Bu kitab abş-da Təhsil Almış Məzunlar Asosiasiyasının dəstəyi ilə 2104-cü ildə nəşr olunmuşdur
Yüklə 2,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Şirkətin rəhbərinin məsuliyyəti
Korporativ qanunvericilik tələb edir ki, şirkətin idarəetmə orqanlarının (direktorlar şurası, icra orqanı) üzvləri şirkətin mənafeyi üçün vəzifələrini icra 216 edərkən vicdanla, peşəkar qaydada və məntiqlə hərəkət etsinlər. Hüquqi şəxsin və onun bütün iştirakçılarının (səhmdarlarının) maraqlarına sadiq olmalıdırlar və şirkətin maraqlarını öz maraqlarından üstün tutmalıdırlar və ehtiyatlı olmağa borcludurlar. 325 İcra orqanı eyni zamanda şirkətin işçisi və onun idarəetmə orqanı olduğundan onun tərəfindən şirkətə vurulan zərərə görə məsuliyyət mülki, korporativ və əmək qanunvericilikləri ilə tənzimlənir. Əmək Məcəlləsi şirkətin rəhbərini (icra orqanını) “işəgötürən” 326 adlandırmasına baxmayaraq, o, özünə yekunda işçidir. 327 Şirkət özü ÜY və ya DŞ vasitəsilə icra orqanının işəgötürəni olur. Mülkiyyətçi ilə əmək müqaviləsi əsasında fəaliyyət göstərən işəgötürən (rəhbər şəxs) özünün qanunazidd hərəkətləri nəticəsində mülkiyyətçiyə vurduğu ziyana görə ƏM ilə və digər normativ hüquqi aktlarla müəyyən edilmiş qaydada və hallarda tam maddi məsuliyyət daşıyır. 328 Beləliklə, əmək qanunvericiliyinin maddi məsuliyyət normaları şirkətin icra orqanına da tətbiq edilir. 329 Bununla yanaşı, əmək qanunvericiliyinin normalarının tətbiqi dairəsi məhduddur. İlk növbədə, ƏM-in normaları direktorlar şurasının üzvlərinə tətbiq edilmir. İkincisi, icra orqanı zərəri şirkətə vurduğundan şirkət özü burada həqiqi iddiaçı hesab edilir. Şirkətin iradəsi isə idarəetmə (icra) orqanı vasitəsi ilə ifadə olunur. Göründüyü kimi, qapalı bir dairə əmələ gəlir. Həmçinin əmək qanunvericiliyin 325 MM-nin 49.3-cü maddəsi 326 Şirkətin rəhbərinin (səlahiyyətli şəxsinin) “işəgötürən” kimi adlandırılması ilə razı deyilik, çünki işəgötürən şirkət özüdür və müvafiq məsələlərlə bağlı iradəsini səlahiyyətli orqan vasitəsi ilə ifadə edir. Həmçinin ƏM-də istifadə olunan "mülkiyyətçi" termininin istifadəsi təcrübəsini yanlış hesab edirik. Əvvəl qeyd etmişik ki, hüquqi şəxs (şirkət) müstəqil hüquq subyekti olaraq, ona məxsus olan bütün əmlakın mülkiyyətçisidir. Səhmdarlar isə şirkətin səhmlərinin (paylarının) sahibləridirlər. 327 ƏM-nin 3-cü maddəsi 328 ƏM-in 193.1-ci maddəsi 329 Xatırladaq ki, şirkətin digər orqanlarının üzvləri ilə (direktorlar şurası, təftiş komissiyası, audit komitəsi və s.) əmək müqaviləsinin bağlanması təcrübəsinin yanlış olduğunu hesab edirik. 217 maddi məsuliyyət normaları korporativ qanunvericiliyin müəyyən etdiyi (fidusiar vəzifələrin pozulması) halları əhatə etmir. Qeyd edilənlərlə yanaşı, əmək qanunvericiliyi yalnız həqiqi (real) zərərə görə maddi məsuliyyət normalarını tətbiq edir. Lakin şirkətin idarəetmə (icra) orqanının qanunazidd hərəkətləri (hərəkətsizliyi) əksər hallarda real zərərə deyil, əldən çıxmış faydaya, şirkətin gələcək mənfəətinin itirilməsinə səbəb olur. 330 Şirkətin idarəetmə orqanlarının (direktor şurası, icra orqanı) üzvlərinin mülki (korporativ) məsuliyyətini müəyyən edən norma MM-in 49.3-cü maddəsi hesab olunur. Məhz bu normada şirkətin adından çıxış edən və onu təmsil edən orqanların üzvlərinin (subyektlərə) fəaliyyətinə dair tələblər müəyyən edilib (fidusiar vəzifələr). Onlar öz vəzifələrini vicdanla, peşəkarcasına və məntiqlə (duty of good faith) yerinə yetirməlidirlər. Eyni zamanda şirkətin və bütün səhmdarların maraqlarına sadiq olmaq (duty of loyality), şirkətin maraqlarını öz maraqlarından üstün tutmaq və ehtiyatlı olmaq (duty of care) kimi öhdəliklər daşıyırlar. Mülki məsuliyyətin əsasını təşkil edən şərtlər qanunazidd əməl, zərər, təqsir və qanunazidd əməllə bu əməlin nəticəsi arasında səbəbli əlaqə olmasıdır. Qanunazidd hərəkətin, zərərin, bu şərtlər (qanunazidd hərəkət və zərər) arasında səbəb əlaqəsinin və təqsirin mövcudluğu şəxsin mülki-hüquqi məsuliyyətə cəlb olunması üçün əsas şərtlər hesab edilir. O hərəkət qanunazidd hesab olunur ki, o, hüququn imperativ normalarını və ya müqavilənin qanuni şərtlərini, eləcə də hüquqda birbaşa nəzərdə tutulmamış, lakin mülki qanunvericiliyin ümumi əsaslarına və mənasına zidd olmayan şərtləri pozur. Məsələn, şirkətin rəhbərinin (müdir, sədr, idarəetmə orqanının 330 ƏM-in 201.2-ci maddəsi işçinin vurduğu faktiki (real) ziyandan başqa, digər maddi məsuliyyəti istisna edir. 218 üzvü) korporativ qanunvericiliyin normalarını, onun və şirkət arasında bağlanmış müqavilənin şərtlərini pozduğu halda, onun hərəkətlərini hüquqazidd (qanunazidd) hesab etmək olar. Rəhbər şəxslərin qanunazidd davranışları hərəkət və hərəkətsizlik şəklində ifadə oluna bilər. Lakin nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, hərəkətsizlik o zaman qanunazidd hesab edilir ki, şəxsin üzərinə hərəkət etmək öhdəliyi qoyulsun. 331 Məsələn, yığıncaqlarda və səsvermələrdə iştirak etmək öhdəliyi olan rəhbərin həmin hərəkətləri icra etmədikdə və nəticədə şirkətin fəaliyyətində çətinliklər yarandıqda. Ancaq eyni zamanda rəhbər şəxs onun üzərinə qoyulan hüquqi öhdəliyi yerinə yetirmək imkanına malik olmalıdır. Yəni rəhbər şəxsin yığıncaqda iştirak etməsinə müəyyən üzrlü səbəb və ya bədbəxt hadisə maneə olduğu halda, bu hərəkətsizlik qanunazidd hesab edilməməlidir. Zərər. Şirkətin idarəetməsini həyata keçirən şəxsin mülki-hüquqi məsuliyyətinin digər şərti zərər vurmaqdır. Zərər dedikdə pul ilə ifadə olunan ziyanı başa düşmək lazımdır. Qanunvericiliyə əsasən zərər aşağıdakı komponentlərdən təşkil olunur: 332 - hüququ pozulan şəxsin pozulmuş hüququnu bərpa etmək üçün etdiyi və ya edəcəyi xərclər, onun əmlakının itirilməsi və ya zərər yetirilməsi (real zərər); - hüquqlarının pozulmadığı halda, şəxsin əldə edə biləcəyi gəlir (əldən çıxmış fayda). Qanunazidd hərəkət və zərər arasındakı səbəb əlaqəsi. Səbəb və nəticənin qarşılıqlı əlaqəsi – obyektiv mövcud olan hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsinin növüdür. Bu da onunla xarakterizə olunur ki, konkret vəziyyətdə iki qarşılıqlı 331 Иоффе О.С. Обязательственное право. М., 1975 332 MM-nin 21.2-ci maddəsi 219 əlaqəsi olan hadisədən biri (səbəb) həmişə digərindən qabaq gəlir və onu doğurur, digəri isə (nəticə) həmişə birincinin fəaliyyətinin nəticəsi olur. 333 Təqsir. Rəhbər şəxslərin təqsirinin xüsusiyyətlərini araşdırdıqda nəzərə almaq lazımdır ki, təqsir yalnız qərəzli formada deyil, həmçinin ehtiyatsızlıq formasında da baş verə bilər. Şirkətin rəhbər şəxslərinin təqsirlərinin xüsusiyyətlərini tədqiq etdikdə, təqsirin “qarışıq formasını” nəzərə almaq lazımdır. Bu forma mülki-hüquqi məsuliyyətinin həcminin dəyişməsi üçün əsas ola bilər. Məsələn, MM-in 458.1.-ci müddəalarından irəli gələrək, şirkətin rəhbər şəxsi tərəfindən öhdəliklərin icra edilməməsi və ya lazımi şəkildə icra edilməməsi yalnız onun təqsirindən deyil, həmçinin şirkətin təqsirindən baş verdiyi halda, məhkəmə rəhbərin məsuliyyətinin miqdarını azalda bilər. Rəhbər şəxsin təqsirlilik problemini nəzərdən keçirərkən, bu halın sübut etmə subyekti haqqında məsələyə də toxunmaq lazımdır. Bildiyiniz kimi, mülki hüquqda məsuliyyət “təqsir prezumpsiyasına” üzəridə qurulur. Yani borclu şəxs baş vermiş pozuntuda (öhdəliyin icra edilməməsində) təqsirinin olmaması sübut etmə öhdəliyini (burden of proof) daşıyır. Borclu onun risk dairəsinə daxil olan öhdəliklərin icra edilmədiyi bütün hallar üçün cavabdeh olması haqqında qanunvericiliyin tələbindən 334 irəli gələrək hesab edirik ki, rəhbər şəxs onun hərəkətinin düzgün və məntiqli olmasını müstəqil olaraq sübut etməlidir. Beləliklə, yerli hüquqda rəhbər şəxslərin təqsirlilik prezumpsiyasının mövcud olduğunu hesab etmək olar. Lakin nəzərə alsaq ki, MM-in 49.3-cü maddəsinə uyğun olaraq, şirkətin idarəetmə orqanlarının üzvləri şirkətlə münasibətdə öz hüquq və öhdəliklərini düzgün və məntiqli yerinə yetirməyə borcludurlar, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yerli qanunvericilik rəhbər şəxslərin təqsirlərinin 333 Гражданское право, Е.А. Суханов. М., 2003 334 MM-nin 448-ci maddəsi 220 sübut edilməsi öhdəliyini ona qarşı müvafiq iddia ilə müraciət edən şəxsin üzərinə qoyur. Yerli bazardakı vəziyyəti və hüquqların məhkəmə müdafiəsi sisteminin effektivliyinin aşağı olmasını nəzərə alaraq, şirkətlərin rəhbər şəxslərinin daha sərt məsuliyyətini müəyyən etmək məqsədəuyğun olardı və direktorun öz öhdəliklərini lazımi dərəcədə qayğı ilə yerinə yetirməsini sübut etmə yükünü direktorların üzərinə qoymaq olar. Direktorlar şurası üzvlərinin məsuliyyətinin əsas cəhətlərini tədqiq edərkən qeyd etmək lazımdır ki, çox halda şəxslər direktorlar şurasının iclasında qəbul olunmuş qərarlara görə məsuliyyətə cəlb oluna bilərlər. Direktorlar şurası üzvlərinin məsuliyyətə cəlb olunması zamanı direktorlar şurası üzvünün hərəkətsizliyi, məsələn, direktorlar şurası tərəfindən qəbul edilmiş qərara təsir göstərə bilən müəyyən faktlar haqqında məlumatın açıqlanmaması da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Direktorlar şurası üzvlərinin məsuliyyətə cəlb olunmasına səbəb olan qərarlar kollegial şəkildə qəbul edildiyindən, müvafiq olaraq, məsuliyyət də birgə xarakter daşıyacaq. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, şirkətə zərər vuran qərarın əleyhinə səs vermiş və ya səsvermədə iştirak etməyən üzvlər məsuliyyətə cəlb oluna bilməzlər. Kollegial orqanların qərarlarının formalaşmasının xüsusi qaydasını, yəni qərarın bir neçə şəxs tərəfindən qəbul edilməsini nəzərə alaraq bütün qərarların kollegial orqan üzvlərinin yekdilliyi ilə qəbul olunmasını gözləmək düzgün deyil və beləliklə, yalnız qərarın qəbul edilməsində lehinə səs verən şəxslər məsuliyyətə cəlb olunmalıdırlar. |