Byudjet. Uning tuzilishi va byudjet tizimi

1.2 Byudjet tizimi byudjetlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar shakllari

Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, pirovardida iqtisodiyotni modernizatsiyalash va yangilash, barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, bu o’z navbatida mamlakat hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga bevosita bog’liqdir. Dunyoning rivojlangan davlatlarida hududlar taraqqiyoti orqali yuqori ko’rsatkichlarga erishilganligini xorijiy tajribalarni o’rganish jarayonida ko’rishimiz mumkin.

Ma’lumki, mahalliy byudjetlarning daromadlari va xarajatlari hajmi, mahalliy byudjetlarning barqarorlik ko’rsatkichlari ko’p jihatdan shu hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga bevosita bog’liq. Barcha darajadagi byudjetlarning mustaqilligi byudjet tizimining asosiy tamoyili sifatida belgilangan bo’lib, ushbu tamoyil turli darajadagi vakolatli hokimiyat organlarining o’z vakolatlari doirasida byudjet jarayonini mustaqil ravishda amalga oshirish huquqlarini anglatadi. Har bir darajadagi byudjet daromadlarining o’z manbalari, shuningdek, hududlardagi vakolatli hokimiyat organlarining soliq qonunchiligida belgilangan mahalliy soliqlar va yig’imlar stavkalarini o’zgartirish huquqi qonun asosida mustahkamlab qo’yilgan. Daromadlar manbalarining belgilanishi va ular qonun asosida mahalliy byudjetlarga biriktirib qo’yilishi mahalliy hokimiyat organlarining mustaqilligi va byudjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash- dan manfaatdorligini oshiradi. Bunda mahalliy byudjetlarga kelib tushadigan mablag’larning tartibga soluvchi manbalari belgilangan bo’lib, ularning jumlasiga belgilangan me’yorlar bo’yicha umumdavlat soliqlaridan ajratiladigan mablag’lar kiradi. Barcha darajalardagi byudjetlar xarajatlarining yo’nalishlari aniq taqsimlab qo’yilganligi, shuningdek qo’shimcha daromadlarni taqsimlashda mustaqillikka ega ekanliklari mahalliy hokimiyat organlarining byudjet mablag’larini mintaqaviy rivojlanish dasturlariga muvofiq samarali sarflab borish imkoniyatini beradi.

O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksiga muvofiq, mahalliy byudjetlar daromadlari quyidagilar hisobidan shakllantiriladi:

1. 
   belgilangan normativlarga muvofiq umumdavlat soliqlaridan ajratmalar;
   
2. 
   mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar;
   
3. 
   yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari;
   
4. 
   bozorlardan tushadigan daromadlar;
   
5. 
   boshqa daromadlar.
   

Xorijiy mamlakatlar byudjet amaliyoti tajribalaridan ma’lumki, mamlakatlarda ularning geografik joylashuvi, iqtisodiyot tarmoqlari rivojlanish darajadasining turlicha ekanligi va boshqa omillar sababli mintaqalar ishlab chiqarish, daromad va ijtimoiy salohiyatining boshlang’ich imkoniyatlari bir xilda emas. Biroq davlatning eng muhim vazifalaridan biri o’z fuqarolari farovonligining barqaror o’sishini ta’minlash va barcha mintaqalarning rivojlanishi uchun bir xil sharoitlar yaratishdan iborat. Bunga esa davlatning moliyaviy resurslarini byudjetlararo munosabatlar orqali qayta taqsimlash orqali erishiladi.


O’zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining “Byudjetlararo munosabatlar” deb nomlangan alohida bobida byudjetlararo munosabatlarning huquqiy asoslari o’z aksini topgan.
Davlat byudjetining mablag’lari turli darajadagi byudjetlar o’rtasida byudjet transfertlari shakllari asosida qayta taqsimlanadi. Byudjet transfertlarining Byudjet Kodeksi bilan belgilab berilgan quyidagi shakllari amalda qo’llaniladi:

subvensiyalar - muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori turuvchi byudjetdan quyi turuvchi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari;

o’tkazib beriladigan daromadlar - tegishli ma’muriy-hududiy birlikda (masalan, biror tuman, shahar yoki viloyat hududida) shakllanadigan va yuqori turuvchi byudjetga o’tkaziladigan, keyinchalik ular qayerda shakllangan bo’lsa, o’sha ma’muriy-hududiy birlik byudjetiga o’tkazib beriladigan daromadlar;

dotatsiyalar - byudjet tizimi byudjetlariga ularning o’z daromadlari yetishmagan taqdirda daromadlar bilan xarajatlar o’rtasidagi farqni qoplash uchun qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari;

byudjet ssudalari - qaytarish sharti bilan yuqori turuvchi byudjetdan quyi turuvchi byudjetga, shuningdek davlat maqsadli jamg’armalari byudjetlariga ajratiladigan pul mablag’lari;

o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha mablag’lar -moliya yili mobaynida byudjetlar parametrlari o’zgarganda yuqori va quyi turuvchi byudjetlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro pul munosabatlari.

Respublika byudjetidan mahalliy byudjetlarga ajratiladigan byudjet subvensiyalari va dotatsiyalari Byudjet Kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday ajratmalarning miqdori quyidagilarga bog’liq:

• 
  hududlarning moliyaviy holatiga, jumladan, ularning o’z daromad bazalarining mustahkamligiga;
  
• 
  hududda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa umumdavlat vazifalari va dasturlari ko’lamiga;
  
• 
  hududlar bo’yicha tovar(ish, xizmat)lar qiymatidagi farqlarga;
  
• 
  hududlardagi aholi soniga;
  
• 
  ushbu hududda joylashgan va tegishli byudjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarning byudjet ajratmalariga bo’lgan ehtiyojiga;
  
• 
  hududlar o’rtasidagi moliyaviy nomutanosiblikni bartaraf etish uchun hisobga olinadigan boshqa omillarga.
  

Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarish tizimida mahalliy byudjetlar rioya qilishi lozim bo’lgan cheklanishlar muhim ahamiyatga ega. Xususan, mahalliy byudjetlar byudjet qonunchiligiga ko’ra, balanslashgan daromadlar va xarajatlar tizimiga ega bo’lishlari zarur. Mahalliy byudjetlarning haqiqatdagi taqchilligiga yo’l qo’yilmasligi lozim.

Bundan tashqari, Byudjet Kodeksi bilan mahalliy byudjetlar uchun quyidagi cheklovlar o’rnatilgan, ya’ni Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarini qabul qilish va ijro etishda quyidagilarga yo’l qo’yilmaydi:

• 
  mablag’lar jalb qilishni amalga oshirish, bundan yuqori turuvchi byudjetlardan byudjet ssudalari olish mustasno;
  
• 
  tasdiqlangan byudjetdan ajratilgan mablag’lardan ortiq xarajatlarni amalga oshirish;
  
• 
  tegishli byudjetlar mablag’lari hisobidan boshqa yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berish;
  
• 
  yuridik va jismoniy shaxslarga byudjet ssudalari va kredit liniyalari berish.
  

Shunday qilib, “Byudjetlararo munosabatlar - byudjet mexanizmining muhim ajralmas elementi bo’lib, mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari subyektlari o’rtasida markaziy boshqaruv tomonidan barcha moliyaviy oqimlarni taqsimlash jarayonini oqilona tartibga solishni ta’minlaydi va bundan tashqari, markaziy hukumatning aniq funksiyalarini davlat boshqaruvining turli darajalarida huquq va majburiyatlarni o’zaro taqsimlab olish orqali bajarish uchun davlat byudjetida jamlangan pul mablag’larining bir qismini ushbu subyektlar o’rtasida qayta taqsimlanishini o’z ichiga oluvchi munosabatlarni anglatadi”¹.






¹ А.Вахобов, Х.Жамолов. Согласование межбюджетных отношений. «Молия». Т.; 2002г.