CƏlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov) İSTİqbal xalq əDƏBİyyatinindir

ƏDƏBİYYAT:

1. Acalov A. Azərbaycan folklorşünaslığının bəzi epistemoloji problemləri // Azərb. folklorşünaslığı problemləri. B., 1989, s.3-12.

2. Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru // tərt. ed.: T.Fərzəliyev, M.Qasımlı. B., 1994.

3. Azərbaycan mifoloji mətnləri. B., 1988.

4. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, XI kitab. B., 2002.

5. Banarlı N. Resimli türk edebiyatı tarihi (destanlar devrinden zamanımıza kadar). İstanbul, 1987, I c.

6. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyasından oçerk­lər. B., 1985.

7. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. B., 1988.

8. Divanu lugat-it-turk tercümesi. Çeviren: Besim Atalay, c.I. Ankara, 1992.

9. Eröz M. Yörükler. İstanbul, 1991.

10. Əbu Həyyan əl-Əndəlusi. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak (Türk dillərini dərketmə kitabı) // Ərəbc. tərc.: Z.Bünyadov, B., 1992.

11. Gaben A.fon. Eski türkçenin grameri // çeviren: M.Akalın. Ankara, 1988.

12. Gölpınarlı A. Vilayetname. İstanbul, 1958.

13. Gömeç S. Gök türk tarihi. Ankara, 1997.

14. Güngör H. Türk bodun bilimi araştırmaları. Kayseri, 1998.

15. İnan A. Eski türk dini tarihi. İstanbul, 1976, 256 s.

16. İnan A. Makaleler ve incelemeler, c.II. Ankara, 1991.

17. Kafesoğlu İ. Türk milli kültürü. İstanbul, 1998.

18. Köprülü M.F. Edebiyat araştırmaları, c.I. İstanbul, 1989.

19. Kitabi-Dədə Qorqud // tərt. ed.: S.Əlizadə, F.Zeynalov. B.:, 1988.

20. Qıpçaq M. Söz aləminə səyahət. B., 2002.

21. Qurban R. Azəri, Atropaten, Azərbaycan sözləri haqqında // Azər. EA Xəbərləri, Ədəb., inc. və dil seriyası, 1968, №3, s.82-91.

22. Seyidov М. “Uğur” sözü haqqında bəzi qeydlər // Azər. SSR EA Xəbərləri, İct. elm. ser., 1962, №4, s.147-159.

23. Tanyu H. İslamlıktan önce türklerde tek Tanrı inancı. Ankara, 1986.

24. Анохин А. Материалы по шаманству у алтайцев, собр. во вр. путеш. по Алтаю // СМАЭ АН СССР, т. IV, вып. 2, Л., 1924.

25. Ахметьянов Р. Общая лексика духовной культуры на­ро­дов Среднего Поволжья. М., 1981.

26. Древнетюркский словарь // ред. Щербак А.М., Насилов Д.М./, Л., 1969.

27. Дугаров Д. Исторические корни белого шаманства на материале обрядового фольклора бурят. М., 1991.

28. Думанов Х., Першиц А. Матриархат: новый взгляд на старую проблему // Вестник Росс. АН, т.70, №7, 2000, с.621-627.

29. Егоров Н. Опыт этимологизации чувашских терминов родства и свойства. II. Отец (Родитель) // Исследования по эти­мологии чувашского языка. Чебоксары, 1981.

30. Короглы Х. Мифы, легенды и предания народов Сиби­ри // Фольклорное наследие народов Сибири и Дальнего Востока. Горно-Алтайск, 1986, с.83-101.

31. Менгес К. Тюркское idi “господин”, некоторые его реф­­­лексы в тюркских языках и параллели в других языко­вых семьях // сб. “Turcologica”, Л., 1976.

32. Мифы народов мира: Энциклопедия, в 2-х томах, т.1 // Гл. ред. С.Токарев, М., 1980.

33. Мифы народов мира: Энциклопедия, в 2-х томах, т.2 // Гл. ред. С.Токарев, М., 1982.

34. Наджип Э. Историко-сравнительный словарь тюрк­ских языков XIV века на материале “Хосрау и Ширин” Кутба, в 4-х кн., М., 1979, кн.1.

35. Наджип Э. Исследования по истории тюркских языков ХI-ХIV вв., М., 1989.

36. Потапов Л. Мифы Алтае-саянских народов как истори­ческий источник // Вопросы археологии и этнографии Горного Алтая, Горно-Алтайск, 1983, с.96-110.

37. Потапов Л. Алтайский шаманизм. Л., 1991.

38. Стеблева И. К реконструкции древнетюрк. религ.-ми­фол. системы // В кн.: Тюркологический сборник-1971. М., 1972, с.213-226.

39. Толеубаев А. Реликты доисламских верований в се­мей­ной обрядн. казахов (XIX –нач. XX вв.). Алма-Ата, 1991.

40. Широкогоров С. Трудности исследования психомен­таль. комплекса // http:// iohs. wl.dvgu. ru/shir/ conf. php? id=1#pril

41. Эргис Г. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974.

42. Этимологический словарь тюркских языков. М., 1974
2002

BİR DAHA ŞAMAN DÜNYASINDAN...
Ümumi cizgiləriylə şamanizm hadisəsi mediasiyaya söykə­nən, inanışlardan ibarət dini və müalicə yönlü praktik fəaliyyət növüdür. Təbiətə sayğı dolu dünyagörüşü kimi onun başlıca özəl­liklərindən biri aləmdə nə varsa hamısını canlı gözündə gör­məkdir. Bir şamanın söylədiyi: “Var olan hər şey canlıdır” – söz­ləri bu dini dünyagörüşünün mühüm yönünü çox aydın sə­ciy­yələndirir.

Təbiətin və ağlın sirlərini özündə gizlədən “şamanizm” an­la­yışı bütövlükdə nəyi təcəssüm etdirir? Bu suala hər kəsin asan­lıqla qəbul edə biləcəyi hazır cavab tapmaq çətindir. Çox sayda mövcud ədəbiyyatda şamanizm nədir sualına ən müxtəlif cavab­lar verilir. Bu gün şamanizm haqda yazılanlar bütöv bir kitab­xana təşkil edə biləcək ölçüdədir. Şamanizmi psixologiya ilə bio­logi­yanın sərhədində dayanan hadisə olaraq öyrənən S.M.Şi­rokoqo­rovun ona şaman düşüncəsinin, təhtəlşüurunun və soyun kollektiv psixikasının qarşılıqlı təsir sistemi kimi baxması bu fikirlərdə müasir psixologiya və psixoterapiyadakı transpersonal istiqamətin ilkin təzahürlərini görmək imkanı verir [13, s.114]. Yeri gəlmiş­kən, S.Şirokoqorov belə hesab edirdi ki, şamanizmin zahiri yön­lərini qabardaraq onunla psixozlar arasında bağlılıq qur­maları Av­ropa etnoqraflarının əslində özlərindən ötrü yaban­çı mədəniy­yətlərə reaksiyalarının təzahürüdür [13, s.112]. Şa­man­ların uzun zaman Maarifçilik qaynaqlı ruhla bir qayda ola­raq guya ancaq xalqın sadəlövhlüyündən sui-istifadə eləyən şar­latan, yalançı, ca­dugər, fırıldaqçı və sehirbaz sayılmaqları da bu silsilədəndir.

V.Xaritonova şamanizmin nəzəri aspektlərinə dair tədqiqa­tında qeyd edir ki, şamanizmi din dərəcəsinə yüksəltmək cəhdi şamanın başlıca funksiyalarını və özünəməxsusluqlarını unuda­raq, onun araşdırılmasında çox məsələləri dolaşığa salmışdır... Lakin diqqət yetirən olmamışdır ki, şamanların həmişə və hər yerdə başlıca fəaliyyəti təbiblik, baxıcılıq və qeybdən xəbərver­mə olmuşdur, onun kahinlik funksiyası (əgər bu da bəlli tarixi mərhələdə o xalqın mədəniyyətinə xas cəhət idisə) sonrakı ha­disədir [14, s.100].

Bəzi tədqiqatçılara görə, şamanizm bir din deyil, görünməz ruhlar aləmiylə bağlılığı qorumaqdan ibarət ekstaz halı və ya te­rapevtik metodlar məcmusudur. Bu günəcən elmi şəkildə araş­dırılması ilə ən çox antropoloqların məşğul olduğu şamanizmin psixoloji yönlərdən öyrənilməsinin gərəkliliyi fikri də vurğulan­maq­dadır. Son vaxtlar isə şamanizmlə bağlı ədəbiyyatlarda şüu­run dəyişik halları kimi bir anlayışa daha çox üz tutulur, ondan ümumiyyətlə, transpersonal səviyyədə antropoloji fenomen, bə­şər tarixində ilk yaradıcılıq fəaliyyəti deyə bəhs olunur, qayaüstü rəsmlərdə məhz qədim şamanların təsvir olunduğu iddiası ortaya atılır, beləcə, bəzən əsil mahiyyətindən getdikcə uzaqlaşdırılaraq ondan bütün dünya xalqlarına məxsus, ənənələrdə konkret tə­zahürü olmayan bir dünyagörüşü, universal, ümumbəşəri və ən nəhayət, az qala bütövlükdə mücərrəd hadisə kimi danışılır. Görünür, bir də bunların təsiri ilə bir çox ənənələrin şaman praktikasında yüz il öncə yer alan atributlar deyil, şamanizmlə əlaqəsi olmayan atributlardan istifadə olunmaqdadır.

Artıq hər zamankından daha çox dəbdə olan şamanizm ha­disəsi hər hansı etnik özünəməxsusluğunu, etnoqrafik cizgilərini itirmiş kimidir. Şamanların istifadə elədikləri metodları öyrən­mək­lə kimsə hələ şaman ola bilməyib. Bununla birgə etno­qra­fiya və xalq təbabətinə dair bilgilər qovuşuğunda yazılan, mə­nəvi axtarışın ideal modeli kimi şamanizmin praktikasını müasir insandan ötrü cəlbedici hala gətirən elmi-kütləvi nəşrlər möv­cuddur (K.Kastaneda, M.Harner və b.-nın əsərləri həmin silsi­lədəndir). 1990-cı illərdən fəlsəfi anlamlar qazandırılmaqla şa­manizm Sibirdə yenidən dirçəldilir. Bir neoşamanizm hadisə­sindən belə bəhs olunmaqdadır.

Şamanizmi araşdıranların çoxu problemi özünün baxış bu­cağı altında öyrənənlərdir. D.Şröder bəlkə bu üzdən yarıciddi, yarızarafat ayrıca elm sahəsi olaraq “şamanologiya”dan danışır [11, s.6] ki, bu “yanaşmanın” özündə də həqiqət payı yox de­yildir. Yəni problem o qədər qarışığa salınıb ki, hətta bir müasir din araşdırıcısı haqlı sual edir: “Görən, doğrudan da, şamanizm deyilən bir hadisə varmı, yoxsa ki o, sadəcə bir məfhumdur?”. Bu mənada dünyagörüşü kimi şamanizmin mahiyyəti, kökləri ilə bağlı fikirlər əksər halda fərziyyə olmaqdan irəli gedə bilmir.

Araşdırıcıların doğru olaraq qeyd etdikləri kimi, əski şaman­ların yaşantıları əslində şamanizmin kosmologiyasını ardıcıl və mən­tiqi şəkildə əks elətdirir. Yəni şama­nizmdəki mistika yaxud mis­tisizmə meyil heç də xəstə şüurun və aldanışların məhsulu de­yil. Buna görə də şizofreniya, epilepsiya, psixoz, isteriya və b. psi­xopatoloji hallar heç hansı halda şamanizmlə bir sırada tutula bil­məz. M.Eliadenin məlum əsəri şamanizmin bu tərzdə sırf pa­to­loji aspektdən yozumuna etirazın ifadəsi olaraq meydana çıx­mışdır¹.

İndilik müəyyən edilmişdir ki, şüurun dəyişik halından ya­rarlanan ilk ənənə elə şamanizm olmuşdur. Şamanizm həm də psixoterapiyanın ilkin şəklidir. Lakin bunların da şamanizm haq­qında son və qərarlaşmış fikir olduğuna güman azdır.

Özlüyündə təbiətə qarşı çox diqqətcillik göstərən, onun mənəvi anlamına önəm verən şamanizmdən bu gün bir kom­pleks olaraq universal hadisə kimi çox danışılır. Psixopatoloji yöndən, özü də olduqca geniş planda araşdırılması isə əslində yarardan çox zərər verərək şamanizmin öyrənilməsi problemi üstünə problem gətirmişdir. Burada, əlbəttə, din düşüncəsinə şübhəçi münasibət bəsləyən psixoanalizin də günahı yox de­yil­dir. Şamanizmin termin kimi məna ölçüləri dəqiqləşdirilmədiyi halda onun yerli-yersiz işlədilməsi bu anlayış altında nəyin başa düşülməsində də qarışıqlığa yol açıbdır.

Şamanizm probleminin ilk araşdırıcılarından bir çoxu onu ayrıca dini sistem olaraq səciyyələndirmiş, türk xalqlarının mə­nəvi həyatında böyük yer tutan bir hadisə kimi onu hətta Ural-Altay (Turan) dini adlandırmışlar. XX yüzillikdə şamanizm, elə­cə də tipoloji və funksional baxımdan ona yaxın olan feno­men­lər Cənub-Şərqi Asiyada, Şimali və Cənubi Amerikada, Avstra­liya və Okeaniyada da üzə çıxarıldı. Ancaq əldə yetəcək qədər qaynaq olmadığından, türk dininin qarşılaş­dırmalı tarixi yazıl­ma­dığından və bu tarixə dair simvolların təsvirini verəcək araş­dırma aparıl­madığından qədim türklərin dini inanışlar sistemin­dən danı­şı­larkən vaxta­şırı totemizm, şamanizm və türk dini, mi­fologiyası və etnoqrafiyası ilə bağlı araşdırmalarda artıq kifayət qədər geniş yayılan başqa “izm”lərdən söz açılmışdır ki, bu id­dia­ların da öz kökləri vardı. Belə ki, XIX yüzillikdə Avropada ma­terializmin sürətlə yayıl­mağının ardından hər bir din hadisə­si­ni animizm və fetişizm, totemizm və şamanizm ad­ları altında izah etməyə ça­lışırdılar (Uzun müddətdən bəridir ki, din tarixin­də cisimsiz ruhlara inam kimi animizmin varlığı inkar olunur. Son dövrlər fetişizmdən də dinin ayrıca forması kimi, demək olar, heç da­nışılmır. Çünki fetişizm, magiya və animizm ele­ment­ləri keçdiyi bütün tarixi mərhələlər boyu dini müşayiət etmişdir).

Qədim türk din tarixinə dair əsərlərə hazır qəlib şəklində kö­çürülməklə şamanizm də əski türk dini – tanrıçılığın yerinə ke­çi­rilmiş, bu inanc sisteminin əsasları şamanizmlə eyniləşdirilmiş­dir.

“Din” dedikdə nəyin nəzərdə tutulduğu belə anlaşılmayan bir sıra “araşdırmalar”da şamanizmə “din” adını verilir, türk dini düşüncə sisteminin alt qatında – əsasında “şamanizm” adlı dinin varlığından danışılmışdır. Buna V.Radlov və b. müəlliflərin şamanizmlə bağlı verdikləri bilgilər də birbaşa, ya dolaylı olsun, yol açmışdır. Həmin bilgilərdə isə şamanizmin məhz XIX əsr­də­ki şəkli öz əksini tapırdı. Q.V.Ksenofontov hələ 1920-ci illərdə “Ural-Altay şamanizmində divanəlik kultu” əsərində yazırdı ki, müasir yakut şamanlığı xalqın dini etiqadı deyil və özlüyündə xalq təbabətinin qədim mövhumi üsullarının təsvirini verir”.

Türk mədəniyyətinin öz ölçüləri olduğunu qətiyyən hesaba almadıqlarından tarixçilərin, sosioloqların türk dini-mifoloji gö­rüşlərində şamanizmin yeri ilə bağlı yol verdikləri yanlışlıqlar getdikcə daha dərin kök salmışdır.

Şaman dünyagörüşü tipinə görə müxtəlif dini sistemlərlə bir arada yaşamağa qabildir. Elə bu, şamanizmin ayrılıqda bir din olmadığının sübutudur [14, s.100]. Lakin ayrı-ayrı tədqiqatlarda şamanizm ilkin mənasında anlaşılır, üstəlik din düşüncəsi tarixin bəlli bir çağı ilə sərhədləndirilir. Bu isə din düşüncəsi fenomeni üçün yolverilməzdir. Bir çox araşdırmalarda isə “şamanlıq” adı ilə olsa-olsa Altay və Yakut şamanizmi anlaşılır ki, onun da bü­tövlükdə qədim türk inanışları deyə qəbul edilib əski türk dini sistemi ilə eyniləşdirilməsi doğru deyil. Uzun zamandan bəri dini birlik içərisində yaşamayan türk topluluqlarından birində ya bir neçəsində mövcud olan və özü də digər dini sistemlərin təsirlərinə məruz qalan inancları tarixin türk adıyla tanıyıb bil­diyi digər türk topluluqlarının da hər birinin və bütünlükdə ha­mısının arxaik ina­nışları kimi təqdim eləmək yanlış yoldur. “Türk milli mədəniy­yəti”nin müəllifi İ.Qəfəsoğlu da vaxtilə şa­ma­nizmi, ümumən, türk inanış sistemi saymır, onu “türklərin öz düşüncələrinin məhsulu olmayıb ayrı-ayrı dinlərdən gələn təsir­lərin bir-birinə qarışmasın­dan meydana çıxmış təsəvvürlər siste­mi” adlandırırdı. Həqiqətən, mənşədə nə olur olsun, şama­nizm funksional-semantik özəlliyi etibarilə türk dini sistemi olan tan­rı­çılıqdan fərqli bir hadisədir. Türk din tarixinə dair araşdır­ma­lar­da qeyd olunduğu kimi, ənə­nəvi türk dini düşüncə sistemi Göy-Tanrı adı çevrəsində təşəkkül tapmış orijinal sistemdir [2, s.126]. Yəni bu din sistemi Göy-Tanrı anlayışı üzərində qurulmuşdur.

Aralarında dərinlərdən gələn bağlılıq olması üzündən dün­ya­görüşü sistemləri kimi tanrıçılıqla şamanizmin sərhədlərini bə­zən dəqiqliyi ilə müəyyən etmək mümkün olmasa da, bu an­layışları eyniləşdirməyin də doğru olmayan nəticələrə gətirəcəyi qaçılmazdır. Çünki gerçəkdə türk mentalitetinin əsasında şa­ma­nizm dayanmır. Ənənəvi bir cəmiyyətdə iki fərqli etnokon­fes­sional ənənə, ayrı köklərdən gələn iki dini-mifoloji inanc sistemi açıqca yan-yana yaşaya bilməzdi. Şamanizm türk xalq sufiliyinə ciddi şəkildə təsir göstərə bilmişdirsə də, türk tanrıçılığına o, son­radan qarışaraq bu din sisteminin praktik yönünü təşkil et­miş, bu yolla türk mədəniyyətinin az qala bütün qatlarına təsir gös­tərmişdir. Yeri gəlmişkən, etnoqrafik materialların verdiyi be­lə bir bilgi də diqqəti çəkir ki, bir çox türk topluluqlarında tanrıçılıqla bağlı keçirilən mərasimlərə şamanlar buraxılmırdılar; şaman mədəniyyətiylə yaşayan cəmiyyətlərdə adətən belə təsəv­vür vardı ki, yuxarı dünyanın ilahi varlıqlarına, hami ruhlara şaman yox, topluluğun daha çox sayılıb-seçilən nümayəndəsi və ya başçısı üz tutmalıdır [14, s.105]. Bu isə şamanların Tanrı ilə, əlbəttə, heç hansı təmas yaratmadıqlarını göstərir. Eynilə sufi (dərviş)lər də islam rituallarının iştirakçısı ola bilmirdilər.

Beləliklə, şamanizm yalnız əsil və həqiqi mahiyyəti dərk olunduğu zaman çoxölçülü sistem kimi səciyyələndirilən türk di­ni düşüncə sisteminin parametrlərindən biri təsirini bağışlayır. Yəni nə qədər türk dini ilə iç-içə olsa belə, yenə də o, həmin sistemin ölçülərindən biri kimi qalmaqda, sistem olan türk dini-mifoloji dünyagörüşü çərçivəsində yarımsistem təşkil etməkdədir.

Bundan başqa şamanizmə din adı verilən zaman unudulur ki, əgər din və ya gerçək mifoloji-dini sistem olsaydı, onun öz ideoloji-nəzəri bazası olmalıydı, kəskin sərhədləri bilinməliydi, başqa dinlərlə bu qədər qarışmamalıydı və rast gəlindiyi bütün yerlərdə eyni, yaxud bir-birinə yaxın dünya mənzərəsi cızma­lıydı. Halbuki köklü problemlərindən heç hansı birində tam və hər kəsin qəbul edə biləcəyi görüş birliyi olmayan bu anlayış haqqında onun gerçək varlığını belə şübhə altına alacaq qədər ay­dınlıqdan uzaq, tutqun və hətta qaranlıq təsəvvürlər var.

Bununla yanaşı, nə qədər problemli olsa da, hətta parapsi­xo­loqları çəkən bu özünəməxsus universal, dinamik dünyagörüşü sisteminin, bütün dağınıqlığı ilə belə ümumi qanunauyğunluqları üzə çıxarıla bilməsə də, onun bir din olmadığı sübuta yetirilmiş sayılır. İlk olaraq harada meydana çıxdığı doğru-dürüst bilinmə­yən və bilinməsi də çətin olan şamanizmin optimal modelini ya­ratmaq sarıdan isə alimlər ümidsizdirlər. Bir yerdə çoxallah­lılı­ğın erkən şəkli kimi səciyyələndirilən şamanizm başqa yerdə “psi­xoanalizin qədim şəkli” kimi tərif edilir [11, s.18], üçüncü bir halda “ən əski ekstaz texnikası” olaraq gözdən keçirilir.

Şamanizm hər hansı dinlə bir yerdə yaşamağa ona görə alışa bilir ki, özü sistemi olan ayrıca bir din deyil və dini düşüncə tarixində də heç bir ayrıca mərhələ təşkil etmir. İndi etnoqrafiya, dinlər tarixi, eləcə də psixologiyanın qovuşağında, bəzən fəlsəfi aspektdən öyrənilən şamanizm hadisəsinə dair sistemli geniş bil­gi sahibi olmağın çətinliyi də bir gerçəkdir. Bu gün Avropada, Amerikada... o, neoşamanizm şəkilləriylə dirçəldilir və dəbdə­dir; əsasən ticari maraqlar güddüyü üçün yaradılış və insanla bağlı şamanizmdəki başlıca ənənəvi görüşlər əksərən bir kənara qoyulur¹. Şaman praktikasının ancaq zahiri yönlərini qabardan bu “yeni şamanizm” fenomeninin şüurun dəyişik hallarıyla əla­qələndirilməsi onun ənənəvi metodlarla araşdırılmasını isə az qa­la qeyri-mümkün edir.

Türk din düşüncəsini araşdırmaq üçün belə qarmaqarışıq sis­temdən hərəkət etməyin nə kimi nəticələrə gətirə biləcəyini təxmin etməksə bir elə çətin deyil. Özlüyündə sistemli din ifadə etməyən bir anlayış dini düşüncə sisteminin əsası olaraq götü­rü­lə bilməz. Şamanizmdə gözəgörünməz ruhlar dünyasıyla insan oğulları arasında əlaqə quran, əslində onların görünən dünyada təmsilçisi olan güc şamandır. Kiminə görə ruhları hökmü altın­da, kiminə görə də ruhların hökmü altda olan şamanların nəzə­rində bütün aləm yaxşı və yaman ruhlarla doludur. Həmin gözə­görünməz ruhlarla əlaqə yaratmaq qüdrəti isə, inama görə yalnız şamanlardadır. Şamanların istifadə etdikləri metodları sadəcə öyrənməklə isə hələ kimsə şaman ola bilməmişdir. Şaman olmaq bir tale işidir və ondan kimsə qaça bilməz. Şaman olacaq kəsi təbiət özü seçir və bu, ilahidən bir vergidir ki, şaman olacaq kə­sin psixoloji və ruhi-mənəvi aləmindəki ciddi dəyişikliklərlə bağ­lıdır. Əski ənənədə də şaman mistik təcrübə qazanırdı. Şa­ma­nın şaman olaraq qurulmasında isə mifoloji Ulu Ana və onun çox sayda atributları əsas idi.

Göylərin və hami ruhların qoruduğu şamanlar təbiətlə danı­şıb anlaşmağı, ruhani varlıqlarla təmas qurmağı, göylərdə yaşa­yan varlıqlarla ünsiyyət saxlamağı və bu yolla şərir ruhların in­san­lara zərər toxundurmalarının qarşısını almağı bacaran insan­lardı. Bu mənada həmin varlıqlar cəmiyyətlə fövqəltəbii ruhlar aləmi arasında bir vasitəçi, mediatordular. Şamanlar daşıdıqları funksiyalarına görə xalq həkimlərinə daha çox yaxın idilər. Ma­raqlıdır ki, şamanın türklərdəki əski adlarından “qam” və “bax­şı” sözlərinin də bir anlamı lüğətlərdə “təbib, həkim” olaraq gös­tərilir; məsələn, Əbu Həyyanın kitabında “qam”ın qarşılığı kimi “həkim” verilir [1, s.46]. Süleyman Əfəndi də “Çağatay lüğə­ti”n­də “qam” sözünü “həkim, təbib” deyə izah edir [3, s.67]. Fars­ca anonim “Hüdud-əl aləm” əsərində təbib deyilənlərin türk qamları olduğunu F.Minorski də, L.Potapov da təsdiq edirlər [10, s.134]. Bu gün belə şamanlara verilən adlarda onların təbib­liklə bağlılıqları qorunmaqdadır. Türküstan şamanlarına verilən adlar sırasında həmçinin “tavup” (təbib) adının olması bu mə­nada diqqəti çəkir.

Təbiətin ulu qüvvətlərində, başlıca olaraq Yerdə, mifoloji dü­­şüncəyə görə, kişi və qadın başlanğıcları birləşmiş kimiydi. Bu baxımdan əcdad ruhlarından da qüvvət və ilham alan şaman obrazı olduqca səciyyəvidir. Şaman bir fiqur kimi başlanğıcda bolluq, artım ideyasının daşıyıcısı olan Ulu Ananı simvolizə etmişdir. Şaman praktikası da daha çox topluluğun başı üstünə bərəkət yağmasını təmin etməyə yönlənmişdir. Təsadüfi deyil ki, şamanların bir çoxu ayinlərin icrası zamanı qadın geyimi ge­yinməklə şaman kompleksinin qadın təbiətiylə bağlılığı fikrini nəzərə çarpdırırdılar. Tuva xalq inanışlarına görə, tuva şaman­larının ulu əcdadı da bir qadın şamandır. V.Basilovun yazdığına əsasən, XIX əsrin sonlarında Amu-dəryanın aşağı axarlarındakı mövhumatçılar əyinlərinə qadın paltarları geyinmiş şamanları daşa tutardılar.

Ümumiyyətlə, bir sıra əski cəmiyyətlərdə həm başçı, həm gələcəkdən xəbər verən, həm kahin və həm də təbib olan şaman­ların ayrıca yeri var idi. Göylər aləmiylə təmas yaratdığına ina­nılan xaqanların şaman funksiyalarına hələ 1960-cı illərdə M.Mo­ri diqqəti yönəltmişdi [8, s.136]. V.Zahidoğlunun araşdır­malarına əsasən, “Dədə Qorqud kitabı”nın qəhrəmanı, Oğuz elinin xanı Salur Qazanın şəxsiyyətinin arxa planını şamanlara məxsus təsir gücünə və ruhlarla təmas qurmaq qabiliyyətinə ma­lik olması təşkil edir” [4, s.36].

Şamanizmin tanınmış araşdırıcılarından olan A.Lommel de­yir ki, şaman əksərən əcdadlarla daim qoruyub saxladığı təması nəticəsində aldığı fövqəladə güclü mənəvi enerjiyə sahib şəx­siyyətdir... O sadəcə ovun uğurlu keçməyini təmin eləyən bir ovsunçu deyil, həm də yaradıcı şairdir ki, mənsub olduğu boyun, soyun mənəvi həyatını formalaşdırır [12, s.166]. Bu mənada şaman daha çox xəyalpərəst, şair təbiətli və söz xəzinəsi bol olan, obrazlı təfəkkür sahibi insandı. Məsələn, xalqın danışıqda işlətdiyi sözlərin sayı dörd mini keçmədiyi halda bir yakut şa­manının söz xəzinəsi on iki min sözə çatırdı.

Şamanlar, inama görə, dəli-cinli olan adamları acıqlı ruh­la­rın cəngindən qurtarır, sağalmaz bilinən xəstəliklərə əlac edir, hətta ölənləri dirildə bilir, korlara görmək qüdrəti bəxş eləyir­dilər. İlkin çağların şamanı heç də ruhu xəstə, epileptik birisi deyil, ilk öncə ruhunu “yetişdirib özü-özünü yaxşılaşdırmağı bacaran” bir insandır¹. İndi belə şamanların guya “xüsusən şimal xalqları arasında yayılmış əsəb xəstəlikləri ilə çox sıx bağlı” ruhi xəstə və ya dəli olduqlarını qəbul edənlərlə yanaşı, böyük çox­luq artıq şamanizmə daha çox bir mədəniyyət hadisəsi kimi ya­naşmaqdadır. Hallüsinasiyanın təbiətinin anlaşılması da şamana artıq ruhi xəstə deyil, ona insanların psixoloji sferasının sabit­ləş­diricisi [12, s.166] gözüylə baxmaq imkanı vermişdir.

Əski topluluqlarda şaman kompleksinin özündə təcəssüm etdirdikləri sonrakı çağlarda mistisizm və mistik yaşantılar adıy­la bilinmişdir. Etnik-mədəni ənənədə bəzən hətta müdrik, övliya gözüylə baxılan mistik şamanın transsedent yaşantıları, təəssüf ki, psixiatriyada uzun illər şizofreniya, patoloji geriləmə halı kimi dəyərləndirilmiş, dəli-divanəlik deyə qiymətləndirilmişdir [7, s.3-20]. Halbuki psixiatrın nəzərində isterika və ya psixotik hal kimi görünənlər mədəniyyət daşıyıcılarının gözündə yüzillər boyunca yaşarı ənənənin gücüylə ritualın ayrılmaz bir parçası olub müqəddəslik məzmunu daşıya bilmişdir.

Uzun bir dövr ərzində şüurun adi halı sırasına daxil edilə bil­məyən nə varsa, elə o andan patoloji hallar sırasına aid olun­muşdur. Həmin hallardı ki, potensial mistik ənənə olan şaman mədəniyyətlərində norma sayılırdı. Bunun isə uzun bir tarixçəsi var. Məsələ ondadır ki, şüurun dəyişik halı adlanan və özlü­yün­də unikal olan bir hadisə heç hansı şəkildə psixopatologiya ilə qarışdırılmamalıdır. Şamana vergi verildiyi an onun yaşadıqları heç də dəli-divanəlik deyildir. Canlı ənənədə bu mədəniyyət hadisələrindən hər birinin öz mənası var. Ənənənin özündə ruhi xəstəliklərlə vergi verilərkən şamanın keçirdiyi böhranlı hallar gözəl fərqləndirə bilir. Bu zaman şamanın yaşantıları bir diva­nəlik kimi görünürsə belə, əslində tam ruhani mahiyyətlidir.

Şamanların cəmiyyətin sağlamlığı qayğısını çəkdiklərinə dair təsəvvür ənənəvi inamlar arasında da özünə yer etmişdir. Saqayların inamına görə, insanlara bədbəxtlik gətirən ruhlarla Tanrı şamanlar vasitəsilə mübarizə aparır.

Tanrıya verilən kütləvi qurban mərasimlərinə isə şamanlar yaxın buraxılmırdılar. Çünki ruhlar aləmi ilə bağlı şaman eləcə xtonik aləmin gücləri ilə də əlaqələndirilirdi. Məsələn, yakut­larda ən güclü şamanların hamisi “qara” (xara) epiteti daşıyan acıqlı ruhlar başçısıydı. Bu mənada “ritual paklığı” pozulmasın deyə demonik güclərlə bağlanan şamanların tanrıçılıq mərasim­lə­rində iştirakı yasaq idi. Həmin mərasimlərdə şaman olsa olsa yalnız seyirçi ola bilərdi. Altayların mənəvi mədəniyyəti ilə bağlı danışarkən şamanların fəaliyyət dairəsinin ancaq xəstələri sağaltmaq və falçılıq eləməklə məhdudlaşan şamanlar haqda Y.Yamayeva qeyd edir ki, mövsüm mərasimləri onlarsız icra olunardı [15, s.14]. Şüurun dəyişik halları ilə işləməyi bacaran şamanların mərasimlərdə nə cür davranacaqları irəlicədən bəlli olmadığından kanonları pozacaqları mümkün idi ki, buna da yol verilə bilməzdi.

Şaman ayin və mərasimləri, ümumilikdə türk dini-mifoloji dünyagörüşünün praktik yönüdür. Əski türk şamanizmi bu ba­xım­dan olduqca qədim kökləri olan bir sistemdir. Yakutlarla altaylılar, doğrudan da, uzun zamanlardan bəri şaman inanışı sis­temiylə yaşamışlar. Lakin onlarda dünyanın və insanın yaradıl­ması ilə əlaqəli rəvayətlərin də böyük qismi qədim türklərin mil­li düşüncələrini əks etdirməyib, ayrı-ayrı dinlərin təsiriylə mey­da­na çıxmış təsəvvürlər hörgüsüdür. Beləcə, ən müxtəlif hind, iran, yunan yəhudi əfsanələrinin təsirinə məruz qalmış altay, ya­kut şamanlığındakı gerçək təsəvvürləri, yəni şaman türkün dü­şün­cəsini tapıb üzə çıxarmaq artıq qeyri-mümkün şəkil almışdır.

Bir neçə kəlmə ilə şamanizmdə mərkəzi anlayış olan “şaman azarı”na da münasibət bildirmək lazım gəlir. “Şaman azarı”nın, ümumən, psixi pozuqluq, ruhi xəstəlik hadisəsi olduğuna dair geniş yayılmış fikri ilk dəfə tamamilə şübhə altına alan rus alimi S.M.Şirokoqorov olmuşdur. O, şamanın ruhən və cismən sağlam olduğu fikrini irəli sürmüşdü; Şirokoqorovun rəyinə görə, şama­nın funksiyaları o dərəcədə mürəkkəbdir ki, bunun öhdəsindən azarlı biri gələ bilməzdi [5, s.166-167]. XX əsrin 30-cu illərində şamanizmə münasibət nəzərə alınarsa, şamanın ruhi baxımdan tamamən sağlam adam olduğunu söyləməyin nə qədər böyük cə­sarət tələb etdiyi düşünmək heç də çətin deyil [13, s.112]. Son­ralar Qərb müəlliflərindən də bir çoxu şamanların xəstə olduq­la­rına dair təsəvvürün yanlışlığını və yarımçıq bilgilərə əsaslan­dı­ğını, bir sözlə, əsassız olduğunu söyləmişlər. “Şaman azarı” özünün aydın və parlaq təsvirini isə ilk əvvəl V.Ksenofontovun, A.Popovun, daha sonra isə N.Dırenkova, N.Alekseyev və N.Ba­silovun [6, s.106-142] əsərlərində tapmışdır.

Ard-arda gələn psixosomatik ağrı-əziyyətlərdən ibarət ənə­nəvi “şaman azarı” bu azara tutulan kəsin – ruhların seçdikləri namizədin şaman olması yolunda ən ağrılı mərhələdir. Bu za­man ruhlar onu bir an olsun rahat qoymurlar. Həmin halı yaşa­yan gələcək şamana elə gəlir ki, gerçəkdə olmayan, irreal var­lıqlarla təmasda olur, onları görür; həmin varlıqlar onu kəsir, doğ­ram-doğram edirlər və s. Gerçəkdə deyil, simvollarda möv­cud olan həmin aləmlə təmas duyğusu şamanın varlığında son dərəcə dərin iz buraxır. Çünki bu vaxt gözünə görünənləri o, büs­bütün gerçəklik kimi qavramışdır. Psixoloqların təcrübi me­tod­larla gəldikləri nəticə bundan ibarətdir ki, şamanlar ruhi sağ­lamlıqlarına görə mənsub olduqları topluluğun digər üzvlərindən bəzən qat-qat yuxarıda dayanırlar. “Şaman azarı” deyilən hadisə də, əgər söylənən şəkliylə var isə də, keçicidir, lakin keçilməli, ruhi-mənəvi böhran kimi aşılmalı olan elə bir mərhələdir ki, ancaq bundan sonra “şamanın mənən-ruhən yenidən qurulması” gəlir. İndi artıq o, adi ölümlülərdən deyil, o biri dünyaların sirlərinə aşinadır və ruhlar dünyasıyla da təmasda olan biridir.

Bütövlükdə “şaman azarı” ilə bağlı bütün etnoqrafik bilgilər onun inisiasiya mərasimi ilə sıx bağlılıqda olduğunu göstərir. Bədənin cismani əzablardan keçməsiylə bir arada ruhun dünya kirindən arıdılması şamanları və bütün zamanların peyğəmbər­lərini birləşdirir.

Şamanizmin ritual praktikası ilə bağlı şaman mifologiyası etnosun mifoloji düşüncəsinə bağlı olub, daha çox arxaik və klas­sik folklor ənənələrində əksini tapıbdır. Şamanist görüş və təsəvvürlərin ibtidai mifologiya ilə dərindən bağlı olması V.Y.Prop­pun və K.Levi-Strosun araşdırmaları ilə sübuta yeti­rilmiş sayılır. Türk xalqlarının folklor mədəniyyətinin bir mü­hüm parçası da şamanlar haqda mif, əfsanə və rəvayətlərdir. Bəzi araşdırıcıların hətta tanrıçılıq irsinin bir parçası saydıqları şaman mifologiyası ilə bağlı həmin mətnlər, Y.Novikə görə, da­vamlı şəkildə arxaizmləri qoruyub saxlayır, buna görə də tarixi mənbə kimi istifadə oluna bilər [9, s.83].

Şamanın dünyagörüşü elə onun özünün mənsub olduğu doğma xalqının da dünyagörüşüydü. Mifoloji sistemin qorunub yaşadılması da bəlli ölçüdə onun adı ilə bağlıdır. Şaman mifo­logiyasında başlıca fiqur təbiəti metaforik olaraq canlı varlıq kimi qavrayan şamanın özüdür. Ənənəvi mifoloji təsəvvürlərdən gələn, şamanın bilgi qaynağı olan və yalnız onun bilib anla­yacağı dildə danışan bu ruh­lar bəzən uçar quş donunda və b. olurdular. Şamanlar özlərinin hami ruhlarıyla da güc­lüydülər. Lakin hami ruhları daha güclü olanlara şamanlar zərər toxundura bilmirdilər. Şaman öz inancı ilə də güclü idi. Məsələn, pravos­lavlığı qəbul etmiş bir xakas şamanı ruhlarla ünsiyyəti pra­vos­lavlıqla bir araya sığdırmadığı üçün qamlıq etməzdən əvvəl müt­ləq boynundakı xaçı çıxarıb bir kənara qoyurdu.

Özünün də ruh kimi gözə görünmədən havada uçub dolaşa bildiyinə inanılan şamanların dünya haqda təsəvvürləri aydın mistik-dini və mifoloji səciyyə daşıyır. Dünyanın rəmzlərə bü­rünmüş təsvirini verən şaman kosmologiyası üçün kainatın üç qatlı dünyadan: yer, yerüstü və yeraltı dünyalardan ibarət olması səciyyəvidir. Həmin dünyaların da hər biri özlüyündə bir neçə qatdan və ya təbəqədən ibarətdir. Bu dünyaları birləşdirənsə Dünya Ağacıdır. Göy qatı – yerüstü dünya başda Ulu Tanrı ol­maqla xeyirxah ruhlarla doludur. Yeraltı dünyasında adamlara zərər verən acıqlı ruhlar məskən salıbdır. Yerüstü dünya isə in­sanlarla yanaşı, bir də çox sayda əyələrlə – ruhlarla doludur. Şamanın ruhlar aləminə səyahəti arxaik mədəniyyətlər üçün də artıq universal hadisə sayılmaqdadır.

Qamlıq mərasimini bəzən hipnoz seansının bir şəkli saysalar da, bu fikir şaman mifologiyası ilə bağlı gerçəkləri əks etdirmir. Şamanlar özlərinin görücülük gücləri sayəsində “ruh” deyiləcək qədər incə materiyanın varlığını təsdiq edirlər ki, görünən bu maddi dünyadan fərqli həmin rəmzlər dünyası – ruhlar aləmi adi ölümlülərdən ötrü bir sirdir. Təsadüfi deyil ki, onlar adətən cə­miyyətdən qıraqda yaşardılar. Bunun həm rəmzi, həm də hərfi anlamı vardı. Yaşlı bir yakut şamanı hamı tərəfindən unudulub tənhalığa məhkum imiş kimi əldən-ayaqdan uzaq bir yerdə tək­cənə ömür sürürdü. Elə cəmiyyət də bəzən özü sanki şamanları özündən təcrid eləyir, çünki onları özünün “normal” üzvləri ola­raq görmürdü.

Ümumiyyətlə, şamanların incə materiyalı ruhlar aləmində dolaşmalarının təsviri ilə şüurun özünəməxsus dəyişik halların­dakı mənzərə bir çox baxımdan uyğunluq təşkil edir. Əslində şaman praktikasının əsasında sərbəst improvizasiya dayanmış­dır. Şaman əfsanələrinin araşdırılması tədqiqatçıları bu qənaətə gətirdi ki, eyni bir süjet həm mif, həm rəvayət, həm də mifoloji rəvayət kimi qarşıya çıxa bilər [9, s.269]. Ümumən, şaman əf­sanələrinin süjetləri folklorun motiv fondunun əhəmiyyətli qa­tını təşkil edir, epik arxaikadakı bir çox mifoloji personajlar isə şaman keyfiyyəti daşıyır.