Byudjet tashkilotlarida xarajatlar smetasi ijrosi nazorat qilish

2.Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali ijrosining xisobi.

Qoraqalpogiston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar mablag’lari tasdiqlangan byudjet doirasida xarajat qilinadi. Qoraqalpogiston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar xarajatlari tasdiqlangan byudjetdan mablag’lar ajratish doirasida quyidagicha amalga oshiriladi:

• 
  Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlardan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlarining joriy xarajatlari shaklida;
  
• 
  joriy byudjet trasfertlari shaklida;
  
• 
  kapital xarajatlar shaklida;
  
• 
  asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog’liq ishlar va xizmatlar ham shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ishlab chiqarishga;
  
• 
  davlat ehtiyojlari uchun erga bo’lgan huquqni va boshqa nomoddiy aktivlarni olishga;
  
• 
  qonun xujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shaklida.
  

Qoraqalpogiston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlardan qonun xujjatlarida belgilangan tartibda quyidagilarga mo’ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi:

• 
  fan, ta’lim, madaniyat, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport;
  
• 
  ijtimoiy ta’minot;
  
• 
  aholini ijtimoiy himoyalash; Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash;
  
• 
  iqtisodiyot turi tarmoqlarining Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri byudjet tashkilotlarini saqlash; qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarni amalga oshirish;
  
• 
  qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar.
  

Aytib o’tish kerakki, alohida mahalliy byudjetlarning xarajatlar tarkibi bir xil bo’lmaydi va shu mintaqadagi turli darajada bo’lgan xo’jalik va idoralarning hajmiga bog’liq bo’ladi. Davlat byudjetining tґla hajmda moliyalashtiriladigan birinchi navbatdagi xarajatlarga ish hahi, ish haqidan ajratmalar, stipendiyalar, nafaqalar, ovqatlanish va dori-darmonlarni sotib olish uchun sarflanadigan xarajatlar kiritildi.
Davlat byudjeti xarajatlarining vazifa jihatidan tasnifi davlat boshqaruvi organlari, mahalliy hokimiyat organlari, shuningdek, boshqa byudjet tashkilotlari tomonidan ijro etiladigan asosiy vazifalar bo’yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi. Biz byudjet tashkiloti deganda zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog’liq bo’lgan o’z faoliyatini amalga oshirishi uchun davlat byudjetidan mablag’ ajratish nazarda tutilgan va bu mablag’ moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadigan vazirlik, davlat qo’mitasi, idora, davlat tashkilotini tushunamiz.
Davlat byudjeti xarajatlarining tashkiliy tasnifi byudjetdan ajratiladigan mablag’lar ularni bevosita oluvchilar o’rtasida taqsimlanishini aks ettiruvchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va tadbirlar turlari bo’yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi.
Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy tasnifi to’lovlarning iqtisodiy vazifasi va turlari bo’yicha xarajatlarni guruhlashdan iborat bo’ladi.
Davlat byudjetining ijrosini hamda byudjet xarajatlarini to’liq va o’z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash va byudjet mablag’larining maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni yanada kuchaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 3 yanvardagi «Byudjetda ko’zda tutilgan xarajatlarni to’liq va o’z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlash va byudjet mablag’larining maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni yanada kuchaytirish maqsadida» buyrug’i chiqdi. Bu buyruqqa asosan, birinchi navbatdagi va ustuvor xarajatlarni amalga oshirishda quyidagi ketma-ketlik belgilab qo’yilgan:

• 
  ish haqi ijtimoiy sug’urta to’lovlari bilan birgalikda stipendiyalar;
  
• 
  16 yoshgacha bolasi bo’lgan oilalarga va 2 yoshgacha bolasi bo’lgan onalarga bola tarbiyasi uchun nafaqa hamda kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam;
  
• 
  byudjet muassasalari tomonidan belgilangan kontengentdagi bolalar, bemorlar va qariyalar uchun oziq-ovqat mahsulotlari va dori-darmonlar sotib olish.
  

Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar moliya boshqarmalari boshliqlari, shahar va tuman moliya bo’limlari mudirlarinng zimmasiga byudjet xarajatlarini moliyalashtirishning yangi tartibiga binoan quyidagilar yuklatilgan:

• 
  tasdiqlangan byudjet parametrlari va xarajatlar smetalari doirasida birinchi va ikkinchi guruhlarga kiritilgan to’lovlarni birinchi navbatda va to’liq moliyalashtirishni ta’minlash;
  
• 
  uchinchi guruh bo’yicha kapital qo’yilmalar xarajatlarini investitsiya dasturiga kiritilgan ob’ektlarning manzilli ro’yxatlari bo’yicha o’rnatilagn moliyalashtirish rejalari doirasida amalga oshirish;
  
• 
  xarajatlarning to’rtinchi guruhiga kiritilgan ustuvor to’lovlar, oziq -ovqat va dori-darmonlar sotib olish xarajatlarini birinchi va ikkinchi guruh to’lovlari to’liq amalga oshirilgandan keyingina moliyalashtirish;
  
• 
  boshqa moddalar bo’yicha xarajatlarni (kapital qo’yilmalar, safar va o’quv xarajatlari, kommunal xizmatlar, xo’jalik xarajatlari, yumshoq va boshqa jihozlar sotib olish, kapital ta’mirlash va boshqa xarajatlar) yuqoridagi to’lovlar to’liq amalga oshirilgandan so’ng daromadlar tushumiga qarab moliyalashtirish;
  
• 
  xizmat kursatuvchi tijorat banklari tomonidan xarajatlarni naqd pul bilan ta’minlashning belgilangan muddatlari buzilgan taqdirda, uch kun ichida tijorat banklariga nisbatan xo’jalik sudlariga byudjetga keltirilgan zararni qoplash uchun belgilangan tartibda da’vo arizalari kiritish;
  

-huquqiy shaxs maqomi berilgan byudjet tashkilotlarining faoliyatlarini mustaqil ravishda amalga oshirishlari uchun kerakli tashkiliy-iqtisodiy choralar ko’rish.
Byudjet mablag’laridan foydalanishni nazorat qilish byudjetdan mablag’ bilan ta’minlashning belgilangan me’yorlari va limitlari, davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining amaldagi tasnifnomasi, tegishli byudjetlarning tasdiqlangan parametrlari, tasdiqlangan shtat jadvallari, belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilgan byudjet tashkilotlari xarajatlari smetasi, byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibiga va boshqa qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi.
Smetalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining amaldagi tasnifnomasiga muvofiq xarajatlarning to’liq yoyilnomasi ilova qilingan holda xarajatlarning to’rt guruhi bo’yicha tuziladi. Ilova smetaning ajralmas qismi hisoblanadi, smetaning prognoz hisob-kitoblarini asoslash uchun xizmat qiladi va hisobot maqsadlari uchun foydalaniladi. Yangi tartibga muvofiq byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash me’yorlar bo’yicha xarajatlarning quyidagi guruhlarini mablag’ bilan ta’minlash usulida amalga oshiriladi:

1. 
   Ish haqi va unga tengashtirilgan to’lovlar, stipendiyalar, pensiyalar, moddiy yordam.
   
2. 
   Ish haqiga qo’shimchalar (25 %).
   
3. 
   Kapital qo’yilmalar (alohida davlat dasturiga kiritilgan bo’lsa).
   
4. 
   Boshqa xarajatlar.
   

Mablag’ bilan ta’minlash byudjet ijrosi jarayonida xarajatlar ro’yxati va smetasiga kiritiladigan o’zgarishlarni hisobga olgan holda tegishli yil uchun tasdiqlangan byudjet parametrlariga hamda byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalariga muvofiq tuzilgan byudjet xarajatlarining choraklar bo’yicha taqsimlangan yillik ro’yxatiga binoan amalga oshiriladi.
Byudjet tashkilotlarini respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlash O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligida belgilangan shakldagi xarajat jadvallari va xarajatlarning har bir guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov qog’ozi bilan rasmiylashtiriladi. Mahalliy byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash tegishli moliya tashkilotlarida belgilangan shakldagi farmoyish bilan va xarajatlarning har bir guruhi bo’yicha bir satrda mablag’ o’tkazish uchun to’lov qog’ozi bilan moliyalashtiriladi.
Byudjet mablag’lari byudjet tashkilotlari tomonidan mustaqil ravishda byudjet ijrosi jarayonida belgilangan tartibda ularga kiritilgan o’zgarishlarni hisobga olgan holda tasdiqlangan xarajatlar doirasida sarflanadi. Bunda xarajatlarning I va II guruhlari, birinchi navbatda, mablag’ bilan ta’minlanadi, IV guruh bo’yicha mablag’lar belgilangan limitlar doirasida quyidagi navbatga rioya qilgan holda sarflanadi:

• 
  ovqatlantirish;
  
• 
  dori-darmonlar;
  
• 
  kommunal xizmatlar;
  
• 
  boshqa xarajatlar;
  

Moliya organlari va byudjet tashkilotlarida “Byudjet tizimi to’g’risidagi”
va «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» gi Qonunga, Davlat
byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadigan muassasalarda va tashkilotlarda buxgalteriya hisobi bo’yicha yo’riqnomaga, Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlarining amaldagi tasnifnomasiga, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining boshqa me’yoriy hujjatlariga muvofiq yuritiladi. Xorij tajribalari shuni ko’rsatadiki, g’aznachilik tizimi samarali ishlab turishi uchun unga asos bo’ladigan hujjat-mamlakatning barcha yo’nalishlar bo’yicha xarajatlari batafsil ajratib chiqilgan rejani o’z ichiga olgan sifatli byudjetni shakllantirishdir. Shuni ta’kidlash zarurki, mamlakat byudjeti byudjet yili boshlangunga qadar imkoni boricha batafsil holda qabul qilinishi kerak. Aks holda, g’aznachilikning me’yoriy faoliyati beqarorlashuvi, uning samaradorligi pasayishi mumkin. Ikkinchidan, davlat byudjetini ijro etishning g’aznachilik tizimida byudjetning vazifasiga oid va iqtisodiy aniq tasnifi bo’lishi bilan birgalikda moddiytexnikaviy bazani mustahkamlash va dasturlar jadalligini oshirish zarur.
Bizning fikrimizcha, g’aznachilikni yagona hisob raqamini joriy etishDavlat byudjetini g’aznachilik ijrosidagi daromadlarni boshqarishning asosiy tamoyillaridan birini amalga oshirish natijasidir. Shuningdek, turli darajagi byudjetlarni tushumini hamda byudjet va maqsadli jamgarmalarning mablag’larini optimal ishlatilishini komleks nazoratini amalga oshirishni ta’minlash imkoniyatini yaratilishidir.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalarining tasnifi O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonunning 10moddasida ta’kidlanganidek, davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirishning ichki va tashqi manbalari bo’yicha guruhlashdan iborat bo’ladi. Ma’lumki, biz sobiq ittifoq davrida, kapitalistik mamlakatlar byudjetidagi taqchillikni barqarorsiz iqtisodiyot deb talqin qilar edik, lekin dunyoda hech bir davlat yo’kdirki, u yoki bu davrda byudjet taqchilligi bilan to’qnash kelmasin. Umuman olganda byudjet taqchilligi ob’ektiv narsa va uni o’z vaqtida moliyalashtirish zarur, ammo, to’g’ri kelgan uslub bilan emas balki, andozali va samarali usullar bilan moliyalashtirilishi maqsadga muvofiqdir.