Boshlang‘ich sinf musiqa madaniyati darslarida musiqaviy faoliyat turlari

Boshlang‘ich sinf musiqa madaniyati darslarida musiqaviy faoliyat turlari

Milliy qadriyatlarimizning muhim tarkibiy qismi, muayyan ma’noda, uning tayanchi bo‘lgan milliy musiqasiz inson, binobarin, xalq ruhiyatining kuchini, uning his-tuyg‘u va kechinmalarini anglash mumkin emas. Shu ma’noda aytish mumkinki, xalqimiz, xususan, yoshlarning musiqiy didi va madaniyatini yuksaltirmay turib, ma’naviy hayotimizda paydo bo‘layotgan va asoratli iz qoldirayotgan ayrim og‘riqli masalalarni bartaraf etishning imkoni yo‘q. Prezidentimiz zikr etganidek; “Bizning milliy an’analarimizga odob axloq qoidalariga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan kliplar, turli tillardagi so‘zlarni qovushtirib yoki talaffuzini ataylab buzib aytish kabi nomunosib xarakatlarni ayrim yosh ijrochilar o‘zi uchun qandaydir bir yangicha uslub deb bilayotgani, menimcha, san’atni, uning mohiyati va ahamiyatini tushunmaslikdan boshqa narsa emas. Madaniy jamoatchiligimiz, avvalom bor musiqashunos olimlar, ustoz san’atkorlar, kompozitorlar, yozuvchi va jurnalistlar, ko‘p sonli san’at ixlosmandlari bunday masalalar yuzasidan o‘z fikirlarini ochiq bildirib borishi, shu tariqa yoshlarimizga to‘g‘ri tarbiya berishimiz ham qarz, ham farz, deb o’ylayman”.¹ Buning uchun esa ta’lim muassasalarida o‘tilayotgan musiqa darslari sifatini tubdan yaxshilash, musiqa o‘qitish metodlarini takomillashtirish, yosh avlod qalbiga milliy musiqiy ohanglarni singdirish, ularning musiqiy did va madaniyatini yanada yuksaltirish zarur.

O‘rganiladigan asarlar badiiy va g‘oyaviy jihatdan yaxlit tassurot qoldirishi uchun ularni ma’lum mavzu asosida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Bunday mavzular bir yoki bir necha dars asosida musiqa qonuniyatlari, ijrochilik turlari yoki uning ifoda vositasi bo‘lgan ma’lum mazmun bilan bog‘lanishi mumkin. Masalan: “Lad nima?”, “Xalq musiqa ijodi”, “Bastakorlik va kompozitorlik ijodi”, “Musiqiy-epik dostonlari”, “Katta ashula janri”, “Maqomlar”, “O‘zbek musiqasida ijrochilik uslublari”, “Musiqaning oddiy shakllari” “Qo‘shiqlarda kuplet shakllari”, “Syuita shakli” Simfonik asarlar janrlari Musiqiy sahna asarlari va boshqalar shular jumlasidandir.
Garchi mazkur mavzu tuzimi uslubi yangi dastur tarkibida ishlab chiqilayotgan bo‘lsa-da, ammo bu narsa keng o‘qituvchilar tajribasiga g‘am tayangan bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Asarni badiiy yaxlit idrok qilish ikkinchidan, dars tuzilishiga ham bog‘liq. Darsda turli musiqiy faoliyat turlarini musiqa tinglash, ashula aytish, asarni musiqiy pedagogik tahlil etish, musiqaning badiiy xususiyatini ayrim harakatlarda ifodalash va hokazo yagona maqsad sari yo‘llash va bu bilan darsni mazmunan qiziqarli tashkil etish kopleks dars tipiga kiradi. Darsda faqatgina ashula aytib bolalarni zeriktirishga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Bu ularning qiziqishini so‘ndiradi va ovoz apparatlariga ziyon yetkazadi.
Dasturda turli musiqiy faoliyatlarni qo‘llash bilan darsning o‘ziga xos badiiy kompozitsiyasini vujudga keltirish mumkin. Darsning asosiy faoliyat turlarini darsning mantiqiy yaxlitligidan ajratmagan holda quyidagilarga e’tibor berishadi.
Ashula aytish. “Barchamizga ayonki, kuy-qo‘shiqqa, san’atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Uyida dutor, doira yoki boshqa cholg‘u asbobi bo‘lmagan, musiqaning hayotbaxsh ta’sirini o‘z hayotida sezmasdan yashaydigan odamni bizning yurtimizda topish qiyin desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.
Eng muhimi, bugungi kunda musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda ko‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda”.² Dasturga turli vokal va musiqiy xususiyatga ega bo‘lgan qo‘shiqlar kiradi. Vokal-xor ishlari yuzasidan ularning har biri ma’lum malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘qituvchi sinf imkoniyatlarini hisobga olgan holda yil davomida o‘rgatish uchun 10-12 ta qo‘shiq tanlaydi va ularning vokal ijrochilik darajasi va badiiy mazmuni maktab hayotiga mosligini inobatga olib, ularni ma’lum tartibga soladi.
O‘qituvchi tanlangan musiqa asarlarini muayyan bir tartibga solar ekan, o‘quvchilarning ovoz hajmi ishtiyoq va zavqi, musiqa va ashula sohasidagi tayyorgarligini e’tiborga olish lozim. O‘quvchilarga musiqiy tarbiya berishning negizi xorda ashula aytishdir, chunki musiqaga bo‘lgan qobilyatini o‘stirish, musiqaga san’atga bo‘lgan mehr va qiziqishni oshira borish vazifasi o‘quvchilarning o‘z faoliyati jarayonida muvaffaqiyatli bajariladi.
O‘quvchilarning quyi sinflarda olgan vokal-xor malakalari takomillashadi, bu malakalar ashulaning to‘g‘ri va ta’sirli aytishini ta’minlaydi, bolalar ovozining yaxshilanishiga va parvarish qilinishiga yordam beradi.
Diksiyaning aniq va ravshanligi ashulaning tushunarli bo‘lishiga yordam berib, uning badiiy obraz etishiga ko‘maklashadi.
Bolalarning ovoz apparatlari, musiqa o‘quvi yoshga qarab o‘sadi. Shuning uchun ashula aytish malakalari, ovozning asosiy elementlari: nafasni rejaga solish, tovush hosil qilish, diksiya soz ansambl dasturda har qaysi o‘quv yili uchun alohida-alohida beriladi. Ta’lim jarayonida bu elementlarning hammasi bir-biriga uzviy bog‘lanib boradi. Yuqorida ko‘rsatilgan elementlarning har biri hamma sinfdagi ashula aytish ishining mazmuniga kiradi va asta-sekin mustahkamlanib, sifati o‘zgarib, murakkab ashula repertuarida rivojlanadi. VII-sinf o‘quvchilariga alohida e’tibor berish kerak, chunki bu yoshda ko‘pchilik o‘g‘il bolalarda ham, qiz bolalarda ham mutatsiya davri avj oladi. Bu vaqtda 13-14 yoshdagi o‘g‘il bolalarning ovozi keskin o‘zgaradi. Ayniqsa o‘g‘il ovozi bolalar ovozlari pasaya borib, ovoz diapozioni o‘rta hisob bilan oktava darajasiga tushib qoladi.
Hatto ovoz o‘zgargandan keyin, ya’ni mutatsiyadan so‘nggi dastlabki darvda ham ovoz diapozioni ko‘pincha cheklangan bo‘ladi, bu ovozning tembr xususiyatlari noaniq bo‘ladi. Bular repertuarni tegishli suratda cheklash va puxta tanlash zaruratni keltirib chiqadi. Bu vaqtda ko‘proq, ikki ovozi repertuar tavsiya qilinadi. O‘g‘il bolalar soprano yoki alt ovozi bilan aytiladigan ashulani bir oktava ohangda takrorlash mumkin. Bu yoshdagi ba’zi o‘g‘il bolalar hali bolalar ovozi bilan, ya’ni soprano va alt ovozlariga mos keladigan ovoz bilan ashula aytivchilarning diapozioni ham, erkakcha ovoz bilan ashula aytivchilarning diapozoni ham cheklangan. (Ba’zan kvinta seksta darajasida, Do1 –lya –bemol, -lya1 oralig‘ida) bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham o‘g‘il bolalar o‘z diapozon doirasiga kirmaydigan ashula qismlarini aytmasliklari kerak. Ashula aytish murakkab psixofiznoligik jarayondir. Ashula aytganda bola organizmining deyarli hamma a’zolari, ayniqsa, tovush hosil qiluvchi artikulyatsiya, nafas organlari va nerv to‘qimalari faol ishtirok etadi. Agar mazkur organlarning biri ashula aytish jarayonida notug‘ri ishlasa, ovoz apparatiga va ovoz hosil bo‘lishiga ziyon yetishi mumkin. Shuning uchun vokal malakalarini hosil etishda bu organlarning bir vaqtda o‘zaro aloqada va normal ishlashga erishish zarur. Bu tadbirlar nafasning tekis, osoyishta to‘lqinli chiqishga va nutq talaffuzning yaxshi rivojlanishiga katta yordam beradi.
Musiqa o‘quvini o‘stirish ovozni parvarish qilish va vokal xor malakalari hosil etishga maxsus vokal mashqlari, ya’ni uch tovushli, past bosqich yoki yuqori bosqichdagi tovushlar orasida va uning kvinta yoki oktava miqyosidagi qismlarida ashula aytib, bir ovozda asosan, yalla yoki qo‘shiqlardan parchalar aytish, “ovozni marosimga solish” katta ahamiyatga egadir. Notaga qarab ashula aytib malakasi ham shu xilda mashq qilish yo‘li bilan hosil etiladi. Bu xildagi mashqlar uchun har dars 3-6 minut vaqt ajratiladi.
Dasturda cholg‘u asbobi bilan jo‘r bo‘lib va jo‘rsiz ashula aytilishi nazarda tutilgan. Jo‘rsiz ashula aytish musiqa o‘quvining o‘sishiga, ko‘p ovozli ashulalarning hamjihatlik bilan aytishiga, ohangdoshlikka, diqqatni kuchaytirishga yordam beradi. Musiqa asbobi jo‘risiz xor bilan ashula aytganda o‘qituvchi ham, o‘quvchilar ham ashuladagi barcha noto‘g‘riliklarni yaxshi sezadilar. Jo‘rsiz ashula aytishni o‘rganishning ahamiyati ham ana shundadir.
O‘quvchilarni musiqadan savodli qilish xorda ashula aytish bilan mustahkam bog‘langan. Musiqadan savodli qilish vazifasini bolalarning musiqa o‘quvini o‘stirish asosida ularga ashulaning musiqiy ohangni anglash va tushuntirishni, ashula so‘zlarini to‘g‘ri aytishni o‘rgatishdir. Musiqa sohasida berilgan barcha nazariy ma’lumotlar notaga aytish va mashq qilish jarayonida mustahkamlanadi. O‘qib olib, o‘qituvchining ovoziga ergashib ashula aytishning o‘zigina ashulaning aniq, puxta ijro etilishini ta’minlay olmaydi. Notani bilish, uning matnini tushunish ashula o‘rganishni osonlashtiradi, kuyini puxta ijro etishga va yaxshi esda saqlashga yordam beradi. Dasturda o‘qib olib ashula o‘rganish bilan bir qatorda, tanish va notanish ashulalardan olingan namunalarni, kichik-kichik parchalarni notaga qarab aytish ham ko‘zda tutiladi. Bunda o‘quvchilar hamma ashulani nota yordamida sekin-asta o‘rganib boradigan bo‘ladilar. Buning uchun darslik bilan ashula to‘plamlaridan, o‘quvchilar uchun chiqarilgan o‘quv qo‘llanmalaridan, sinf taxtasiga va daftarga yozilgan notalardan foydalaniladi. Dasturda ham o‘quv yilida o‘quvchilarda musiqa savodi, tovushlarning baland-pastligi, parda, metr-ritm va musiqiy ifodalashning boshqa vositalari yuzasidan ma’lum hajmida bilim, ko‘nikma va malaka hosil qilish ko‘zda tutiladi. Bu esa ashulalarni yaxshi tushinishga va ijro qilishga yordam beradi. Shu bilan birga o‘quvchilar musiqaning xususiyatlari va janrlari, kompozitorlar, xalq musiqa ijodi, cholg‘u asboblari to‘g‘risida birmuncha bilimga ega bo‘ladilar.
Dasturda ko‘rsatilgan qo‘shiqlardan tashqari, o‘qituvchi matbuot, radio yoki televideniya orqali e’lon qilingan yangi qo‘shiqlardan ham talab olishi mumkin. Shuningdek, ayrim qo‘shiqlarni chorakdan chorakka yoki sinfdan ko‘chirish huquqi ham beriladi.
Asar bilan tanishishi jarayonida uning haqida o‘qituvchining qisqa, ammo qiziqarli va obrazli kirish so‘zlari, asarning janri, tuzilishi mazmuni, ifoda vositalari va badiiy obrazlar haqidagi qiziqarli suxbatlar muhim rol o‘ynayd. 7-8 sinflardagi faol o‘quvchilar tomonidan kompozitor ijodi yoki atoqli ijrochi-mashshoq haqida shuningdek, asar syujeti, tarixi kabi mavzularga bag‘ishlab kichik leksiyalar uyushtirishi muhimdir.
Musiqa savodi. Ma’lumki, umumiy ta’lim maktabi musiqa darslari tarkibidagi musiqa savodi o‘zining musiqa haqidagi kopleks bilimlar doirasidan iboratligi bilan farq qiladi. Ashula aytish jarayonida o‘rganiladigan nota savodi turkumiga musiqa janrlari, ularning shakl va tuzilishlari, ifoda vositalari, xalq va kompotizorlik musiqasining mohiyati haqidagi tushunchalar, ijrochilik turlari, cholg‘u asboblari va ularing tovush tembrlari va boshqalar kiradi. Yetti yillik musiqa ta’limi va tarbiyasi jarayonida mazkur bilimlar majmuasi asosida o‘quvchilarning musiqa savodxonligi tarkib topishi lozim. Bu musiqa madaniyatining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Dars mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘rsatma materiallar va suratlardan (musiqa savodiga oid jadvallari, o‘rganiladigan qo‘shiqning kuyi va so‘zi yozilgan nota plakati, ashula yoki biror musiqa obrazlarini ifodolovchi badiiy suratlar, qo‘shiq to‘plamlari, o‘quv filmlari, slaydlar va xokozo) mumkin qalar ko‘proq foydalanish lozim.
Dars samaradorligini oshirishda o‘quvchilar bilimi va malakalarini baholash muhim pedagogik ahamiyat kasb etadi. Bu borada ham musiqa darslari boshqa fanlardan farq qiladi. Bu masalaga ham kompleks yondoshish lozim. Baholashning lozim bo‘lgan o‘quvchilar oldindan beligilanishi va ularga dars davomida o‘tilgan va o‘tilayotgan mavzular yuzasidan savollar berib borishi, ularni ko‘proq fkr bildirishga, bahoga tortishi va amaliy faoliyatiga ko‘proq jalb etish yo‘li bilan bilim va malakalarini aniqlash va odilona baholash lozim bo‘ladi. Sinf sahnasiga yakka chiqarib so‘rash boshqalarni zeriktiradi va vaqtdan unumli foydalanishga xalaqit beradi. Bundan tashqari, bu uslub darsining mantiqiy davomiyligi va sinf faolligini susaytirishga sabab bo‘ladi. Tayyorgarligi yaxshi bo‘lgan o‘qituvchiga va musiqa sohasida muvoffaqiyat qozongan sinflarda dastur talabalarini bir oz oshirish xuquqi beriladi.
O‘quvchilarda musiqaga mehr va havas o‘yg‘otish, ularning musiqa saviyasini oshirish uchun ashula va musiqa sohasida olib boriladigan sinfdan tashqari ishlarni har tomonlama ko‘chaytirishlozim. Boshlang‘ich va to‘qqiz yillik maktablarning har birida xor to’garaklari, sharoit bo‘lgan maktablarda cholg‘u asboblari (orkestr va vokal ansambllari) bo‘lishi kerak.
Ayni vaqtda o‘quvchilarga yakka tartibda musiqa o‘rgatish ishini uyushtirishga e’tibor berish, bu ishga ota-onalar jamoatchiligini jalb etish lozim. Maktabda egallangan musiqa bilimi va malaklaridan kundalik hayotda, maktabda estalik va kechalar o‘tkazishda musiqalilik, “Mehrjon”, “Yangi yil”, “Navro‘z” onajonlar bayrami va musiqa-san’at bayramlarda hamda ekskursiya va sayrlarda chiqqanda foydalanish kerak. Shuningdek o‘rganilgan qo‘shiqlar uyda, oila a’zolari oldida, o‘rtoqlar davrasida aytilishi mumkin.
Yetti yillik o‘qish davrida musiqa sohasida muntazam suratda ish olib borishi natijasida o‘quvchilar musiqa savodiga ega bo‘lib, musiqa sevadigan konsertlarni radio va televideniye orqali beriladigan musiqali eshittirishlarni mehr qo‘yib tinglaydigan, badiiy xavaskorlik tugaraklarida yetarli tayyorgarlik bilan faol qatnashadigan kishilar bo‘lib yetishlari kerak. Bu tadbirlarni amalga oshirishda bosh tarbiyachilar, sinf rahbarlari va Ota-onalar musiqa o‘qituvchisiga yaqindan yordam berishlari zarur. Bu sohada ayrim maktablarning qo‘lga kiritgan muvoffaqiyatlar boshqa maktablar uchun namuna bo‘la oladi, shuning uchun ularning ish tajribalari o‘rganilishi lozim.