ÇAĞDAŞ folklor: problemləR, perspektiVLƏr baki – 2015 TƏRTİBÇİ: Nuridə muxtarzadə
Yüklə 1,27 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU ______________________________________________ ÇAĞDAŞ FOLKLOR: PROBLEMLƏR, PERSPEKTİVLƏR BAKI – 2015 TƏRTİBÇİ: Nuridə MUXTARZADƏ Çağdaş folklor: problemlər, perspektivlər. Bakı, Elm və təhsil, 2015, 232 səh. Kitab tanınmış folklorşünas Füzuli Bayatın yaradıcılığı əsasında yazılan və şifahi söz sənətinin müxtəlif problemlərini əhatə edən məqalələrdən ibarətdir. folklorinstitutu.com M 4603000000 Qrifli nəşr N-098-2015 © Folklor İnstitutu, 2015 İÇİNDƏKİLƏR Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) 4 ÇAĞDAŞ FOLKLORŞÜNASLIĞIMIZIN 4 BİR MƏNZƏRƏSİ 4 Karl Reichl 17 SHAMANIC TRACES IN THE VOCATION DREAMS 17 OF TURKIC EPIC SINGER 17 ALEVİLİKTE HURİFİK VE ŞAH İBRAHİM OCAĞI 41 Ebru Şenocak 88 DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDE YÜCE ANA’DAN KORKUNÇ ANA’YA UMAY ANA’DAN KARA UMAY’A/KARAY MAY’A 88 Atif İslamzadə 108 OĞUZ EPİK SİSTEMİ VƏ FÜZULİ BAYAT 108 Tahir Orucov 133 TƏSƏVVÜF: DİNİ-FƏLSƏFİ DÜNYAGÖRÜŞÜ 133 VƏ FƏLSƏFİ ASPEKT 133 Minara Aliyeva Esen 200 DİLCİLİKTE BOY ADLARININ ETİMOLOJİSİ 200 Nizami Muradoğlu 208 ÖVLİYA KƏRAMƏTLƏRİ 208 Nail Qurbanov 216 FÜZULİ BAYATIN TÜRK MİFOLOJİ SİSTEMİ İLƏ BAĞLI ARAŞDIRMALARINA BİR NƏZƏR 216 Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)ÇAĞDAŞ FOLKLORŞÜNASLIĞIMIZINBİR MƏNZƏRƏSİBu başlıq altında Füzuli Bayatın elmi yaradıcılığından da nış mağı nəzərdə tuturuq. Belə hesab edirik ki, F.Bayatın elmi ya radıcılığı çağdaş Azərbaycan folklorşünaslığının uğurlarından və inkişaf istiqamətlərindən danışmağa kifayət qədər əsas verir. F.Ba yatın elmi araşdırmaları və toplama-tərtib fəaliyyəti əsa sın da «bugünkü Azərbaycan folklorşünasının görəcəyi vacib işlər han sılardır?» sualına dolğun cavab vermək olur. Vacib işlərdən biri çağdaş dünya folklorşünaslığının nəzəri isti qamətlərindən xəbərdar olmaq və bir elm adamı kimi za man la ayaqlaşa bilməkdir. Türk, rus, fransız və ingilis dilli mən bə lər dən gətirdiyi və mühüm informasiya kimi oxucu ilə bölüşmək is tədiyi elmi fikirlər F.Bayatın zamanla ayaqlaşmaq məsələsində xü susi seçildiyini göstərir. Bu fikrin dolğunluğuna inanmaq üçün F.Bayatın müasir folklorşünaslığın aktual məsələlərinə həsr olunmuş «Folklor haqqında yazılar» və «Folklor dərsləri» ad lı kitabları ilə tanış olmaq kifayətdir. Vacib işlərdən biri ümumtürk folkloru müstəvisində Azər bay can folklorunun təməl problemlərini müəyyənləşdirmək və bu prob lemlər ətrafında araşdırmalar aparmaqdır. Azərbaycan və ümum türk folklorunun addımbaşı qarşıya çıxan mifologiya, şa ma nizm və xalq sufizmi kimi üç təməl probleminə F.Bayat neçə-neçə mo noqrafiya həsr edib. F.Bayat Türkiyədə iki cilddən ibarət «Türk mi foloji sistemi» monoqrafiyasını, «Ana xətləri ilə türk şamanlığı» və «Türk kültüründə qadın şaman» monoqrafiyalarını, Azərbay canda «Xoca Əhməd Yəsəvi və xalq sufizminin bəzi problemləri», «Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı» monoqrafiyalarını çap etdirib. Azərbaycan folklorşünaslığının mühüm əhəmiyyət daşıyan mə sələlərindən biri dilin folklordakı, ümumən mədəniyyət tari xi mizdəki yerini və rolunu aydınlaşdırmaqdır. F.Bayat dilimizin ta rixinə və mifoloji sistemlə bağlı etimoloji qatlarına qiymətli əsər lər həsr edib (“Başlanğıcdan günümüzə qədər türk dili ta rixi”, “Ay kultunun dini-mifoloji sistemində türk boy adlarının eti mologiyası” və etimologiya-mif münasibətinə aid onlarca mə qa lə). Hər iki əsər Türkiyədə sanballı nəşriyyatlarda çap olun muş dur. Azərbaycan folklorşünaslığının mühüm əhəmiyyət daşıyan mə sələlərindən biri ümumtürk və dünya folkloru örnəklərinin Azərbaycan türkcəsində səslənməsinə nail olmaq, folkloru mu zun müqayisə imkanlarını genişləndirməkdir. F.Bayat cığatay ca dan, çağdaş türk dillərindən, rus və fransız dillərindən etdiyi tər cü mələrlə folklorşünaslığımıza, bütövlükdə mədəniyyətşünas lı ğı mıza xidmət göstərir. Bu xidmətin konkret təzahürünü bir çox şa man mətnlərinin, “Baburnamə”nin, özbək rəvayət və na ğıl la rı nın, fransız nağıllarının tərcüməsində görmək olar. Bugünkü Azərbaycan folklorşünasının görəcəyi vacib iş lər dən biri folklor materiallarının toplanması və tərtibi ilə çağdaş el mi prinsiplər əsasında məşğul olmaqdır. F.Bayatın bu sahədə də səmərəli fəaliyyəti vardır. O, sovet dövründə Qara Saleh (Sa leh Məmmədov) adlı bir söyləyicinin repertuarı əsasında Azər bay can nağıllarını necə var, o şəkildə toplayıb nəşr etməyin nü mu nəsini göstərib. Müstəqillik dövründə toplama-tərtib işini da vam etdirən F.Bayat «Masallı folklor örnəkləri»nin birinci cil di ni çap etdirib, həmin çoxcildliyin ikinci cildi üzərində ta mam la ma işi aparır. Toplama-tərtib işi ilə məşğul olub praktik şəkildə folklorun in cəliklərinə, xüsusən onun ifaçılıq sirlərinə varan, Azərbaycan folk lorunun mifologiya, şamançılıq və sufizmdən keçən yol la rı na yaxından bələd olan; çağdaş dünya folklorşünaslığının nəzəri isti qamətlərindən xəbərdar olub onlara yaradıcı şəkildə ya naş ma ğı bacaran; həmçinin türk epik ənənəsi ilə bağlı xüsusi araş dır malar aparıb ciddi elmi əsərlər («Oğuz epik ənənəsi və «Oğuz Ka ğan» dastanı», «Koroğlu. Şamandan aşığa, alpdan ərənə», «Oğuz dastan dünyası. Oğuznamələrin tarixi, mifoloji kökləri və təşək külü», «Türk dastançılıq tarixində «Koroğlu» dastanı», «En sik lopedik türk bilgini Kaşqarlı Mahmud» və s. Mo noq ra fi ya lar) ortaya qoyan F.Bayat folklorumuza bütövlükdə nəzər sal maq, onun problemlərini bu günün gözü ilə yenidən qiy mət lən dir mək səlahiyyəti qazanır və onun «Folklor dərsləri» kitabı məhz bu zəmində ortaya çıxır. Haqqında qismən ətraflı danışmaq istədiyimiz «Folklor dərs ləri» kitabının lap əvvəlində F.Bayat «folklor nədir?» sualını qo yur və söhbətə həmin sualın geniş izahı ilə başlayır. Və bu sualın geniş izahı oxucuda istər-istəməz sual doğurur: orta mək təb dərsliklərində belə folklor haqqında məlumat verildiyi, folk lor dan saysız-hesabsız kitablar yazıldığı halda, məsələyə əlif ba dan başlamağa nə ehtiyac var? Oxucu səbrini basıb məsələnin də rin liyinə baş vurmaq istəsə, görər ki, əlifbadan başlamağa, doğ rudan da, ehtiyac var. İş burasındadır ki, sovet folk lor şünas lıq təlimində folklor daha çox xalq ədəbiyyatı mənasında təqdim edi lib və bu ədəbiyyat daha çox yazılı ədəbiyyat meyarları ilə öy rənilib. Folklor anlayışını xalq ədəbiy yatı anlayışı ilə məh dud laşdırmaq, kollektiv şüurun məhsulu olan folkloru fərdi ya ra dıcılıq sahəsi olan yazılı ədəbiyyat kimi öyrənmək, söz yox ki, təh rif və yanlışlıqlara gətirib çıxarıb. Təhrif və yanlışlıqları müəyyənləşdirmək üçün xalq ədə biy yatı ilə məhdudlaşmayıb ritual, oyun, xalq həkimliyi, xalq mət bəxi, xalq memarlığı, bütövlükdə xalq sənətkarlığı və s. kimi sa hələri də əhatə edən folklorun ənənəvi qəliblərə əsaslanan canlı ifa sənəti olduğunu, hər ifada yenidən yarandığını, əvvəl kin dən fərqli şəkildə ortaya çıxdığını nəzərə almaq lazımdır. F.Bayat bütün bunları xüsusi nəzərə alır: «Yazının ifa manerası və strukturu sözlü (şifahi) təhkiyədən fərqlidir. Sözlü nəqlet mə də etnik özünüifadə şəkli uzun illərin təcrübəsində formalaşmış qə liblər (qəlib söz, ifadə, hətta cümlə) üzərində qurulur. Yazıya ke çidlə bir topluma məxsus folklor qəlibləri yavaş-yavaş fər di lə şir, təkrarlar, sxemlər aradan çıxır, kollektiv şüura aid olanlar konk retləşir… Sözlü kültürlə yazılı mədəniyyət yanaşı ya şa dıq ca bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir, bir-birini zənginləşdirir. An caq bütün hallarda yazıçı kollektiv təfəkkür və normativləşən ən ənə nin daşıyıcısı deyildir. Buna görə də onun yazdıqlarını, hət ta folklorizmin güclü olduğu əsərlərində də folklor hesab et mək olmaz. O, istedadına və aldığı təhsilinə borcludur, söyləyici isə bütün hallarda, ənənəyə borcludur». Ənənə məsələsi üzə rin də xüsusi dayanmaq folklorda yaradıcılığın tipini düzgün yöndə ay dın laş dırmağa kömək edir. Aydın olur ki, ənənə kollektiv şüurun təzahürü kimi meydana çıxır, ayrı-ayrı fərdlərin yaratdığı folk lor nümunələri kollektiv şüurun ifadəsindən başqa bir şey ol mur: «Kollektiv yaratma aktı bu gün folklorçuların imtina et dik ləri kriteriyaların başında gəlir. Söyləməyə bağlı bütün mətn lər əvvəlcə tək bir insan tərəfindən yaranır, sonradan kollektivin ma lı olur və zamanla da variantlaşaraq folklor özəlliyi qazanır. Bu rada kollektiv şüur, kollektiv bilgi dedikdə qrupun hər bir üz vü tərəfindən paylaşa bilən ənənəvi inamların və adətlərin, tö rən lərin tamamı başa düşülür». Budur F.Bayatın təsbitləri. Ənənə, kollektiv şüur və qəlib amilləri müəllifi bəlli olan aşıq poeziyasının da izahında, bu poeziyanın hansı mənada folk lor hadisəsi olmasını aydınlaşdırmaqda mühüm əhəmiyyət kəsb edir: «Aşığın söz xəzinəsindəki kəlmələr qəlib-qəlib təkrarlanır. Ya zılı ədəbiyyatda təkrarlar və ya qəliblər, yaxud klişeləşmiş ifa dələr qüsur sayıldığı halda, aşıq şeirinin böyük bir hissəsi, na ğıl lar, əfsanələr, lətifələr, bayatılar qəliblərdən ibarətdir». Aşıq şeirinin böyük bir hissəsinin nağıllar, əfsanələr, lətifələr, ba ya tı lar la bir sırada eyni yaradıcılıq tipinin məhsulu kimi təqdim edil mə si söyləyici və dinləyici arasındakı ənənəvi münasibətlə də sıx bağlıdır. Əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan, lətifə, bayatı kimi aşıq şeirinin də folklor nümunəsi olmağının mühüm şərtlərindən biri məhz həmin nümunələrin söyləyici-dinləyici dialoqunun məh sulu kimi yaranmasındadır. Xalq hikmətini, fəlsəfəsini, dü şün cə tərzini dərindən bilən, xalqın sözçüsünə çevrilən söyləyici «hər şeyi deyil, dinləyicinin dinləmək, eşitmək, bilmək istədiyi hə qiqətləri, dinləyicinin zövqünə uyğun olanı danışmalıdır. O, din ləyici üçün maraqlı olmayan şeirləri, atalar sözlərini, lə ti fə lə ri, əhvalatları repertuarından çıxarır, dinləyicinin istəmədiyi hər han sı bir şeyi söyləyicinin anlatması mümkün deyildir. Söy lə yi ci canlı icra ortamında dinləyici kütləsi ilə münasibətdə olduğu üçün sənətinin formalaşmasında bir növ həmin kütləyə borc lu dur». Aydın məsələdir ki, söyləyici-dinləyici dialoqu şifahi nitq, can lı danışıq dili əsasında baş tutur. Şifahi nitq, canlı danışıq dili ilə ifadə olunduğuna görədir ki, hər hansı folklor nümunəsinin (hət ta aşıq şeirinin də) bir deyilişi o biri deyilişindən bu və ya di gər dərəcədə fərqlənir. Eyni folklor mətninin ayrı-ayrı ifaları ara sındakı fərqlər müxtəlif şəkil və səviyyələrdə (misra fərqi, lirik və ya komik haşiyə fərqi, motiv fərqi, hadisənin baş verdiyi mə kan fərqi və s.) özünü göstərir. İfalar arasında fərqlər həm söy ləyicinin nə dərəcədə peşəkar və ya həvəskar olmasından, həm də onun (söyləyicinin) mətn ifa etdiyi auditoriyadan, həmin audi toriyanın tələb və təklifindən asılıdır. «Söyləyici ilə bərabər din ləyici də mətnin yaranmasına və ya mətnə yeni motivlərin əla və edilməsinə kömək edir. Məsələn, V.Radlovu dinləyicilərin ara sında görən manasçı Manası rus çarının dostu kimi göstərir. Söy ləyicinin anında mətnə əlavələr etməsi dastanın ümumi strukturunu dəyişdirməkdən çox uzaqdır… Dəyişmələr mətnin informasiyasını (əsas informasiyasını – M.K.) pozmadan baş verir. Bu isə söyləyicinin nisbi müstəqilliyi deməkdir». Özünün pe şəkarlıq səviyyəsindən asılı olaraq, hər ifada folklor mətnini də yişib bir növ yenidən yaradan söyləyici, təbii ki, mütləq mə na da müstəqil ola bilməz. Əgər söyləyici tam müstəqil olsa, kol lek tiv şüurun diktə etdiyi qəlibləri bir kənara qoyub fərdi dün ya gö rüşünü ifadə etmək istəsə, onda folklorun təməl qanunu (söy lə yici-dinləyici münasibəti) pozular. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, folklorun təməl qanunundan danışarkən F.Bayat çağdaş dün ya folklorşünaslığındakı formullar nəzəriyyəsi və perfor mans nə zəriyyənin aparıcı müddəalarına xüsusi diqqət yetirir: «Per for mans nəzəriyyənin elmə gətirdiyi bir yenilik də xalq ədəbiy ya tın da olan qavramaların keçmişdən gəlməyib, hər za man möv cud olduğu və gələcəkdə də mövcud olacağı fikridir. Bu, mətn, struk tur və icra ortamını folklorun təməl qanunu sa yan bir me tod dur». Performans nəzəriyyədə mətn, struktur və icra ortamını folk lorun təməl qanunu saymaq, heç şübhəsiz, for mul nə zəriy yə sin də olduğu kimi, söyləyici-dinləyici münasibə tini diqqət mər kə zində saxlamaq deməkdir. Fərq burasındadır ki, performans nə zəriyyə formulları, kompozisiya və konteksti (mətnin icra olun duğu auditoriyanı) folkloru araşdırmağın üç mühüm şərti ki mi irəli sürür və janrların müəyyənləşdi rilməsində bu şərtlərdən hər birini nəzərə almağı vacib bilir. Çağdaş nəzəri fikirləri (o cüm lədən V.Proppun mülahizələrini) nəzərə aldığına görədir ki, F.Bayat folklor janrlarının yaranmasında ritual kontekstinin mü hüm rol oynadığını xüsusi qeyd edir. O, «Qəlib söz və ifadələr» baş lığı altında təqdim etdiyi, deməli, folklorun digər janrları üçün istifadə mənbəyi saydığı atalar sözü və məsəlləri, alqış və qar ğışları, ilk növbədə, ritualla əlaqələndirir: «Böyük ehtimalla əski çağlarda alqış və qarğışlar ritual məzmunlu olmuş, bu cür ma gik sözlər ayinlərin tərkib qismini meydana gətirmişdir. Əs linə baxılsa, daha arxaik çağlarda folklor növləri sənət məq sə din dən, estetik düşüncədən çox sehri-praktik məna daşımışdır». Çağdaş nəzəri fikirləri nəzərə aldığına görədir ki, F.Bayat Azər baycan folklorunun janr təsnifatını verərkən xeyli müba hi səli məqam üzə çıxarır və cavabı bu vaxta qədər aydın olmayan sual lar üzərində dayanır. Məsələn, belə bir sual: yeddi hecalı, dörd misralı, a a b a qafiyə sistemli şeirlər (bayatı, ağı, vəsfi-hal, sa yaçı sözü, holavar və s.) bir janra aid nümunələrdir, yoxsa ayrı-ayrı janrlardır? Mətnin quruluşu baxımından yanaş dıqda bu nü munələr eyni janrdır. Mətnin mövzusu və yaranma konteksti ba xımından yanaşdıqda isə bu nümunələr ayrı-ayrı janrlardır. Bayatı, ağı, vəsfi-hal, sayaçı sözü, holavar ayrı-ayrı janrlar kimi gö türülürsə, deməli, janrı müəyyənləşdirən amillər dən yalnız biri (mövzu, kontekst) nəzərə alınmış olur və bununla da birtə rəf liliyə yol verilir. F.Bayat janrların müəyyənləşmə sin də möv zu və kontekstin əsas götürülmədiyi məqamlara da diq qəti cəlb edir: «Əgər mövzu və funksiya, icra ortamı əsasdırsa, o halda qəh rəmanlıq dastanları ilə məhəbbət (eşq) dastanları ayrı-ayrı janr lar olmalıydı. Halbuki burada da durum tam tərsinədir». F.Bayat folklorşünaslıqdakı mövcud janr təsnifatını gözdən ke çirərkən heç də özünəqədərki müəllifləri təkzib niyyəti güd mür. O, sadəcə olaraq folklorda janr məsələsinin nə qədər mü rək kəb bir məsələ olduğunu və bu mürəkkəbliyi yazılı ədəbiyyat prin sipləri ilə aradan qaldırmağın çətinlik törətdiyini vur ğu la maq istəyir. Folklorda janr məsələsinin nə qədər mürəkkəb mə sə lə olması barədə daha aydın təsəvvür yaratmaq üçün F.Bayat növ və janr kateqoriyasına uyğun gəlməyən xeyli sayda folklor nü munəsi olduğunu xatırladır: salamlaşma etiket ləri, qaba söz lər, xüsusi qəlib ifadələr, həsirçilik, zənbilçilik, qalayçılıq, du lus çuluq, papaqçılıq, dülgərlik, xalq təbabəti, xalq me teoro lo gi ya sı, xalq memarlığı, bazarda mal tərifləmə, müştəri çağırma, əs gər yola salma və s. ilə bağlı mətnlər. Belə mətnlər dən bir qis mi ni (dulusçuluq, həsirçilik, səbətçilik, arıçılıq, qavalçılıq, zən bil çilik, kənəfçilik, kəndirçilik, camçılıqla bağlı mətnləri) «Ma sal lı folklor örnəkləri»nin birinci cildinə daxil etməklə F.Bayat folk lorun predmeti barədə oxucu təsəvvürünü genişləndirir və oxu cunu bizim folklorşünaslıq üçün «yeni» olan nümunələrin top lanmasına və araşdırılmasına sövq edir. İki cildlik «Türk mifoloji sistemi»nin müəllifi olan F.Bayat janr məsələsindən danışarkən mifdən danışmaya bilməzdi. Am ma o, haqlı olaraq mifdən bir janr kimi yox, folklorun müxtəlif janr larının mənbəyi olan düşüncə tərzi kimi danışır: «Mif dü şün cə tərzi olduğundan onun mətnləşmiş forması epik əsərlərdə özü nü daha çox göstərir. Mifdən folklora keçid dönəmi əslində əf sanələrin, rəvayətlərin, dastanların və digər epik janrların or ta ya çıxması ilə başlamışdır… Miflər düşüncədən nitqə, oradan da nəqletmə formasına en dikcə müxtəlif folklor janrlarının yaranmasına səbəb olur… mif lərin qutsal statusdan düşməsi nağılların tarix səhnəsinə çıx ma sını şərtləndirir. Hər bir nağıl mifin tərsinə çevrilmiş for ma sı dır. O baxımdan folklorlaşmış mifi, başqa sözlə, nağılı tərsinə oxu duqda təhtəlşüurumuzda var olan mif ortaya çıxır». Miflə na ğılın, başqa cür desək, mifoloji düşüncə ilə nağıldakı düşüncə tər zinin tərs mütənasibliyi həqiqətlə uydurmanın qar şı laş dırıl ma sın dan irəli gəlir. «Ümumi ideya ilə ən adi hissi obrazın birbaşa mad di eyniyyəti» (A.Losev), həqiqətin ifadəsi hesab edilən mif dən fərqli olaraq, nağıl elmi ədəbiyyatda daha çox uydurma he sab edilir. V.Propp kimi nüfuzlu bir folklorşünasın dəstəkləməsi na ğıl barədəki bu fikrin təsadüfi fikir olmadığını göstərir. Doğ ru dan da, lap əvvəldə birinin həm var, həm də yox olmasından, or tada az gedib, üz gedib, iynə yarım yol getməkdən, axırda isə gö yün yerə düşən üç almasından danışmaqla dinləyicini yalan üstə kökləmək nağılın səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biridir. Amma bu fikrə əsaslanıb bütün nağılları uydurma adlandırmaq və heç bir nağıla söyləyici və auditoriyanın inanmadığını söy lə mək özünü doğrultmur. Vaxtilə qeyd etdiyimiz kimi, heç bir na ğı la inanılmasaydı, onda dünya folklorşünaslığında xüsusi «uy dur ma nağıl» («сказка-небылица») termini yaranmazdı. Bu ter mi nin yaranması onu göstərir ki, uydurma nağıl olduğu kimi uy dur ma olmayan nağıl da var. Uydurma nağıl anlayışına bizdə ən çox uyğun gələn janr qaravəllilərdir (Ətraflı məlumat üçün bu ki taba baxmaq olar: M.Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası. Ba kı, Elm, 2006, səh.126-137). Təqdirəlayiq haldır ki, əh va lat la rı uydurma üstündə qurmağın qaravəlli üçün aparıcı xüsusiyyət ol duğunu F.Bayat da təsdiqləyir: «Əsasən nağılla lətifə arasında or ta mövqe tutan qaravəllilər əhvalatlarının uzunluğu ilə lə ti fə lər dən seçilirsə, qısalığı və tamamilə yalan üzərində qurulması ilə nağıllardan fərqlənir». F.Bayat tamamilə yalan üstə qu rul ma ğı nağıllar üçün səviyyəvi xüsusiyyət saymırsa, deməli, o, «hə qi qə ti» ifadə etmək baxımından nağılla mif arasında müəyyən ya xın lıq olduğuna dolayı şəkildə işarə edir. Miflə ayrı-ayrı janrlar arasında əlaqələrin mürəkkəb mə qam larına münasibət bildirməkdən çəkinməyən F.Bayat sufizm-folk lor əlaqələrinin də ən mübahisəli məqamlarına toxunmağı va cib sayır. Belə mübahisəli məqamlardan biri aşıq sənətinin mən şəyində və sonrakı inkişafında sufizmin rolu və yeri məsə lə si dir. Bu məsələnin elmi şərhində F.Bayat hər cür ifratçılığa öz eti razını bildirir. İfratçılığın sovet dövrünə aid olanı da var, müs tə qillik dövrünə aid olanı da. Aşıq sənətini realizm möv qeyindən qiy mətləndirən Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığı bu sənəti su fizmlə əlaqələndirməyi ağlına belə gətirmirdi. Müstəqillik döv ründə aşıq ədəbiyyatı ilə məşğul olan bəzi ədəbiyyatşünaslar isə nəinki Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasımı, həmçinin XIX-XX əsrlərin Ələsgərdən tutmuş Şəmşirə qədərki məşhur aşıq larını sufi elan etdilər. Genezisində sufizmlə əlaqəsinin büs bü tün inkar edilməsi aşıq sənətinə yanaşmada yanlış mövqe ol du ğu kimi, istənilən məşhur aşığı sufizmə bağ lamaq da yanlış möv qedir. Yanlış mövqelər F.Bayatı öz mövqe yindən döndərə bil mir: «Aşıq dövrün təsəvvüfi bilgilərindən xəbərdar olan və xalq ənənə sindən gələn bu bilgiləri bəzən qoşmalarında, gə ray lı la rında və daha çox divani, müxəmməs və müəmmalarında iş lə dən el sənətkarıdır. Bütövlükdə onun yaradıcılığı dünyəvi məz mun lu olsa da, təsəvvüfi deyim və istilahlardan da uzaq deyildir. Aşıq şeirində rast gəlinən təsəvvüf deyimləri, qavramları, sufi şeyx lərinin adlarının çəkilməsi hələ təsəvvüf ədəbiyyatı demək de yildir». F.Bayat aşığı təkkə şairindən fərqləndirir: «Aşıq təkkə şairin dən fərqli olaraq, boynuna ictimai vəzifə götürmüş el sə nət karı idi. Bütün şənlik lər, o cümlədən toy-düyün aşıqsız ke çi ril məzdi. Təkkə şairi belə funksiyanı yerinə yetirmirdi». F.Bayat tək kə-təriqət şairi ilə aşıq arasındakı fərqi şamanla ozan ara sın da kı fərqə bənzədir: «Türk mədəniyyətində ozan şaman ol ma dı ğı kimi, aşıq da təriqət şeyxi, yaxud şairi deyildi. Həm də burada şa manın ozana, təriqət şairinin aşığa transfor masiyasından da nış maq olmaz». Ozandan söz düşmüşkən xatırladaq ki, F.Bayatın aşıq sə nə ti ilə bağlı ən maraqlı mülahizələrindən biri ozan, aşıq əla qə lə ri nə aiddir. Bu əlaqələrin bizim folklorşünaslıqdakı izahı hamıya bəl lidir. İzahın başlıca məğzi bundan ibarətdir ki, ozanla aşıq, qo puzla saz arasında sələf-xələf münasibəti vardır. F.Bayat belə sə ləf-xələf münasibətinin olmadığını bildirir və F.Köprülüdən gə lən həmin fikrə yenidən baxmağın zəruriliyini diqqətə çatdırır: «Əgər F.Köprülünün (və onu təkrarlayan sonrakı Anadolu və Azər baycan araşdırmaçılarının) dediyi kimi, XV yüzildən sonra ozan lar aşığa çevrilmişdilərsə, onda Anadolu, Azərbaycan türk ləri kimi oğuz olan türkmən ozanları nəyə görə aşıq olmadılar? İslam dan öncə türk şair tipi olan baxşı nəyə görə islami ad qəbul edib transformasiyaya uğramadı?.. Elin bilicisi, ağsaqqalı olması, şənlikləri, törənləri yö nəlt mə si baxımından ozanla aşıq nisbətən eyni statusda dururlar. An caq ozanın çalğı aləti olan qopuzla aşığın çalğı aləti olan saz və ya Anadoluda olduğu kimi, bağlama arasında da fərq vardır. Re pertuar baxımından da ozanlarla aşıqlar arasında fərq vardır. Ozanın, əsasən, qəhrəmanlıq dastanı və daha çox oğuznamə söy lə diyi, aşığın eşq dastanı icra etdiyi («Koroğlu» istisnadır) mə lum dur». Əlbəttə, biz F.Bayatın ozan-aşıq münasibətinə dair fik ri ni mütləq həqiqət kimi qəbul etdirmək iddiasından uzağıq. Amma belə hesab edirik ki, ozan və aşıq repertuarının fərq lən di ril məsi, oğuznamələrlə eşq dastanlarının fərqli dastan tipləri ki mi götürülüb bu yöndə araşdırılması əhəmiyyətli elmi qə na ət lə rin ortaya çıxmasına zəmin yaradır. Aydın olur ki, «Koroğlu» ozan yox, aşıq yaradıcılığının məhsulu olduğuna görə bu qəh rə man lıq dastanında məhəbbət dastanla rından (aşıq repertuarının apa rıcı janrından) gəlmə xüsusiyyətlər var. Bu xüsusiyyətlər, ilk növ bədə, məhəbbət səhnələrinə tez-tez yer verilməsi ilə müəy yən ləşir. Bəli, oğuznamələrlə müqayisədə «Koroğlu»da mə həb bət səhnələri daha çoxdur. F.Bayatın «eşq dastanları» adlandırdığı məhəbbət dastan larına gəlincə, hər şeydən əvvəl, onu qeyd etməyə ehtiyac var ki, müəl lifin fikrincə bu dastanlardakı məhəbbət «Bamsı Beyrək» və «Qanturalı» boylarındakı sırf dünyəvi məhəbbət deyil. «Ab bas-Gülgəz», «Əsli-Kərəm», «Aşıq Qərib»dəki məhəbbət təri qət lə bağlı olan aşığın ifadə etdiyi irfani məhəbbətdir. Azərbay can məhəbbət dastanlarının belə bir məcazi eşq ifadə etməsi, əl bət tə, bizim folklorşünaslıqda çoxdan deyilən və son zamanlar ye ri gəldi-gəlmədi tez-tez təkrar olunan bir fikirdir. F.Bayatın üs tünlüyü ondadır ki, mövzunun dərinliyinə enə, məhəbbət das tan larında sufizm rəmzlərini (haqq aşığı, şərab, pir, saqi, mövla, bə zirgan, vücud şəhəri, mətah, qətrə, ümman, ərş-kürş, ariflər məc lisi, abdallıq, dərvişlik, qürbət, qəriblik, yol və s.), sufizm əla mət lərini (buta verilən aşiqin batini gözünün açılması, gizli mət ləbləri anlaması, hətta dağla-daşla danışa bilməsi, dərdini yal nız Haqqın dili olan sazla deməsi, sadə insanların yeri olan Kan dan kamil insanların məqamı olan Məkana doğru çətin bir yol başlaması, yarını görüb sonra ondan – vəhdətdən ayrıl ma sı və sairəni) incələyə bilir. F.Bayat təsəvvüf rəmzləri, əla mət ləri və motivlərinin ustadna mələrdən tutmuş duvaqqapma və cahan na mələrə qədər məhəb bət dastanlarının bütövlükdə struk tu runa hop duğunu inandırıcı faktlarla üzə çıxarır. Məhəbbət das tan la rı mı zı sufizm kontekstin də incələmək sovet dövründə bir çox la rı nın beynəlmiləlçilik, müstəqillik dövründə isə bir çoxlarının mil liyyətçilik baxımından dəyərləndirdiyi «Əsli-Kərəm» das ta nı nın əsl qiymətini verməyə kömək edir. Füzuli Bayata görə: «Yet miş iki milləti eyni gözdə görən xalq sufiləri din, məzhəb, təri qət ayrılığını inkar edirlər, müsəlman-kafir bölgüsünə qarşı çı xırlar. Eşq dastanlarına görə, haqq aşiqliyi elə uca məqamdır ki, onun nə məzhəblərə, nə də dini ayrı-seçkiliyə ehtiyacı var. Din Haqqa gedən doğru yoldur. Ölülər və dirilər sferasından çıxan aşiq din yolunu çoxdan keçib, Hüsni-Mütləqə qovuşmağa can atır… Haqq aşiqinə kafir qızının buta verilməsi eşq mər tə bə sində dini ayrılığın heç bir anlam kəsb etmədiyinin sübutudur». «Əsli-Kərəm»də baş qəhrəmana kömək etmək istəyənlərin «kafir qızından əl çək, ayrı bir qız al» deməsi müqabilində bu cavabı eşidirik: Əslitək keşiş qızından Mən dönərəm, könül dönməz. Kərəmin bu qətiyyətli cavabının arxasında məhz sufi dün ya görüşü, sufizmin ilahi eşq fəlsəfəsi durur. Bu fəlsəfəyə görə, eşq könüldə bərqərar olur. Müsəlman və kafiri yaradan Allahın da yeri məhz könüldür. Kərəm Əslinin timsalında öz Allahını se vir. Allah sevgisini Kərəmin könlündən silib atmaq mümkün ol mayan işdir. Göründüyü kimi, F.Bayatın sufizmə dair bilgisi mə lum və məşhur folklor mətninin doğru-düzgün dərk edil mə sin də açar rolu oynayır. Və belə hesab edirik, bu, yəni qazandığı biliyi folklo ru mu zun yenidən öyrənilməsinə yönəltmək F.Bayat yaradıcılığının sə ciyyəvi cəhətlərindən biri kimi qiymətləndirilməklə yanaşı, həm də çağdaş folklorşünaslığımızın inkişaf perspektivlərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər. F.Bayatın elmi fəaliyyəti timsalında çağdaş Azərbaycan folk lorşünaslığının səviyyə göstəricilərindən birini də toplama-tər tib işlərinin kəmiyyət və keyfiyyətində axtarmaq lazım gəlir. Azər baycan, Türkiyə və dünya folklorşünaslığının toplama və tər tib sahəsində keçib gəldiyi mərhələlərə yaxından bələd olan, top lamanın mahiyyəti və müasir prinsipləri barədə ayrıca əsər ya zan F.Bayat toplama və tərtib işini elmi fəaliyyətin ayrılmaz tər kib hissəsi sayıb bu gün həmkarları ilə birlikdə tez-tez folklor eks pedisiyalarında olursa, müasir tələblərə cavab verən folklor top lularının çapa hazırlanmasına gərgin əmək sərf edirsə, top la ma, tərtib və araşdırma sahəsində gənc kadrlar yetişdirirsə, de mə li, sabaha ümidlə baxmaq olar.
Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|