Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli

3. Agrar munosabatlar islohoti
Ilmiy adabiyotlar va doiralarda ko`proq agrar sektor deb ataluvchi qishloq xo`jaligi O`zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i hisoblanadi. 2000 yilda unga mamlaka t yalpi ichki mahsulotlarining 30 foizi, respublika aholisining 63 foizi va iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ish bilan band bo`lganlarning 35 foizga yaqini to`g`ri keldi. Ayni vaqtda sanoat ishlab chiqarishning paxta tozalash, to`qimachilik, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, kimyo sanoati, qishloq xo`jalik mashinasozligi kabi bir qator tarmoqlarning iqtisodiy ahvoli va istiqbollari ham hal qiluvchi darajada qishloq xo`jaligi bilan bevosita bog`liq. Qolaversa, agrar sektor mamlakatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning ham muhim omili bo`lib xizmat qiladi.
Shu munosabat bilan agrar munosabatlarni tubdan o`zgartirish, ya`ni isloh qilish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustivor yo`nalishi deb tan olingan.
Islohotlarning birinchi bosqichida asosiy boyligimiz bo`lgan yerga munosabatni o`zgartirish yetakchi yo`nalish hisoblandi. Chunki O`zbekiston xalqining farovonligi, turmush darajasi va kelajagi ko`p jihatdan yerdan foydalanish munosabatlarini ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti tizimiga qay darajada mosligiga bog`liq.
Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronlik qilgan davrda mamlakatimiz qishloq xo`jaligini boshqarish tizimi haddan tashqari markazlashib ketgan va xo`jalik yuritish usullari zamon talablariga mutlaqo javob bera olmay qolgan edi. Qishloq xo`jaligida amalda ikkita - davlat va nodavlat sektorlari mavjud bo`lib, ularning birinchisiga sovxozlar va ikkinchisiga kolxozlar (jamoa xo`jaligi deb ataluvchi korxonalar) kirar edi. Lekin aslini olganda, nodavlat sektorni boshqarishda ham davlatning ishtiroki talaygina edi, desak xato bo`lmaydi. 1991 yilda barcha qishloq xo`jalik mahsulotlarining 37 foizi davlat sektoriga va qolgan qismi nodavlat sektoriga to`g`ri kelar edi.
Eng achinarli ahvol shundan iborat ediki, xalqning asosiy boyligi bo`lgan yerning bir qismi davlat mulki va ikkinchi qismi kolxoz-kooperativ mulki hisoblanar va pirovard natijada yerdan bevosita foydalanuvchi dehqonlar uning haqiqiy egasi emas edi. Shu sababli qishloq xo`jaligidagi iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta qurish va ularni bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish zarur edi.
Buning uchun birinchi navbatda qishloq xo`jaligida tarkib topgan sovxozlar va kolxozlarni mulkchilikning boshqa (x ususiy) shakllariga asoslangan xo`jaliklarga aylantirish dasturi amalga oshirildi. Ishlab chiqilgan tamoyillarga binoan islohotlarning dastlabki davrida davlat xo`jaliklarini jamoa (shirkat), kooperativ, aktsiyadorlik jamiyatlari va xususiy mulkchilikning boshqa shakllariga o`tkazish jarayoni amalga oshirildi. Islohotlarning keyingi bosqichida respublika hukumatining tegishli qarori asosida qishloq xo`jalik korxonalarini shirkat va fermer xo`jaliklariga aylantirish ishlari avj oldirildi. 2001 yilning birinchi choragida shirkatlar soni 1800 tadan, fermer xo`jaliklarining soni 47 mingdan oshdi. Shu vaqtga kelib 1,8 mln dehqon xo`jaliklari ro`yxatdan o`tkazildi. Dehqon xo`jaliklariga ajratilgan yer maydonlari o`rtacha bir xo`jalikka 0,16 ga.ni tashkil etgan bo`lsa, fermer xo`jaliklariga berkitilgan yer o`rtacha bir xo`jalikka 20,2 gektarga to`g`ri keldi.
Agrar sektorda xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mulkchilik munosabatlaridagi o`zgarishlar pirovard natijada bu yerda ijobiy siljishlarga olib keldi. Eng muhimi, don mahsulotlari yetkazish 2 barobardan ko`proq, shu jumladan, bug`doy 6 barobar ko`paydi va natijada respublikaning don mustaqilligiga erishildi.
O`tgan yillar tajribasi O`zbekiston Respublikasining "Er kodeksi"ga binoan uzoq muddatli shaxsiy ijaraga asoslangan fermer xo`jaliklari qishloqda xo`jalik yuritishning istiqbolli shakli ekanini tasdiqlamoqda.
3.1-jadvalda keltirilgan ma`lumotlar fermer va dehqon xo`jaliklarining qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi yildan-yilga ortib borayotganidan dalolat beradi.
3.1-jadval
Qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqonchilik va chorvachilikning hamda fermer va dehqon xo`jaliklarining salmog`i (% hisobida)

	Qishloq xo`jalik mahsulotlari			Fermerlar va dehqon xo`jaliklarining salmog`i
	Jami	Shu jumladan		Dehqonchilik	Chorvachilik
		Dehqonchilikning salmog`i	Chorvachilik-ning salmog`i
1993	100	61	39	26	70
1994	100	61	39	28	72
1995	100	63	37	29	76
1996	100	63	37	33	82
1997	100	64	36	33	89
1998	100	64	36	38	89
1999	100	65	35	38	89
2000	100	65	35	45	90

1993-2000 yillar mobaynida fermer va dehqon xo`jaliklarida chorvachilik mahsulotlari yetishtirish 102 foizga, dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish esa 23 foizga ko`tarildi. Bunga qarshi o`laroq jamoa (shirkat) xo`jaliklarida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 67 foizga kamaydi.
Qishloq xo`jaligidagi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan ko`zlangan asosiy maqsad yerni chinakam egasiga topshirish orqali uning yerga bo`lgan munosabatini tubdan o`zgartirish va pirovard natijada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdir. Bu degani kamroq sarf-xarajatlar hisobiga ko`proq mahsulotlar yetkazishdir. Yurtboshimiz I.Karimov ta`kidlaganlaridek, dehqon to`q bo`lsa, mamlakat boy bo`ladi. Axir rivojlangan mamlakatlarda ishga yaroqli aholining 4-5 foizigina qishloq xo`jaligida mehnat qilsa, bizda hanuzgacha bu ko`rsatkich 40 foizdan yuqorini tashkil qiladi.
Bundan chiqadigan xulosa shundan iboratki, qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish asosida ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirish yaqin kelajakda davlat iqtisodiy siyosatining muhim va ustivor yo`nalishi bo`lib qolaveradi.
Biz bu yerda "yaqin kelajak" iborasini ishlatdik. Shuning uchun o`quvchida "bu ishlarni kelajakka qoldirmay, tezroq hal qilish mumkin emasmi?" degan savol tug`ilishi tabiiy. Masalaning mohiyati shundaki, iqtisodiyot uchun ahamiyati nihoyatda katta bo`lgan qishloq xo`jaligida davlatning tutgan o`rni ham katta. Jumladan, davlat qishloq xo`jalik mahsulotlariga buyurtmalar beradi, shu bilan bir qatorda uni moddiy-texnik resurslar, ya`ni o`g`itlar, kimyoviy moddalar, urug`, mashina va uskunalar bilan ta`minlash va suv xo`jaligini moliyalashtirishda yordam beradi. Agrar sektorni qo`llab-quvvatlash maqsadida davlat unga kreditlar berish va soliq undirishda turli imtiyozlar yaratadi.
Ko`rinib turibdiki, bugungi kunda qishloq xo`jaligi davlatning aralashuvi va yordamisiz bozor munosabatlariga mos tarzda rivojlana olmaydi. Demak, bozor munosabatlarini to`la-to`kis joriy etish, tovar ishlab chiqaruvchilarning o`z tovarlarini ixtiyoriy ravishda erkin sotishi va olingan foydani mustaqil tasarruf etishlariga erishish qishloq xo`jaligida birdaniga va tezda hal qilinishi murakkab bo`lgan vazifadir. Shuning uchun ham biz yuqorida "yaqin kelajak" iborasini ishlatdik.
Qishloq xo`jaligida agrar munosabatlarni yangilash va ularni bozor munosabatlariga moslashtirish pirovard natijada mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`z mulkiga xo`jayinlik hissini mustahkamlashi lozim. Buning uchun xo`jalik yuritishga oid qonunlarning so`zsiz bajarilishiga erishish, ishlab chiqarish infratuzilmasini takomillashtirish, islohotlar yo`lidagi ijtimoiy-iqtisodiy to`siqlarni bartaraf etish va xo`jalik yurituvchi sub`yektlar hamda boshqaruvning barcha bo`g`inlaridagi rahbar xodimlarning iqtisodiy savodxonligini oshirish talab qilinadi.