Bozor iqtisodiyoti sharoitida tavakkalchilikni boshqarishning nazariy asoslari

7. Xedjirlash – moliyaviy yoki tijorat faoliyatida baholarning (valyuta kursining) tebranib turishidan yo‘qotishlarni kamaytirish uchun tavakkalchilikni fyuchers shartnomalari yordamida sug‘urtalash shakli hisoblanadi.
Baho (kurs)ning o‘zgarishi tavakkalchiligini sug‘urtalashga xizmat qiluvchi shartnoma «xedj» deb ataladi. Xedjerlashni amalga oshiruvchi subyekt «xedjer» deb ataladi.
Xedjerlashning ikki turi mavjud:
Oshishdan xedjerlash;
Pasayishdan xedjerlash.
Oshishdan xedjerlash kelgusida subyekt iste’mol qiladigan moddiy resurslarning narxlari (valyuta kurslar)ining oshishi ehtimolidan sug‘urtalanishi zarur bo‘lgan holatlarda qo‘llaniladi. Masalan, resursning bahosi (yoki valyuta kursi, qimmatli qog‘oz narxi) uch oydan keyin o‘sadi deb taxmin qilinmoqda va u subyektga 3 oydan keyin kerak bo‘ladi. Baholar (kursning) oshishidan ko‘riladigan yo‘qotishlarni qoplash uchun, resurslarni bugungi kundagi baholarda sotib olish shartnomasini qo‘lga kiritish lozim bo‘ladi. Agar 3 oydan keyin resursning bahosi oshib ketgan tao‘dirda ham, fyuchers shartnomasini sotgan subyekt resursni shartnoma sotilgan sanadagi (3 oy oldingi) baholarda yetkazib berish majburiyatini zimmasiga oladi. Shu yo‘l bilan oshishdan xedjerlashni amalga oshiruvchi xedjer o‘zini kelgusida baholarni oshishidan ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zarardan sug‘urtalaydi.
Pasayishdan xedjerlash kelgusida tovarning bahosi pasayishi tavakkalchiligidan qochib, uning oldi-sotdi shartnomasini fyuchers bozoridagi hozirgi baho darajasida sotish bilan bog‘liq birja operatsiyasini anglatadi. Pasayishdan xedjerlashni amalga oshiruvchi xedjer kelajakda sotadigan tovar shartnomasini birjada shoshilinch sotib, o‘zini kelajakda ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarardan sug‘urtalaydi.
Aytaylik, bo‘rdoqichilik bilan shg‘ullanuvchi fermer 6 oydan keyin bozorga har biri 500 kilogrammdan bo‘lgan 50 ta novvosni sotishni rejalashtirgan. Bozor holatini tahlil etish asosida fermer 6 oydan keyin 1 kg go‘shtning bahosi 2500 so‘mdan 1800 so‘mga tushib ketadi degan taxminga keldi. Bunday holatda u 6 oydan keyin 250 sentner go‘sht sotish shartnomasini taxmin qilinayotgan yo‘qotishlarni qoplash maqsadida bugungi kundagi baholarda (2500 so‘mdan) sotadi.
Xedjer shoshilinch shartnomalarni sotish yoki sotib olish yordamida bozorlardagi baholarning noaniqligidan kelib chiqadigan tavakkalchilikni kamaytirishga harakat qiladi.