Bosh tahririyati toshkent – 2017 adabiyot qozoqboy yo‘ldoshev, begali qosimov, valijon qodirov, jalolbek yo‘ldoshbekov

Abdulla 
Qodiriy
(1894 –1938)

---

251
ilmga chanqoqligi va tirishqoqligi tufayli zamonasining eng 
bilimdon kishilaridan biriga aylandi.
1917-yilgi to‘ntarishlargacha o‘ziga to‘q xonadonlarda 
turli yumushlar bilan band bo‘lgan: prikazchik (yugurdak-
lik), ustachilik, bog‘bonlik qilgan. Abdulla Qodiriy Oktabr 
to‘ntarishidan keyin qator sho‘ro idoralarida xizmat qildi. 
Hamisha xalq orasida bo‘lgan, uning ehtiyojlarini, og‘riqli 
joylarini, kayfi yat-u istaklarini bilgan yozuvchi asarlari-
dagi dilbar obrazlar orqali o‘zi mansub bo‘lgan xalqning 
turmushini yaxshilash, ma’naviyatini yuksaltirish, milliy 
g‘ururini uyg‘otishga intildi.
Uning hikoyalari chiqqan jurnallar, gazetalar qo‘lma-
qo‘l bo‘lib ketardi. Felyetonlari bosilgan «Mushtum» jur na-
li hamisha talash bo‘lardi. Romanlarini o‘qish uchun nav-
bat kutib turganlarning sanog‘iga yetib bo‘lmas, «O‘tkan 
kunlar» romanini yod biladigan kitobxonlar bor edi. Chun-
ki adib inson ruhiyatining sirli va nozik jihatlarini chuqur, 
ta’sirli va haqqoniy aks ettirardi. Uning asarlari yolg‘iz 
haqqoniylikdan tashqari, go‘zal ifoda uslubi bilan ham 
ajralib turardi. O‘zbek adabiy tilining hozirgi shaklini bun-
yod etishda hech bir yozuvch i Abdulla Qodiriy kabi muhim 
o‘rin tutmagan.
Haq gapni hayiqmay aytayotgan, millatiga o‘zini tanita-
yotgan, uning g‘ururini uyg‘otayotgan yozuvchi o‘lkamizni 
egallab olgan bosqinchilar va ularning mahalliy yugurdak-
lariga yoqmasligi tayin edi. Shu bois qisqagina umri mo-
baynida Abdulla Qodiriyga ko‘p bor chovut solishdi.
1926-yildayoq «sho‘ro rahbarlarini matbuot orqali ob-
ro‘siz lantirdi» degan uydirma ayb qo‘yib, adibni qamoqqa 
hukm qilishdi. Lekin aybning uydirmaligi, guvohlarning sox-
taligi shu darajada ayon ediki, adibni qamoqqa tiqishga jur’at 
etishmadi. Bu, zamon zo‘rlari nazarida, yozuvchini o‘ziga 
xos «ogohlantirish» edi. Adib bu ogohlantirishdan «to‘g‘ri» 
xulosa chiqarmadi, ya’ni haqiqatga xiyonat qilmadi.

---

252
«O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon», «Obid ket-
mon» singari roman va qissalari bilan nafaqat O‘zbekiston, 
balki butun Turkiston xalqlari ma’naviy ravnaqiga hissa 
qo‘shgan adibni 1937-yilning 31-dekabrida ikkinchi bor 
olib ketishdi. Bu davrda Stalin boshqarib turgan qatag‘on 
mashinasi ti nim bilmay ishlar va bu mashina ning yax-
shi yurmog‘i uchun yangidan yangi qurbonlar zarur edi. 
Adolat ning ko‘chasidan ham o‘tmagan hukumatning o‘ziga 
yarasha sudlari 1938-yil ning 5-oktabrida XX asr o‘zbek 
nasrining eng yirik vakilini, asrimizdagi o‘zbeklarning eng 
fi doyilaridan birini o‘limga hukm qildi. Shu tariqa, millat 
jallodlari tomonidan o‘zbek adabiyotining yana bir chinori 
qulatildi.