holda mavjudligi haqida mulohaza yuritishni afzal biladilar.[2]
Agar kommunikativ jarayon hamkorlikdagi faoliyat asosida yuzaga kelgan bo‘lsa, u holda bu faoliyatga tegishli bilimlar va g‘oyalar bilan almashish, erishilgan hamfikrlik faoliyatni yanada rivojlantirish bilan bog‘liq yangi urinishlarda amalga oshishini belgilab beradi. Bir vaqtning o‘zida ko‘pchilikning bu faoliyatda qatnashishi har bir ishtirokchining unga o‘zining alohida hissasini qo‘shishi kerakligini bildiradi, bu esa o‘zaro ta’sirni qo‘shma faoliyatning tashkil etilishi sifatida tushuntirish imkonini beradi. Bunday faoliyat davomida ishtirokchilarning axborot almashibgina qolmay, «harakatlar almashinuvi»ni tashkil etishlari, umumiy faoliyatni rejalashtirishlari ham o‘ta muhimdir.
O‘zaro ta’sir tuzilishi ketma-ket amalga oshiriladigan fazoviy, psixik, ijtimoiy aloqa sifatida, o‘zaro ta’sir harakatlari sherikchilik, ijtimoiy munosabatlar (o‘zaro qo‘shilgan harakatlar tizimi) tomonidan bildiriladigan muvofiq keluvchi javob olish maqsadiga ega bo‘lgan harakatlarni tizimli amalga oshirish sifatida ifodalanishi mumkin.[1]
Psixologiyada barcha mavjud bo‘lgan o‘zaro ta’sir turlari ikki qarama-qarshi turga bo‘linadi: kooperatsiya (hamkorlik) va raqobatchilik (nizoli). Kooperatsiya hamkorlik faoliyatini tashkillashtirish, guruh maqsadlariga erishishni ta’minlab beruvchi o‘zaro ta’sir hisoblanadi. Nizoli – bu o‘zaro ta’sir sub’ektlarining qarama-qarshi yo‘naltirilgan maqsadlari, qiziqishlari, fikrlari, qarashlari, mulohazalarining to‘qnashuvi. An’anaviy tarzda nizoli o‘zaro ta’sirning salbiy turi sifatida ko‘rib chiqiladi. Lekin oxirgi vaqtda qator tadqiqotlar nizolining ijobiy tomonlarini aniqladilar.
Muloqotning aniq mazmuni o‘zaro ta’sir sifatida i**irokchilar tomonidan faoliyatning yagona jarayoniga qo‘shiladigan individual hissalarning ma’lum nisbati bo‘lib hisoblanadi.
L.I. Umanskiy qo‘shma faoliyatni tashkil etishning uch xil shaklini keltiradi:
1. Qo‘shma-individual faoliyat – har bir ishtirokchi bir-biridan mustaqil holda umumiy ishning o‘ziga tegishli qismini bajaradi.
2. Qo‘shma-tadqiqot faoliyati – umumiy vazifa har bir ishtirokchi tomonidan ketma-ket bajariladi.
3. Qo‘shma-o‘zaro harakat faoliyati – har bir ishtirokchi boshqalar bilan bir vaqtning o‘zida o‘zaro harakatda bo‘ladi.[2]
O‘zaro harakatning real mexanizmi psixologik jihatdan ishtirokchilar o‘rtasida bir-birini tushunish qay tarzda paydo bo‘lishini tahlil etish asosida tushuntirilishi mumkin. O‘zaro harakatni belgilash va olib borish o‘zaro hamfikrlik asosida ishlab chiqilishi mumkin. Agarda o‘zaro ta’sir harakatlarini belgilash bajariladigan ijtimoiy faoliyatdagi ijtimoiy munosabatlar xususiyati bilan belgilab berilgan bo‘lsa, o‘zaro ta’sir harakatlarini olib borish bevosita sherik haqidagi tasavvur bilan belgilanadi. Bu ikki holatning birligida o‘zaro ta’sir harakatlarining real holati yuzaga keladi. Uning muhim xususiyati – qarorni birgalikda qabul qilish. SHunday qilib, o‘zaro ta’sir mexanizmini bilish uchun bir individning fikrlari, motivlari va mayllari uning sherigi haqidagi tasavvurlari bilan mos kelishi va ularning birgalikda qaror qabul qilishlarida namoyon bo‘lishini aniqlab olish zarur.[1]
Bir odamning boshqasi tomonidan idrok etilish jarayoni muloqotning zarur tarkibiy qismi sifatida namoyon bo‘ladi va persepsiya deb ataladi. Hulq-atvorning tashqi tomoni asosida biz, S.L. Rubinshteyn fikrlari bo‘yicha, boshqa odamni «o‘qiymiz», uning tashqi belgilarining ma’nosini anglaymiz. Bunda hosil bo‘lgan taassurotlar muloqot jarayonida muhim boshqaruvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. CHunki, birinchidan, boshqa odamni bilganimiz sayin o‘zimiz ham shakllana boramiz. CHunki, ikkinchidan, boshqa odamni «o‘qishning» aniqligiga, u bilan muvofiqlashgan harakatlarni tashkil etish samarasi bog‘liqdir.[2]
Boshqa odam haqidagi tasavvur shaxsiy o‘zini anglash darajasi bilan uzviy bog‘langan: boshqa odam qanchalik to‘liqroq ochib berilsa, odamning o‘zi haqidagi tasavvuri shunchalik to‘la bo‘ladi. Boshqa odam bilish davomida bir vaqtning o‘zida bir necha jarayonlar amalga oshiriladi, bularga: boshqa odamni emotsional baholash, uning xatti-harakatlari tuzilishini tushunishga urinish, o‘zining hulq-atvorini belgilash.
Lekin bu jarayonlarga kamida ikki odam jalb etiladi, va ularning ikkisi ham faol sub’ekt bo‘lib hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki, o‘zini boshqalar bilan qiyoslashtirish ikki taraflama amalga oshiriladi: sheriklardan har biri o‘zini sherigiga o‘xshatadi. Demak, o‘zaro harakatni belgilashda u faqat sherigining ehtiyojlari, motivlari, mayllarini emas, balki, sherigi uning ehtiyojlari, motivlari, mayllarini qanday tushunishini ham hisobga olishi kerak bo‘ladi. Buning barchasi o‘zini boshqa odam orqali anglash tahlili ikki taraf: o‘xshatish va refleksiyadan iborat bo‘lishiga olib keladi. Boshqa odamni tushunishning oddiy usullaridan biri o‘zini unga o‘xshatishdir.[2]
O‘xshatish va mazmuniga ko‘ra unga yaqin bo‘lgan hodisa – empatiya o‘rtasida uzviy bog‘liqlik o‘rnatilgan. Empatiya affektiv «tushunish» demakdir. Uning emotsional tabiati boshqa odamning, muloqot bo‘yicha sherik vaziyati «o‘ylab o‘tirilmasdan» «his etiladi». Bunda boshqa odamning muammosini anglab etish emas, balki, muammolarini echishda unga emotsional ko‘mak berish ko‘zda tutiladi.
Ma’lum ko‘rinishda empatiya mexanizmi o‘xshatish mexanizmi bilan hamohangdir: ikkalasida ham o‘zini boshqa odamning o‘rniga qo‘yish, hodisalarga uning nuqtai nazari bilan qarash malakasi o‘rin egallaydi. Lekin hodisalarga boshqa birovning nazari bilan qarash deganda o‘zini o‘sha odam bilan tenglashtirishni bildirmaydi.[1]
Agarda men shirigimga nisbatan empatiyani namoyon qiladigan bo‘lsam, men faqat uning hulq-atvorini e’tiborga olgan bo‘laman, lekin shaxsiy o‘zimnikini boshqacha tarzda qurishim mumkin. Bu va boshqa holatlarda boshqa odamning hulqini hisobga olish shundoqqina ko‘rinib turadi, lekin bizning hamkorlikdagi harakatlarimiz natijasi turlicha bo‘ladi: muloqot bo‘yicha sherikni tushungan holda uning tutgan yo‘lini ma’qullash boshqa, uning fikrini qabul qilib, o‘zi bilganicha harakt qilish boshqa masaladir.
Bu ko‘rib chiqilgan ikki xil masala yana bir masalani hal etishni talab etadi: o‘sha «boshqa», ya’ni, muloqot bo‘yicha sherigim meni qanday tushunar ekan. Bir-birini tushunish jarayoni refleksiya hodisasi bilan «murakkablashadi». Refleksiya deganda individning muloqot bo‘yicha sherigi tomonidan qanday idrok etilishini anglashi tushuniladi. Endi bu oddiy boshqa birovni bilish yoki tushunish emas, balki, boshqaning meni qanday tushunishi, bir-birini aks ta’sir ettirishning ikkilangan o‘ziga xos jarayonidir, sherikning ichki olamini yaratadigan, bunda o‘z navbatida mening ham ichki olamim aks etadigan chuqur, ketma-ket o‘zaro aks ettirishdir.[1]
Odamlarni to‘g‘ri idrok qilish va baholashga halaqit beruvchi omillar mavjud. Ularning asosiysi quyidagilarda iborat:
1. Muloqot vaziyatlarini ushbu vaziyatda odamlar muloqotining maqsad va vazifalari, xohishlari va motivlari; qo‘yilgan maqsadlarga erishishga mos keladigan hulq shakli; kuzatuv vaqtida odamlar kayfiyati va masalalar holati kabi belgilari bo‘yicha farqlay olmaslik.
2. Kuzatuvchida boshqa odamni idrok qilish va baholash jarayoni real holatda boshlanmasdan turib, avvaldan belgilangan mayllar, baholash, fikrlarning mavjudligi. Bunday mayllar, odatda,: «Ko‘rish va baholashga arzirli nima bor o‘zi? Men shundog‘am bilaman …» kabi fikrlarda namoyon bo‘ladi.
3. SHakllanib bo‘lgan stereotiplar asosida kuzatuvdagi odamlar oldindan ma’lum guruhlarga ajratiladi, va diqqatni u bilan bog‘liq qirrani izlashga yo‘naltiradigan mayl shakllanadi, masalan, «Barcha o‘g‘il bolalar qo‘pol bo‘ladilar», «Barcha qizlar samimiy emasdirlar».
4. Baholanayotgan inson shaxsi haqida etarlicha to‘liq va ishonchli ma’lumot olinguniga qadar oldindan xulosa chiqarishga intilish. Ba’zi odamlar, masalan, birov bilan birinchi marta ko‘rishishi yoki uchrashishi bilanoq, u haqda «tayyor» fikrga ega bo‘ladilar.
5. Boshqa odamlarning fikriga quloq tutish istagi va odatining mavjud emasligi, inson haqidagi faqat o‘zining shaxsiy taassurotiga ishonish, uni ma’qullashga intilish.
6. Tabiiy sabablarga ko‘ra, vaqt o‘tishi bilan sodir bo‘ladigan odamlarga baho berish va idrok qilishdagi o‘zgarishlarning mavjud emasligi. Bunda inson haqida yangi ma’lumotlarning to‘planganligiga qaramay, avval bildirilgan fikrlarning o‘zgarmasligi holati ko‘zda tutiladi.
Odamlarning bir-birini qanday idrok qilishi va baholashini chuqur anglashda kauzal atributsiya hodisasi muhim ahamiyat kasb etadi. U sub’ekt bilan shaxslararo idrok qilish sabablari va boshqa odamlar hulq-atvor metodlarini tushuntirib berishdan iborat. Kauzal atributsiya jarayonlari odamlarning bir-birilari tomonidan tushunishlariga ta’sir etuvchi quyidagi qonuniyatlarga bo‘ysunadi:
- tez-tez takrorlanib turuvchi va kuzatiladigan hodisalarga hamrohlik qiluvchi voqealar, odatda, uning bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablari sifatida o‘rganiladi;
- tushuntirib bermoqchi bo‘lgan xatti-harakatimiz noodatiy bo‘lib, ungacha biror noyob hodisa bo‘lib o‘tgan bo‘lsa, biz aynan shuni amalga oshirilgan harakatning asosiy sababi sifatida hisoblashga moyil bo‘lamiz;
- odamlar xatti-harakatlarini noto‘g‘ri talqin qilish ularni tushuntirish mumkin bo‘lgan ko‘plab turlicha, bir xilda ehtimollikka
ega bo‘lgan imkoniyatlar mavjud bo‘lganida, o‘z talqinini taklif etayotgan inson o‘ziga qulay bo‘lgan holatni tanlashga haqli bo‘lgan vaziyatda o‘rinli bo‘ladi.
Qo‘shimcha baho berish hodisasi inson boshqa odam haqidagi ma’lumotlar taqchilligi sharoitlarida yuzaga keladi: bu holatni qo‘shib yozish jarayoni bilan o‘zgartirish mumkin. Bu jarayon ikki ko‘rsatkich: xatti-harakatning odatiyligi darajasi va ijtimoiy «istalganligi» yoki «istalmaganligi» darajasiga bog‘liqdir.[1]
Birinchi holatda, tipik hulq-atvor rolli namunalar tomonidan belgilangan hulq-atvor bo‘lgani uchun, uni tushuntirish oson kechishi ko‘zda tutiladi. Aksincha, o‘zgacha hulq-atvorni turlicha tushuntirish, shuningdek, sabablari va xususiyatlarini ham keng ko‘lamda tasvirlash mumkin. Xuddi shunday, ikkinchi vaziyatda ham, ijtimoiy «istalgan» hulq-atvor deb ijtimoiy va madaniyat qoidalariga mos keladigan, oson tushuntiriladigan va bir ma’noni anglatuvchi hulq-atvor tushuniladi. Bu qoidalar buzilganida mumkin bo‘lgan tushuntirishlar ko‘lami ham kengayadi.
Odamning asosiy xususiyatlaridan biri uning mehnat qilish qobiliyatidir, mehnatning istalgan turi esa faoliyat bo‘lib hisoblanadi.
Faoliyatning psixologik nazariyasi umumjahon psixologiyasida yaratilgan edi. SHuningdek, u L.S. Vigotskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontev, A.R. Luriya, A.V. Zaporojets, P.YA. Galperin va boshqa ko‘pchilik ruhshunoslarning asarlarida yoritib berilgan.[2]
Faoliyat – bu sub’ektning olam bilan o‘zaro ta’sirlashuvining rivojlanuvchi tizimi. Bunday o‘zaro ta’sir jarayonida psixik tasvirning yuzaga kelishi va uning ob’ektda ifodalanishi, shuningdek, sub’ektning voqelik bilan o‘z munosabatlarini ro‘yobga chiqarishi sodir bo‘ladi. Faoliyatning istalgan oddiy akti sub’ekt faolligining ifodalanish shakli bo‘lib hisoblanadi, bu esa, har bir faoliyatning undovchi sabablarga ega bo‘lishi va ma’lum natijalarga erishishga yo‘naltirilishini bildiradi.
Shunday qilib, faoliyatni odamga xos bo‘lgan, ong tomonidan boshqariladigan, ehtiyojlarni qondirishda yuzaga keladigan, tashqi olam va insonni bilish, shuningdek, ularni o‘zgartirishga qaratilgan faollik sifatida ta’riflash mumkin.
Faoliyat predmetlilik va sub’ektlilik xususiyatlariga ega. Faoliyat predmeti deb, u bevosita shug‘ullanadigan hodisalarga aytiladi. Masalan, bilish faoliyatining predmeti bo‘lib, har xil turdagi axborotlar xizmat qiladi, o‘quv faoliyatining predmeti – bilim, malaka va ko‘nikmalar, mehnat faoliyatining predmeti – yaratilgan muayyan moddiy mahsulot hisoblanadi. Faoliyat sub’ekti bo‘lib odam, individ hisoblanadi.
Faoliyatning predmeti va sub’ektidan tashqari, ushbu tushuncha bilan faoliyat vositalari va natijalari ham bog‘liq. Faoliyatni amalga oshirishda odam uchun mehnat vositalari sifatida u yoki bu harakat va muolajalarni bajarishda foydalanadigan asboblar tushuniladi. Faoliyat natijalari bo‘lib, moddiy yoki ma’naviy xususiyatga ega bo‘lgan yaratilgan mahsulotlar hisoblanadi.[1]
Shunday qilib, faoliyat quyidagi belgilari bilan farqlanadi:
- faollikning ichki motivga ega shaklidir;
- inson faoliyatining mahsuldorligi. Moddiy yoki har tomonlama etuk mahsulotning yaratilishi;
- insonning xususiy, oliy, ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi;
- insonning faoliyati o‘zi ishlab chiqargan mahsulotda namoyon bo‘ladi, faoliyatning bunday ifodalanishi yoki aks etishi o‘zida insoniy bilimlar va malakalarni mujassamlashtiradi.
Faoliyat nazariyasi to‘laligicha A.N. Leontevning ilmiy ishlarida, xususan, «Faoliyat. Ong. SHaxs» asarida (M., 1982) bayon etilgan.
Faoliyatning tuzilishi haqidagi tasavvurlar faoliyat nazariyasini to‘liq tushuntirib bermasada, uning asosini tashkil etadi.
Inson faoliyati murakkab tartibli zinapoyali ketmaketlik tuzilishiga ega. U bir necha qatlam yoki darajalardan iborat. YUqoridan quyiga harakatlanib, ularni nomlab chiqamiz: alohida faoliyatlar darajasi (yoki faoliyatning alohida turlari); harakatlar darajasi; muolajalar darajasi; psixofiziologik vazifalar darajasi. SHunday qilib, faoliyat tuzilishining tarkibiy qismlariga motiv, maqsad, harakat (tashqi, predmetli va ichki, aqliy; interiorizatsiya va eksteriorizatsiya jarayonlari), muolajalar, psixofiziologik vazifalar kiradi. Motiv – bu faoliyatga undovchi sabab. Maqsad – bu istalgan, ya’ni, faoliyatni bajarish bilan erishiladigan natijaning tasviri.