Bugdoy osimligi biologiya. Normetova. Sh

Hosilni yig`ish. Hosilni kechiktirmay qisqa muddatlarda yig`ib olish 
kerak. Aks holda bug`doy urug`lari to’kilib ketishi mumkin. O`rib –yig`ib 
olishda 
kuzgi 
bug`doyni 
o`rishda 
qo`llaniladigan 
mashinalardan 
foydalaniladi. 
O‘zbekistonning juda ko‘p tuprog‘i sho‘rlangan, aslida kuzgi bug‘doy sho‘r 
tuproqlarda yaxshi hosil bermaydi. Bug‘doy ekiladigan maydonlarda gumus 
miqdori 2-2,5% dan kam bo‘lmasligi kerak, bizning sharoitda ozuqa moddalar 
kamligini faqatgina mineral va organik moddalar hisobiga qoplash mumkin. Sizot 
suvlari yaqin maydonlarda ham kuzgi bug‘doy yoqori hosil bermaydi. Yer 
sharining ko‘pgina mamlakatlarida bug‘doydan yoqori hosil olinadi. Bunga sabab 
aslida bug‘doy uchun eng yaxshi unumdor yerlar ajratiladi. O‘zbekistonda hamon 
bug‘doy uchun eng yaxshi unumdor yerlar ajratilmaydi. Demak, hosildorlik ham 
shunga yarasha bo‘ladi. Kuzgi bug‘doy yoqori agrotexnikada albatta yoqori hosil 
beradi. Tuproqqa mineral, organik o‘g‘itlar solinganda, albatta o‘simlik o‘zlashtira 
oladigan holatda bo‘lishi kerak Masalan, tuproq quruq bo‘lsa, solingan organik 
o‘g‘it ham, mineral o‘g‘it ham o‘simlik uchun foydasizdir. O‘sish davrida 2-3 
marta go‘ng sharbati bilan yetarlicha namiqtirib sug‘orish zarur. Bug‘doy uchun 
zarur bo‘lgan makro o‘g‘itlardan tashqari mikro o‘g‘itlarni ham berish zarur, ana 
shundagina yoqori qosil olinadi. Makroo‘g‘itlardan azot eng asosiy o‘g‘it bo‘lib, 
vegetativ organlarning o‘sishida, generativ organlar kimyoviy tarkibining 
shakllanishida hamda urug‘niug yetilishida asosiy o‘rin eg‘allaydi. Azot yetarli 
bo‘lmasa oqsil miqdori kamayib boradi. Ammo azotli o‘g‘itlarni juda ko‘p berish 
ham o‘sish davrining cho‘zilib ketishiga, bug‘doy poyalarining o‘sib yaxshi 
boshoqlamaslikka olib keladi. O‘simlik salgina ta’sirdan yetib qoladi, kasalliklarga 
chidamsiz bo‘ladi. Agarda azot yetishmasa, uni tashqi tomondan kuzlatib bilsa 
bo‘ladi, barglar och yashil bo‘lib barg hajmi kichrayadi, pastki barglari to‘la 

---

35 
sarg‘ayadi, past bo‘yli bo‘lib qoladi. Demaq o‘simlikning vegetativ va generativ 
organlarining rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi va o‘z navbatida hosildorlik 
kamayib boradi. Hatto olingan dondan tayyorlangan nonlarning texnologik sifati 
davlat standarti talablariga javob bermaydi. G. S Posipanov (1997 yil) 
ma’lumotlariga ko‘ra, kuzgi bug‘doy azotli o‘g‘itni una boshlaganidan urug‘ning 
to‘lishish davrigacha o‘zlashtiradi. To‘plash fazasida kuzgi bug‘doy o‘zi 
o‘zlashtiradigan o‘g‘itning 20-25% ini o‘zlashtirsa, naycha tortish va boshoqlash 
fazasida 50-55%, gullash va mum pishish fazalarida 10-15% dan foydalanadi. 
Qo’lgan qismidan esa mum pishish fazasining oxirida foydalanadi. Erta bahorda 
o‘sa boshlaganda albatta boshoq tortguncha bo‘lgan vaqtda azotli o‘g‘it bilan 
yetarli darajada ta’minlangan bo‘lishi shart. Kuzgi bug‘doyning vegetativ organlari 
tekshirib ko‘rilganda shu narsa ma’lum bo‘ladiki yosh maysalarda azot ko‘proq, 
voyaga yetgan o‘simlikda kam, ya’ni 1,0-1,3% gacha bo‘ladi. Azotli o‘g‘it bilan 
yaxshi oziqlansa bug‘doyning doni oqsil va kleykovinaga boy bo‘ladi. Fosforli 
o‘g‘itlarni, kuzgi bug‘doy juda erta, maysa unib chiqa boshlagandan boshlab 
o‘zlashtiradi. Fosforli o‘g‘itlar o‘simlik hujayralarida modda almashinuvida 
ishtirok etadi, fermentlar va organik birikmalarning harakati fosfor bilan 
tezlashadi. Fosforni kuzgi bug‘doy naycha tortish, boshoqlash va gullash fazalarida 
eng ko‘p o‘zlashtiradi. Bug‘doy barglarida binafsha qizg‘ish chiziqlar bo‘lsa, u 
fosforga muhtoj ekanligini bildiradi, albatta oziqlantirish kerak, mabodo tuproqda 
fosfor yetishmas ekan o‘simlik azotli o‘g‘itlarni ham o‘zlashtira olmaydi. Kuzgi 
bug‘doy tuproqda erimay qolgan fosforli birikmalarni o‘zlashtira olmaydi. Ekish 
bilan birga ekishdan oldin va erta bahorda gullaguncha ikki marta oziqlantiriladi. 
Kaliy, kuzgi bug‘doyda fotosintez jarayonining borishini, uglevod va oqsil 
almashinuvini yaxshilovchi modda hisoblanadi. Kaliy yetishmasa maysalar 
kasalliklarga tez chalinadi, chunki hujayrada oqsillarning parchalanishi tezlashadi. 
Kaliy yetishmagan paytda kuzgi bug‘doy maysalarining chetlari qo‘ng‘ir rangga 
kiradi va barg o‘rtasida qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi. Maysalar kaliyni unib 
chiqqanidan gullaguncha ko‘p, miqdorda o‘zlashtiradi, kaliyga bo‘lgan asosiy talab 
naycha tortish, gullash fazalarida kuzlatiladi. Demak, har bir makro o‘g‘itni bir-biri 

---

36 
bilan almashlab bo‘lmaydi, lekin ular bir-birisiz ham to‘liq foyda bermaydi 
Mikroo‘g‘itlarni albatta kuzgi bug‘doyga berish lozim shundagina eng yoqori hosil 
olish mumkin. Quyidagi Rasm- 6. da pishib etilgan bug`doy o`simligining 
ko`rinishi va Rasm-7 da pishib yetilgan bug`doy o`simligini kombain yordamida 
o`rib olish ishlari ko`rsatilgan. 
Rasm- 6. Pishib yetilgan bug`doy o`simligining ko`rinishi. 
Rasm-7. Pishib yetilgan bug`doy o`simligini kombain yordamida o`rib olish 

---

37