Boshlang'ich sinflarda tinish belgilarini o'rgatish metodikasi mundarija. Kirish I -bob. Tinish belgilarini doir bilimlar shakllantirish

bog‘ni juda yashnatib yubordi: yangi daraxtlar ekdi, go‘zal gulzorlar yaratdi, turli-tuman payvandlar qildi.

Yordamchilarsiz bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi keyingi sodda gap oldingi sodda gapning kesimini to‘ldirib kelsa: Bildi ota: foydasizdir qiynamoq. (H.H) Xushxabar olib keldim: garnizon yanchildi.



XULOSA.
Punktuatsiya tinish belgilari haqidagi qoidalar yig’indisi bo’lib, u fikrni yozuvda to’g’ri ifodalashga va o’zgalarning fikrini tog’ri anglatishga yordam beradi.Ona tili darslarida sintaksis bo’limini o’rgatish punktuatsiya bilan birgalikda olib boriladi. Punktuatsiyasiz sintaksisni o’rganib bo’lmaydi. Maktabda punktuatsiya boshlang’ich sinflarda o’qitila boshlanib,8-9-sinflarda muntazam o’rgatiladi. Punktuatsiya o’rgatish darak, so’roq, buyruq, istak gaplar hamda his-hayajon gaplarga bog’lab, ularda nuqta, so’roq va undov belgilarini qo’llashini tushuntirishdan boshlanadi. Sintaktik konstruksiyalarini erkin tahlil qila oladigan o’quvchigina punktuatsiyani ongli va puxta o’zlashtiradi. O’quvchi har bir gapning mazmuniga to’la tushungan bo’lishi bilan birgalikda, undagi tinish belgining nima uchun ishlatilganligi, uning sintaktik vazifasi nimadan iborat ekanligini aniq tasavvur qilib turish kerak. Darsda quyidagi sintaktik- punktuatsion tahlil o’tkazish mumkin. O’quvchi biror matnni aytib beradi, o’quvchilar tinish belgilarini mustaqil qo’yadilar. Matn yozib bo’lingach, o’quvchilar tinish belgilarining qo’yilishi sababini izohlaydilar.Ko’pincha o’quvchilar gapni sintagmalarga ajratishda va gapdagi sintagmalar orasida vergulning qo’yilgan yoki qo’yilmagan o’rinlarida yanglishadilar. Gapdagi sintagmalar har doim ham vergul bilan ajratilavermaydi.Punktuatsiya mashqlaridan biri o’quvchilarning o’zi, punktuatsiya qoidasiga mos keladigan misollar totib, tinish belgilarining ishlatilish sababini tushuntirishdir.Matn tinish belgilarining turli xillarini o’z ichiga olgan bo’lish kerak. Mashqning bu turi punktuatsiya o’rgatishda keng tarqalgan usul bo’lib, dastavval, o’quvchilarning mustaqil ishlash faoliyatini yaxshilaydi. Punktuatsiya o’qitishda turli xildagi diktantlar o’quvchilarning xatosiz yozish malakasini takomillashtirishda katta ahamiyatga egadir. O’qituvchining diktovkasi orqali o’quvchilar tinish belgilarning qo’yilishi pauza, logik urg’u kabilarga ham bog’liq ekanligini uqib oladilar.Punktuatsiya bilan bog’liq ish turlaridan yana biri stilistik mashqdir. Bunday mashq nutq o’stirish bilan ham bog’lab olib boriladi. O’quvchi bir sintaktik konstruksiyani boshqasi bilan almashtiradi: 1.Uyushiq bo’lakli gaplarga umumlashtiruvchi so’z qo’yib, tinish belgilarini to’g’ri ishlatish. 2.Bog’langan qo’shma gapni ergash gapli qo’shma gapga aylantirish va uningaksi: 3.Sodda yoyiq gapni qo’shma gapga aylantirishi va buning aksi: 4.O’zlashtirma gapni ko’chirma gapga, ko’chirma gapni esa o’zlashtirma gapga aylantirish O’quvchilarning yozma ishlarida punktuatsion xatolar uchraydi.Agar o’quvchi gapda tinish belgilarini nima uchun va qayerga qo’yish kerakligini bilmasa, uni qo’ymagani ma’qul: zarur tinish belgisini qo’ymay, biror tinish belgisini tavakkal, ammo noo’rin ishlataverish xavliroq, bu ham o’quvchining, ham o’qituvchining ishini murakkablashtiradi. Agar o’quvchi gapda biror tinish belgisini qo’ymagan bo’lsa, demak, u shu tinish belgisining ishlatilishi bilan aloqador bo’lgan punktuatsion qoidani bilmaydi yoki uni yaxshi o’zlashtirmagan bo’ladi. Agar o’quvchi tinish belgisini ortiqcha qo’ysa, u tinish belgisini asosiz qo’yaverishiga odatlanib qo’lgan bo’ladi. O’quvchilarning punktuatsion xatolarini tahlil qilishga bag’ishlangan ish turlari juda foydalidir. Unda o’quvchilarning punktuatsion xatolari ko’rsatilibgina qolmay, uning sabablari ham tushuntiriladi, qoida va ta’riflar eslanadi, amaliy-ijodiy mashqlar bajartiriladi. Shundagina o’quvchilar tinish belgilarini qo’llashga ongli ravishda yondashadilar. Darsni ko’rgazmali o’quv qurollaridan foydalanib o’tish punktuatsiyani o’zlashtirishni yengillashtiradi. Punktuatsiya darslarini ko’rgazmali qurollarning eng ko’p qo’llanadigan turi – jadval va sxemalar yordamida o’tish mustahkamlash darslari uchun ham juda muhimdir.Tinish belgilari yozma matnni idrok etishda muhim rol o'ynaydi. Keling, misolni olaylik - "Ijroni kechirish mumkin emas" iborasi, bu vergulning qayerdaligiga qarab ma'nosini o'zgartiradi. To'g'ri qo'yilgan tinish belgilari matn kimga yuborilganligi tushunarli bo'lishining kafolatidir. Biroq, maktabni muvaffaqiyatli tugatgan biz ham tinish belgilarida ko'pincha qiyinchiliklarga duch kelamiz. Bunday holga duch kelmaslik uchun tinish belgilari qoidalarini puxta o’zlashtirish lozim .Tinish belgilari ham, imlo kabi, ma'lum bir til uchun qabul qilingan grafik tizimning bir qismidir va harfning so'zlashuv mazmunini aniq va to'liq ifoda etishi uchun alifbo harflari kabi tovush ma'nolari bilan mustahkam o'rganilishi kerak. Tinish belgilari yozma nutqni rasmiylashtirishning muhim vositasidir, chunki ularning yordamida nutqning semantik bo'linishi sodir bo'ladi. Qoidalari har bir tilning fonetik va morfologik tuzilishiga asoslangan imlodan farqli o'laroq, tinish belgilari asosan xalqaro ahamiyatga ega. Bundan tashqari, matnni o'qish uchun so'zlar orasidagi bo'shliqlar, qizil chiziq (xat boshi) va boshqa grafikalar ishlatilishida e’tiborli bo’lish lozim.Tinish belgilari o'z vazifalariga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: bo’linish (ajratuvchi) va ekskritator.Tinish belgilarini ajratish  o'z ichiga oladi: nuqta, savol belgisi, undov belgisi, vergul, nuqta-vergul, ellipsis, yo'g'on ichak, chiziqcha. Ajratish belgilari, qoida tariqasida, bitta funktsional (vergul va chiziqcha bundan mustasno), ular nutqning ayrim qismlarini boshqalaridan ajratish uchun ishlatiladi va har doim bitta belgilar sifatida namoyon bo'ladi.Shunday qilib, tinish belgilari matnni fikrlarni yozma ravishda ifoda etish uchun muhim bo'lgan qismlarga ajratishga yordam beradi (semantik artikulyatsiya), nutqning semantik tuzilishini ko'rinadigan qiladi, alohida gaplarni va ularning qismlarini (sintaktik artikulyatsiya) ta'kidlab, intonatsiyani ko'rsatishga xizmat qiladi, shuningdek fraza intonatsiyasi, iboraning ritmi va ohangdorligi. Shuni yodda tutish kerakki, ba'zi tinish belgilarida faqat tarkibiy va sintaktik printsip aks etadi (masalan, tinish belgilarini qismlar o'rtasida belgilash) murakkab jumla), boshqalar - semantik va intonatsion printsip (masalan, ajratilgan a'zolar uchun tinish belgilarini belgilash); uchinchisi uchta printsipga asoslanadi (masalan, so'roq gapining oxiriga savol belgisini qo'yish). Tinish qoidalari imlo qoidalaridan farqli o'laroq, tinish belgilarini majburiy belgilash bilan birga ularni ixtiyoriy ravishda ishlatishga imkon beradi.