CƏlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov) İSTİqbal xalq əDƏBİyyatinindir

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

______________________________________________

CƏLAL BƏYDİLİ

(MƏMMƏDOV)

İSTİQBAL

XALQ ƏDƏBİYYATININDIR...

(seçmə yazılar)


BAKI – 2015


Elmi redaktor: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)

AMEA-nın müxbir üzvü

Cəlal Bəydili (Məmmədov). İstiqbal xalq ədəbiyyatınındır... (seçmə yazılar). Bakı, 2015, 312 səh.

folklorinstitutu.com

_B 4603000000 _{Qrifli nəşr}

N-098-2015

© Folklor İnstitutu, 2015.

“Atalar həqiqətşünas kimsələrdür. Sözləri həp vaqidür.

Qaliba atalar şol kimsələrə derlər ki, sözləri ənbiya və

övliya sözlərinə bənzəyə; əksər anlarun sözləri

zərb-i məsəl ola”.

Besim ATALAY
* * *

“Efes filosofunun ölməz fikrinə ən canlı şahid

“el ədəbiyyatı” (ağız ədəbiyyatı) bir nümunə

təşkil edib qalır. Burada həyatın özündə olduğu kimi,

hər şey axır, hər şey dəyişir və daima yeniləşməkdədir”.

Hənəfi ZEYNALLI
* * *
“İstiqbal xalq ədəbiyyatlarınındır”.

Cəmil MERİÇ


ƏNƏNƏYƏ EHTİRAMLA...

(Ön söz yerinə)

Tükənməz irfan aləmi olaraq ənənə insanlığın yüzillərdən bəri qoruyub saxladığı ən qədim, ən dərin həqiqətlərə şəhadət ve­rən bir xəzinədir. Bütün hikmət, əlbət ki, ondan nəşət edibdir. Şərq islam dünyasının böyük mütəfəkkiri Seyyid Hüseyn Nasr üçün ənənə “müqəddəs, əzəli və əbədi həqiqətin, tükənməz hikmət”in ifadəsidir.

“Ənənə”yə ayrı-ayrı lüğətlərdə “rəvayət yoluyla nəsildən-nəslə keçən adət, əxlaq qaydaları, zövqlər” və ya sadəcə “uzaq keçmişə malik törələr” şəklində verilən geniş yayılmış məlum iza­hın səmavi mənşəli “əzəli hikmət”lə, “ilahi qaynaqlı müqəd­dəs həqiqətlərin məcmuyu” anlamındakı “ənənə”ylə bağlılığı yox­dur.

“Ənənə”nin bu şəkildəcə davamlı qarışdırılaraq “adət” kimi açıqlanmasında XX əsrin böyük intellektuallarından Rene Ge­non müasir dünyada hökm sürən intellektual böhranın açıq işar­tısını görürdü: “Dövrümüzün qabarıq özəlliklərindən biri kimi hər şeyin öz mahiyyətindən sapdırılması və pozulması hadisəsi hələ bütün dəyərlərin alt-üst edilməsi deyildirsə də, həmin son­lu­ğun fəqət müqəddəm şərtlərinin hazırlanmasıdır. Bunun belə ol­duğunu bəlkə ən yaxşı şəkildə göstərən hal dilin pozulması, bəzi sözlərin gerçək anlamlarından uzaqlaşdırılaraq yanlış işlə­dil­məsidir. Beləcə, sözlər bəzən hətta ifadə elədikləri mənalara zidd anlamlarda işlədilməyə başlanmışdır. Bu baxımdan “ənənə” sözü bizimçün yaxşı nümunədir.

...Bayağılaşdırılaraq “adət” və ya “alışqanlıq” mənalarında götürülərək ənənə hər dürlü dərinlikdən və mənəvi anlamdan ta­mamən məhrum nəsnələrlə qarışdırıla bilir. Halbuki mahiyyə­tində ancaq fövqəlbəşəri qata aid nələrisə ehtiva elədiyi təqdirdə gerçək ənənə vardır. Sırf bəşəriyə aid heç nə rəsmən “ənənəvi” deyə səciyyələndirilə bilməz... Gerçəkdən elə vaxtlar da olur ki, ənənə düşmanı nəsnələrə “ənənə” deyəcək qədər irəli gedirlər. Bu şəkildəcə, “humanist ənənə”dən və s. söz edilir. Halbuki “hu­manizm” bilavasitə fövqəlbəşər olanın inkarından başqa heç nə deyil...”.

R.Genon “adət”lə “ənənə” məfhumlarının qarışdırılmasında ənənə əleyhinə əhvalı, qısacası, ənənə əleyhdarlığını sezmişdi: “Biz ənənəylə adətin qarışdırılması kimi müasir insanlar üçün az qala vərdiş şəklini almış qəribə halı artıq dəfələrlə ifşa etmişik; həqiqətən dövrümüzün insanları gerçəkdə bəzən bütünlüklə ya­xın keçmişdə uydurulmuş və bir sıra hallarda da tamamən əhə­miyyətsiz olub sadəcə “adət” adı verilə biləcək qəbildən ən də­yişik nəsnələri həvəslə “ənənə” adlandırırlar: kim istəsə səthi məz­muna malik hansı isə bayramı təsis edə bilir və üstündən bir neçə il ötməyi kifayət edir ki, onu başlasınlar “ənənəvi” adlan­dır­mağa. Dildən belə sui-istifadə halı, yəqin, zəmanəmizin in­san­larının, sözün həqiqi mənasında, ənənəylə bağlı hər şeyə ca­hilcə yanaşmağının nəticəsidir...

Ən əvvəl qəti surətdə anlamaq lazımdır ki, ənənə silsiləsinə aid nə varsa “fövqəlbəşəri” başlanğıcın varlığını tələb edir; adət isə, əksinə, həm degenerasiya olduğuyçün, həm də öz mənşəyinə görə büsbütün bəşəriylə bağlıdır. Həqiqətən bu iki halı bir-bi­rindən fərqləndirmək gərəkdir: birinci halda söhbət o nəsnə­lərdən gedir ki, nə zamansa dərin məna və bəzən hətta mərasimi səciyyə daşıyıb, fəqət bütöv ənənə dünyasıyla içəridən bağlılığı üzülüncə, sözün etimoloji anlamında “mövhumat”a çevrilərək həmin səciyyəsini də itirmişdir; kimsə artıq onların mənasını anlamağa qabil deyil, onlar hətta asanlıqla təhrifə uğrayaraq fər­din yaxud kütlənin fantaziyasından törəmə yad ünsürlərlə qarışa bilir; bu, əsasən kökləri tam müəyyənlik qazanmayan adətlərlə bağlılıqda baş verir; belə bir hal isə, ən azı onu söyləmək olar ki, ənənənin ruhunun itirildiyinin sübutudur...”.

İnsanları dünyanı getdikcə daha böyük ölçüdə dəyişmək­lə­riylə öyünən, məsumluqdan işıq ili qədər uzaqlaşmış çağımızın əlamətləriylə bağlı, böyük R.Genon deyirdi ki, “ənənəvi düşün­cəylə modern düşüncə arasında gerçəkdə heç bir uyğunluq ola bilməz; modern düşüncə əslində ənənəvi düşüncəni meydana gə­tirən nə varsa hamısının inkarından başqa heç nə deyil...

Modern zehniyyət təzadlarla, ziddiyyətlərlə doludur. Hər für­sətdə əski insanların düşüncələrini ələ salmaqdan geri dur­maz­lar. Halbuki onlar əskilərin düşüncələrindən bircə kəlmə be­lə anlamazlar... O çağlarda insanlar dünyaya bugünkü gözlə bax­mırdılar... Bəlkə əski çağ insanları bugünkülərin artıq görə bil­mədiklərini görür, bilirdilər... Modernlər keçmiş çağların və qeyb olmuş mədəniyyətlərin qalıntılarını qazıntılar apararaq gün işığına çıxarmaqçün canla-başla çalışmaqdadırlar. Kaş ki o əski mədəniyyətlərin gerçək anlamını qavraya biləydilər, fəqət onları anlaya biləcək gücləri yoxdur.

Modern dünyanı gerçəkdən bu şəkliylə “meydana gətirən” də məhz ənənə düşmanı “şeytani” fəaliyyətlərdir... Modern dün­ya ənənəvi həqiqətin tam inkarından başqa heç nə deyildir. Hətta ənənə düşüncəsi elə həddəcən yox edilib ki, onu yenidən özünə qaytarmağı ürəkdən istəyənlər hansı yönə üz tutacaqlarını belə bilmirlər... Bir ənənə nə qədər itkiyə uğradılıb unudulursa, o qədər də uydurma “yeni”lərçün əlverişli olacaqdır; bu, gün kimi aydındır, çünki hər kəs istədiyini yaxışdıracaq ona...”.

Nasr ənənənin zəmanəmizdəki gününü belə təsvir edir: “Diş­ləri sökülmüş, əhliləşdirilmiş və zərərsiz hala gətirilmiş bir ənənə aksesuar olaraq modern həyatın bir küncündə sakit-sakit dayana bilər; ancaq bu qədəri icazə verilib ona.”

Mədəniyyətinsə ta əzəldən bəri varlığı əslində “şanlı və uzaq keçmişli” həmin mübarək ənənədən yoğrulmuşdur. Nə ki böyük mədəniyyətlər var, hamısı onun işığında yol gedibdir. Ənənə ən əski çağlardan mədəniyyətin qəlbinin hər bir dərin guşəsinə gir­mişdi. “Bütün şəkilləriylə mədəni dünyanın özü ümumən ənə­nədən gəlir” [E.Husserl].

Cəmiyyətləri ayrı-ayrı çağların böhranlarından çıxararaq gə­lə­cəyə qanadlandıran da, insanlığın irfanına yeni üfüqlər açan və idrakına minillər boyunca yön verən ulu qüvvət də məhz ənə­nəydi. Onun yaşayan bir canlı kimi daim yenilənən “təbiətində kristallara xas qanunauyğunluğu xatırladan əsrarəngiz bir vəhdət və sirli nizam vardır”.

Ulusların öz varlıqlarını qoruya bilmələriyçün hər zaman möhtac olduqları tək bir qüvvət ənənəydi. Heç hansı ulus bu günlərə dünənindən qopub ayrılmaq surətiylə gəlib çıxa bilməz­di. Tarix boyu hər bir ulusu “həm güclü, həm bəxtiyar edərək dərin imanla yaşatmış olan” ənənə nəsillər arasında ruhani-mə­nəvi birliyi və davamlılığı qoruyub saxlayan mədəniyyətin ta özüdür ki var.

Əcdad daim əzəli və əbədi həqiqətləri ehtiva etmiş ənənənin saçdığı işığın aydınlığında yol gedib, varlıq aləminin bütün gö­zəl­liklərini onunla yaşayıbdı. Ənənə ilə yaşamaq – əcdad ruh­larıyla dolu bir aləmdə var olmağın özüdür. Gerçəkdən, “ənənə­nin iziylə gedincə görürsən ki, gəzib dolaşdığın yerlər əcdadının varlığıyla dolub daşan bir aləmdir”.

Keçmişlə bağlantı qurmağın yolu olan ənənə əsla “çoxdan ölmüş bir keçmişdən bəhs etməz”di. Onda ən əski çağlardan üzü bəri var olanları yenidən var etmək gücü vardır... “Dil sayəsində insanlar əsrlər öncə yaşamış olan əcdadın səsini duya bildikləri kimi” ənənə sayəsində də əcdad ruhunun gerçək gücünü hiss edə bilmişlər. Həqiqətən, ənənə mədəniyyəti yaşadan qüvvətdir. Hey­kəltəraşlıq bir daş yığını üçün nədirsə, ənənə də bir ulus üçün odur...

Mübarək ənənə sarsılmaz gücü sayəsində nəsillər arasındakı əlaqəni möhkəm qoruyub saxlayır, “zamanın bağları”nın qırıl­mağına imkan vermirdi. Bəşər övladının bu günəcən varlığını davam etdirməsi o deməkdir ki, ənənə Yer üzündə öz gücünü-qüvvətini hələ qoruya bilibdir. İnsanlıq məhz onun bəxş elədiyi sevgi və şəfqət sayəsində həyatda qalmağı bacarmışdır.

Ənənə ilkin dünya nizamının ayrılmaz parçasıdır. Həmin ni­zamın pozulmağı yaradılışın əsaslarının sarsılmağı demək olar­dı. Ənənənin məntiqi ilə yaşayan cəmiyyətin həyatına ilahidən gələn nizam hakim idi... “Ol zamanlar”ın insanları da ənənənin təbiətini qəlb təmizliyi ilə doğru anlardılar.

Ənənə insanlığa ən əski zamanlarda verilmiş və bir insanın bütün həyatı boyunca sahib ola biləcəyindən də qat-qat üstün bilgilərin məcmuyu idi. Təhriflərə məruz qalmadığı müddətcə həmin bilgilər mənsub olduğu ulusa özlüyündə onun inancıtək həyat gücü verirdi. Müasir həyatın təməlində dayanan böyük icadlar və kəşflər məhz qədim ənənəvi cəmiyyətlərin əsəridir.

Ənənə çağının insanı dininin ulu əcdadların ənənəsinə söy­kəndiyinə dərin bir imanla inanırdı. Millətləri ictimai varlıqlar ola­raq bir imana tapındırmağın yolu ənənədən keçibdir. Mənəvi-ruhani həyatın tükənməz mənbəyi kimi o, hər zaman milli-dini kimliyin də ifadəçisinə çevrilmiş, milli şüuru daim oyaq saxla­mışdır. Çünki “sağlam, mətin və oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücudu” məhz ənənəyə sidq ilə sığınmağın sayəsində var olub­dur.

Harada ənənəyə bağlılıq güclü olubsa, orada milliyyətçilik düşüncəsi heç qabarıq şəkil almayıb və ya almasına əslində eh­tiyac da qalmayıbdı. Vaxtilə İ.Qəfəsoğlu yazırdı ki, “əsasən ənə­nəyə çox bağlı çevrələrdə milliyyətçilik düşüncəsinin ya heç ol­mamağı və ya sönük olmağı sosiologiyanın hökmlərindən bi­ridir”.

Tarixinin ən çətin məqamlarında və taleyinin dönüş anla­rında bütün ulusların hər zamankı ən böyük istinadgahı iman qalasıtək dayanan da ənənəydi. Əslində zamana qarşı savaşmağa əsla yer verməyən tərtəmiz dünyasıyla sonsuz bir aləm yaratmış ənənə əzəldən bəri milli varlığın ta özüydü. Odur ki, ənənənin dərki bəlli ölçüdə millətin də anlanılması deməkdir. “Milli olan hər zaman ənənəvidir” [N.Berdyayev].

Cəmiyyətlərin ruhi-mənəvi həyatı başlanğıcdan ta bu yana büsbütün ənənə üzərində bərqərar olubdur. Bütün ulusları hər zaman öz mənəvi ruhu ilə adına ənənə deyilən o müəzzəm qüvvət yaşatmışdır. Millətlər vücudlarında açılan yaraları ancaq ənənənin verdiyi sağlam mənəvi güc sayəsində sarmışlar.

“Ənənənin tərifi”ndə: “uzun dövr ərzində gerçək ənənə an­la­yı­şımızdakı davamlı nöqsan və çatışmazlıq bizə əski siviliza­siyaların həqiqi təbiətini anlamaq imkanı verməyibdi” – söy­lərkən, A. de Benua, heç şübhəsiz, haqlıdır... Ənənənin əsil tə­biə­tinin həyatın maddi yönünə önəm verilməklə dərki, başqa sözlə, mənəviyyata bağlı məsələlərin həyatın maddi yönləri əsas alınmaqla anlanılması mümkün deyil. Çağdaş materialist sivi­lizasiyaya mənsub insan yalnız indi-indi ara-sıra fərqinə var­maq­dadır ki, həyatın mənəvi yönü nəinki ən azı maddi yönü qədər, hələ bəlkə ondan qat-qat üstün, daha artıq dərəcədə önəm­lidir. Modern cəmiyyətlər mənəvi olanı günlük həyatla­rın­dan sildikləri üçün özlərini uğursuzluğa məhkum elədilər; həmin uğursuzluqlar seriyası hələ davam etməkdədir. O – ənənə çağı­nın insanıydı ki, ən sıxıntılı günündə belə mənəviyyatından mad­diyyata heç nə qurban etmədi. Əsrimizin insanı bu yöndən də ənənə çağının köksü iman dolu insanıyla əks qütbdə dayanır.
2014

ETNİK-MƏDƏNİ ƏNƏNƏNİN SİSTEMLİLİYİ
Hər etnik-mədəni ənənə özlüyündə bir sistem təşkil edir. Ayrılıqda götürülmüş hər hansı etnosun ürf-adətləri, ənənəsi, inam və etiqadları bəlli bir üsluba və yalnız bu etnosda rast gəli­nə bilən əlamətlərə görə seçilir ki, bunlar da bütövlükdə həmin etnosun mədəni ənənəsinin – etnik-mədəni sistemin özülündə dayanır. Əslində işarələr sisteminin məcmusu olan bütün mədə­niyyətlər məhz özlərinə xas üslublarını yaradırlar və elə bu üs­lubları ilə də digərlərindən seçilib dərhal tanınırlar. Ona görə “yad mədəniyyət dünyasını duyub anlamaq üçün bütöv bir ömür gərək” [K.Kastaneda].

Bu günədək bilinən mədəniyyətlərdən hələ elə birinə rast gəlinməyibdir ki, özündə sadəcə şəkilsiz, nizamsız, biri-biriylə əlaqəsi olmayan mətnlər yığınını təcəssüm etdirsin. Dinamik və mürəkkəb sistem olan mədəniyyət arxaik olduqca bu mədəniy­yətin yaratdığı həmin mətnlər arasındakı bağlılıqda isə məhz funk­sional əlamətlər daha çox rol oynayır ki, onlar da bəlli şə­kil­də biri digəriylə əlaqəli olub, yaxın bağlılıq içərisindədir. Belə ki, mədəni ənənənin hər bir sahəsi bir-biriylə bağlılıqdadır, bir-birini doğurur və biri digərini “yaşadır”. Bu mənada hər hansı mədəniyyət sistemlidir və hər ənənə özlü­yündə bir mətndir ki, sənət tarixçiləri də həmin mədəni ənənələrin üslub tərzləri arxasında gizlin qalan ruhu təhlil etməyə çalışırlar.

Hər nə qədər vahid bir sistem anlayışı işlənib hazırlanmasa belə [24, s.170], yenə də aydındır ki, sistemlilik dünyanın ma­hiy­yəti kimi hər addımda özünü göstərir. Sistem parçalardan ya­ran­mış yox, parçalarda yaşayan və parçaları yaşadan, yalnız və yal­nız bu mənada parçaların yaratdığı bir bütündür. O həm də elə bir bütündür ki, öz aralarında bu parçalardan hər biri digərinə ilkin dərin köklərdən gələn üzvi bağlılıqdadır. Yəni bir-biriylə əla­qəsiz parçalardan “fikirsiz toplanmış olanların quruluşu da olmur və belə toplu sistem ola bilməz” [3, s.10]. Struktur bağlı olduğu sis­temin başlıca özəlliklərini saxlayan əlaqələr məcmusudur.

Məhz etnik-mədəni ənənənin də elementləri arasında sim­met­riyalı münasibətlərdir ki, bütöv orqanizm kimi doğulan və yaşayan etnik-mədəni sistemin struktur əsasını təşkil edir. Bu baxımdan etnosun mədəniyyətinin “energetik qaynaqları” qıraq­da deyil, o mədəniyyətin elə öz içərisində olmalıdır [16; 25]. “Ener­getik qaynağı” beləcə, öz içərisində olan bir sistemin özü­lündə dayanaraq onun özünəcə oxşarlığını təmin edən struktur elementləri arasındakı bağlılıq güclü olduqca ondakı bütövlük və kənar təsirlərə göstərilən reaksiya da bir o dərəcədə qüvvətli olur. Hər bir milli mədəni ənənənin öz daxili qanunauy­ğunluq­ları isə etnik-mədəni sistemin elementləri arasında ən ümumi və invariant bağlılığın ifadəsidir.

Sistem nəzəriyyəçiləri bir bütöv kimi sistemin təbiətini araş­dırmaq üçün onun ayrı-ayrı elementlərinin öyrənilməsi yolu ilə deyil, bu elementlər arasındakı bağlılıqların üzə çıxarılması yolu ilə gedilməsinin doğru olduğunu qeyd edirlər [10, s.28]. Yəni bütöv olanın ayrı-ayrı elementləri yalnız içəridən və mənaca da bağlılıqda olmalıdır. Əks halda həmin tamın hissələri bir-biriylə münasibətdə olsalar belə, bu, onlara bütövlük verməyəcək və nəticədə yenə həmin hissələr vəhdət təşkil etməyəcəkdir [9]. Ele­mentləri tamlığı olan sistemə çevirən də qarşılıqlı bağlılıq­la­rıdır ki, onların xarakteri son nəticədə yenə sistemin öz təbiə­tin­dən gəlir. Sistemin təbiəti isə ona tamlıq verən daxili qurulu­şuyla bağlı hadisədir. Çünki quruluş elementlərdəki imkanların gerçəkləşməsinin ta özüdür.

Mədəniyyət canlı orqanizm kimidir. Onu ayaqda saxlayan ayrı-ayrı parçaları deyil, bu sistemin təşkil olunduğu elementlər arasında bağlılığı təmin edən kompleks şəbəkədir. Əgər bu sis­tem parçalanarsa, sistemə xas xüsusiyyətlər də ortadan qalxar. İs­tənilən sistemdə ayrı-ayrı hissələrin fərqləndirilməsi mümkün­dür, bununla belə bütöv olan öz təbiəti etibarilə həmişə onu təş­kil edən parçaların ümumundan fərqlənəcəkdir.

Mədəniyyətin diqqət yetirilməsi gərək olan digər bir aspekti onun dinamik xarakteridir. Bu isə sistemlərin ümumi nəzəriy­yə­sində və yeni fizikadakı adıyla, butstrep modeldə [12] olduğu ki­mi, etnik-mədəni ənənədə dinamik təbiətli bağlılıqların məhz özü­nüqurma prinsipinə uyğun nəzərdən keçirilməsini mümkün edir.

Əsasında mifologiyanın və dinin dayandığı əski və (eləcə də canlı sistem olan) ənənəvi mədəniyyətlərdəki qarışıq kütlə tə­səv­vürlərinin qaynağı – hər hansı topluluğa məxsus individin öz varlığında deyil, topluluğun ictimai münasibətlərlə bir-birinə bağ­lanan fərdləri arasındadır [19, s.10]. Arxaik mifoloji dünya­du­yumlu cəmiyyətlərdə yaşayışı təmin edən vasitələr əsasən fərdlərarası münasibətlər üzərində qurulmuşdur. Şəxsiyyətləra­rası kommunikasiya buna görə başlıca özəlliyi kollektivçilik olan və qarışıq kütlə düşüncəsinə dayanan xalq mədəniyyətinin də əsası sayıla bilər. Bütün təcrübə burada şifahi yolla, göz yad­daşı vasitəsilə v.b. ötürülürdü. Bu isə eyni informasiya dili üzə­rində qurulan həmin münasibətlər şəbəkəsini özü-özünü təşkil və tənzim edən vahid sistemə çevirir ki, ənənə ilə nizamlanan həmin sistemdə də hər bir davranış tərzi sistemin elementi kimi digər davranış tərzləri ilə qarşılıqlı təsirdədir [21]. Nəticə eti­barilə şifahi mədəniyyətdə individin fəaliy­yətinin hər hansı şəkli yüksək dərəcədə reflektiv olmuşdur ki, həmin reflektivliyə də səbəb yenə sistem kimi etnik-mədəni ənənənin daxilindəki tam­lı­ğın özüdür. Həmin sistemə bütövlük verən də budur.

Bütün halqaları bir-birinə bağlı olub biri digərini doğuran və yaşadan etnik-mədəni ənənənin hər hansı kənar təsirlərə cavabı onun bütövlüyündən gəlir. Çünki sistemin başlıca xassəsi məhz kənar təsirlərə cavabıdır [3, s.10]. Özü-özünü spontan şəkildə yenidən qurmağa qadir olmayan bir etnos müxtəlif kataklizmlər sonu məhv olur. Təbiətin qaydalarını doğru-düzgün əks etdirən bir sistem struktur, funksional baxımdan özünü içəridən yalnız yenidən qura bilməklə ona kənardan göstərilən təsirə bir bütün halında müqavimət göstərmək üçün özündə güc tapır. Düşüncə və davranış eyniliklərində bir-birinə bağlananları birləşdirən bağlardan hər hansı birinin qopmasına qarşı olan ənənənin ya­şat­maq gücünü və istəyini göstərən belə cavab reaksiyası say­sızdır. Bir tipik nümunə kimi atalar sözləri və məsəllərdən ibarət “Oğuznamə”də rast gəlinən: “Yad fəriştədən biliş Albız yegdür” [4, s.197] misalını və b. göstərmək olar.

Hər mədəniyyət tipi, əsasında özünün ənənələr sistemi daya­nan özünə xas dünyasını yaradır. Ənənəvi mədəniyyətin ülviy­yət dərəcəsində müqəddəs dəyərlərindən çağdaş dünyanın birdə­fəlik qopub ayrıldığını söyləyən Y.Evolaya görə, “ənənə məz­mu­nuna görə insan üçün yalnız inisiasiya yoluyla anlaşıla bilən fövqəlbəşər səviyyədəki bilgiləri özündə təcəssüm etdirir... For­manın deyil, məzmunun vacib olduğu elə ənənəvi dəyərlər ki, var­lığın sakral əsasının heç kim tərəfindən şübhə altına alınma­dığı bir zamanda yaradılmışdı [23, s.282]. Novasiyaların ənə­nəvi mədəniyyətə girməsinin onun inkişafına güclü təsiri ola bilir. Lakin bu inkişaf daha çox o halda baş verir ki, həmin yeni elementlər güclü sinkretizmi ilə səciyyələnən xalq mədəniyyəti­nin də öz təbiətinə uyğun olsun. Məsələn, hər hansı dil yad bir dildən ilk növbədə özünün fonetik, qrammatik quruluşunu poz­mayan, qəlibinə uyğun sözlər alır.

Eyni qanunauyğunluq eləcə də mifopoetik ənənədə özünü gös­tərir. Bu yolla etnik-mədəni ənənədə yeni element həmin ənə­nənin təbiətinə uyğun olduğu təqdirdə onunla üzvi vəhdət təşkil edir. Bu baxımdan mədəniyyət özünün dünya mənzərəsini həmçinin ifadəsini bəlli yasaqlar sistemində tapan yaddaşa görə qurur [22], yəni nələrisə öz içərisinə buraxır, nələrəsə yox deyir. Az vaxtda çox sayda yeni element daxil olan zaman etnik-mə­dəni ənənənin tarazlığı təhlükə altında qala bilir. Çünki sistemin bir elementindəki dəyişiklik o deməkdir ki, bütünlükdə o sis­temin struktur özəlliyində də dəyişiklik baş vermişdir. Ona görə də sistemin öz ilkin köklərlə bağlılığını qoruya bilməsi üçün ona həm də dəyişkən ola bilmək – mütəhərriklik kimi bir özəllik xas olmalıdır. Şübhəsiz, dəyişkənlik gücü ifrat həddə çatırsa, bu, sis­temi içəridən dağılmağa da gətirə bilir. Ənənənin isə özəlliyi köhnəlməyənin əski çağdan yeni zamana adlamasıdır; yəni ənə­nə heç bir halda kirəcləşmə demək deyil və yalnız dəyişkənliklə stabilliyin mütəhərriklik deyilən şəkildə tam vəhdətidir ki, siste­min dinamik inkişafını təmin edir.

Bütün bunlarla yanaşı, mədəni ənənə invariantlarının hər han­sı dəyişikliyi zamanı, etnosun həyatının bütün transformasi­yalarında belə ənənəvi cəmiyyətdəki dəyişikliklərin xarakteri baş­lı-başına deyil və bu dəyişmələr yenə ənənənin öz içərisindən gəlir. Canlı ənənə fərdi olanla kollektiv olan arasındakı hər cür ziddiyyəti ortadan qaldıran hədsiz spontan mənəvi gücüylə həm də şəxsiyyətin tamam-kamal mövcudluğunu təmin etməyin ye­ganə formasıdır [14]. Bəlkə bu mənada N.S.Trubetskoy hələ 1927-ci ildə şəxsiyyət anlayışının mədəniyyətin araşdırılmasında olduqca vacibliyi fikrini vurğulayır və yazırdı ki, şəxsiyyət yal­nız ayrılıqda götürülən bir insan deyil, həm də xalqdır [18].

Ənənə haqda bir vaxtlar onun mumiyalanmış meyid bənzəri olduğuna dair fikir də elmdə dərin kök salmışdı. Lakin stabilliyi və eyni zamanda mütəhərrikliyi ilə seçilən ənənənin təbiətinin dərindən araşdırılması nəticəsində sübuta yetirilmişdir ki, onun öyrənilməsi işi ilk öncə özünütəşkiletmənin köklü prinsiplərinə uyğun olmalıdır [17]. Çünki ənənə sonsuz yeni şəkillər yaradan təbiət kimi daim spontan yaradıcılıq içərisində olan, özü özünü törədib də quran və tənzim edən, proses halında bir hadisədir. Gerçəkdən də ənənəvi mədəniyyətin bir başlıca cizgisi təbiətlə harmoniyaya, uyum içində olmağa intuitiv can atmağıdır. Məhz özü-özünü qura bilib özünücə tənzimləməsi həmin prosesin baş­lı-başına olmadığının bir sübutudur və hadisə kimi də ənənənin təbiətin öz qanunlarına uyğunluğunu, canlılığını göstərir.

Bu baxımdan türk etnik-mədəni ənənəsinin araşdırılması da onun özü-özünü tənzimləyən bir sistem olduğu qənaəti doğur­muş­dur. Bununla bağlı öncə qeyd etməyə dəyər ki, təbii, canlı sistemlərin keçdiyi yola yaxın bir yol keçmiş olan türk cəmiy­yətinin tarixini, məsələn, Avropa millətlərinin tarixi kimi və ya müsəlmanlığın qəbulundan əvvəlki və sonrakı dövrlər, eləcə də digər bu kimi adlar altında dövrləşdirmək özünü doğrultmur. Çün­ki bu tarixi başqa millətlərin tarixlərindən fərqləndirən çox sayda özəlliklərindən biri həmin etnosun tarixinin coğrafi ba­xım­dan yayğınlığıdır ki, bu da hətta “türklərin tarixi kökləri ki­mi yurdları da bəlli deyildir” [7, s.16] və s. şəklində büsbütün yanlış iddialara yol açmışdır.

Halbuki türk yurdlarının belə bir yayğınlığını əslində türk etnosunun öz tarixini təbii yaşama şəkliylə izah etmək doğru olar­dı [5, s.348]. Bu qədər geniş və rəngarəng landşafta yayıl­ma­ğı türk cəmiyyətinin, şübhəsiz, günlük həyatıyla yanaşı, dini-mi­foloji dünyaduyumuna da təsirsiz qalmamışdır. Çünki etnosun yerləşmiş olduğu landşaft da özlüyündə etnik sistemin bir parça­sıdır. Etnosların bir-birindən fərqinin nə irq, nə dil, nə din, nə də savadlılıq deyil, yalnız davranış stereotipinə görə müəyyən­ləş­di­yi, bunun isə insanın (demək ki, həm də etnosun) landşafta fəal uyğunlaşmasının yüksək şəklindən ibarət olduğu gerçəyi artıq sübuta yetirilmişdir [11, с.7]. Millətlərin müqəddəratında böyük rol oynayan tarixlə bərabər coğrafiyanın da təsirinin danılmaz ol­duğu düşünülərsə, yaşadığı torpaqların belə coğrafi rəngarəng­liyi və yayğınlığı da türk milli mədəniyyətinə əsla təsirsiz ötüş­məmişdir. Bununla yanaşı, türk ulusları yazılmamış qanunları olan törələrini və yaşayış tərzlərindəki sadəliyi hər bir halda qo­ruyub saxlamış, məhz həmin sadəliyin verdiyi çeviklik və qıv­raq­lıq sayəsində mürəkkəb sıxlığa malik ağırlaşmış, ləngləşmiş başqa mədəniyyət dünyalarına qarşı asanca dayana bilmişlər [2, s.63]. Bunu cəmiyyətdə müəyyən mənada, fizikadakı ifadə ilə demək mümkünsə, “fluktuasiyalar”ın kifayət qədər azadlığı, də­yişikliklərə hazırolma imkanlarının çoxluğu təmin etmiş, bu isə öz növbəsində türk cəmiyyəti və milli mədəniyyətinin vahid or­qanizm kimi daha böyük ölçüdə dinamikliyi və eyni zamanda stabilliyi ilə şərtlənmişdir.

Hətta bütün tarixi boyunca dağınıqmış kimi bir təəssürat oya­dacaq qədər geniş coğrafi məkanda “öz milli varlığının bö­yük­­lüyünə sonsuz inam” duyaraq yayılan türk etnosu ayrı-ayrı din­lərlə, dini inanış sistemləri ilə təmasda olmuşdur. Bu mənada fi­kir dolambaclarından uzaq olub aydınlıq sevən ənənəvi türk düşüncəsinə¹ buddizm, manixeizm, xristianlıq və ya islamın han­sı ölçüdə təsir göstərdiyini söyləmək çətindir. Lakin bu təsir nə dərəcədə olursa olsun, türk dini-mifoloji düşüncə sisteminin təməlinə əsla onu sarsıdacaq dərəcədə toxuna bilməmişdir. Ona görə ki, türk etnik mədəni ənənəsi öz təbii halıyla yaşayan bir sis­tem kimi olduqca stabil və mühafizəkar deyiləcək qədər daya­nıqlıdır.

Bütün böyük mədəniyyətlər öz dünyaduyumu, yaşama tərzi­nə görə özünəxas üslubunu yaradır və həmin üslublarıyla da dər­hal seçilib tanınırlar [6, s.165]. Bu mənada qədim türklər də öz mədəniyyətləri, öz üslubları ilə tanınıb seçilmişlər. Bir etnik-mə­dəni sistem kimi isə bu mədəniyyətdə folklor hər zaman aparıcı yerə sahib olubdur. Bu üzdən türk folklorunu öyrənmək hər an canlı ənənə ilə qarşı-qarşıya olmaq deməkdir. Daim yaradıcılıq içərisində olduğundan yenidən yeniyə axıb hər an dəyişən və dəyişə-dəyişə də özünü qoruyan, bununla belə hər dəfəsində tə­zə­lənən təbiət hadisəsində olduğu kimi folklor mədəniyyəti də bir canlı sistem kimidir. Belə yaşarı sistemlərə isə, K.Lorensin sözləri ilə deyilərsə, əksliklərdən birinin digərini qarşılıqlı inkarı üzərində qurulu təfəkkür forması tətbiq oluna bilməz [8].

Sistemin öz təbiətindən gələn bir özəllikdir ki, inkişafı boyu iki əks tendensiyanı özündə birləşdirir. Bu meyllərdən biri daim yeni nəyinsə yaranmasına can atır, o biri isə dəyişik şəkildə olsa belə, köhnədən onda olana qayıtmağa çalışır. Lakin canlı varlıq təbiətin imkan verdiyi bəlli həddəcən azad davrana biləcəyi kimi ona da zamanın hər hansı sürəti, ritmi və dinamikası qarşısında dayanıqlıq verən elə hər an yaradıcılıq içərisində olmağı, həmin proses boyunca özü özünü qurub təşkil və tənzim eləyə bilmə­yidir. Özlüyündə içəridən bir nizam qaynağı olan bu yaradıcılıq prosesi mövcudluğunun başlıca şərti kimi həm də folklor mədə­niyyətinin öz daxili qanunauyğunluğudur. Bu üzdən canlı ənənə­yə, yaşayan bir sistemə onu anlamaq üçün donuq mexanistik baxış çərçivəsində yanaşılması mümkün deyil. Yoxsa hər hansı bir fakt ümumi hadisənin, prosesin əvəzi olaraq qavranıla bilir və deməli, hissə haqqında təsəvvür bütöv haqqında olan təsəv­vü­rün yerini tutur ki, yaradıcılıq prosesində olan bir hadisəyə də belə bir baxış əsla özünü doğrultmur. Elmin bütün olanı tikə-parça eləməkdə görünməmiş zirvələr fəth etmiş çağdaş Qərb sivilizasiyasındakı şəkliylə çox sayda “izm”lərindəki parçalayıcı ruhundan gələn belə yanaşma tərzi sistemdəki hadisələrin ma­hiy­yətini görməyə, onu kompleks halında öyrənməyə və köklü qavramağa imkan vermir. Çünki onda dünyanı daim yenilənən halıyla bir bütöv olaraq görən, az qala mistik təbiətli deyiləcək həmin birləşdirici ruh yoxdur. Hər nəsnənin hər an dəyişildiyi təbiətin özündə isə birləşdirici ruh qərar tutubdur və burada hər şey, gerçəkdən də “cəzbə bağlıdır”. Etnik mədəni ənənəyə bir bütövlük və tamlıq verən həmin ruh eləcə də hər bir milli mifo­lo­giyadakı dəyişik ruhlar, mistik varlıqlar, insan–təbiət münasi­bətləri, mifik görüşlər və rituallar arasında köklərdən gələn bağ­lılıq şəklində özünü göstərir. Beləliklə, hər hansı halda bəlli ənə­nə çərçivəsində bütün mifoloji, folklor mətnləri də tək və vahid bir dünyanın təsvirini verir [15, s.77].

Etnik-mədəni ənənə təbiət aləmində olduğu kimi canlı var­lığa bənzər şəkildə öz-özünü qurur, tənzim edir. Çünki hərə­kət­lilik dinamik səciyyəli etnik sistemin öz canında var. Təkamül canlı-cansız nə varsa bütün səviyyələrdə hamısının mahiyyətinə işləyibdir. Mürəkkəb strukturların təkamülü proseslərində isə keçmiş yox olmur. Əlbəttə, strukturun elementləri bir-biriylə nə qədər zəif bağlılıqdadırsa, həmin struktur da bir o qədər tez dağılır. Fizikada çoxdan bilinir ki, sistemin özünü necə aparması təkcə ona göstərilən təsirin dərəcəsindən yox, eləcə də daha əv­vəlki vaxtlarda cərəyan edən proseslərin xarakterindən asılı olur. Sistemin keçmişi onun gələcəyini birbaşa müəyyən etmir, lakin ona təsirsiz də qalmır. Eləcə sistemin keçmişi onun indisinə də təsir edir və mürəkkəb strukturlar da həmin “yaddaş” vasitəsilə birləşir, bir bütün şəklində bağlanır [13].

Hər bir canlı orqanizm öz individual inkişafı boyunca ən uzaq əcdadların təkamülü yolunu ən qısa bir şəkildə keçdiyi və özündə yaşatdığı kimi təbiətdə də beləcə olub keçənlər yadda saxlanılır, yaddaşdan yaddaşa ötürülür. Yaddaş yadda saxlanılan və həm də yadda saxlayandır. Etnik-mədəni ənənə də məhz belə ge­niş bir anlamda yaşayan və yaşadan yaddaşdır. Onun hər anı in­təhasız hərəkətdəymiş kimi yaradıcılıq impulsları ilə müşayiət olunur. Hadisələrin burada bəlli qanunauyğunluqlar üzrə cərə­yan etməyi də təməldəki bağlılıqdan gələn özəllikdir. Həmin bağ­­lılıqdır ki, struktur elementlərdən birinin mövcudluğundan öt­rü digərlərinin də varlığını şərtləndirir. Çünki sistem üçün qa­nu­nauyğunluq təşkil edən nə varsa, sistemin tərkib hissələri üçün də bir aksiomdur. Təsadüflərdən fərqli olaraq, etnik-mədə­ni ənənənin struktur elementləri üçün bu sistem daxilindəki qa­nu­na­uyğunluq təkrarlanan haldır ki, sistemin gözəlliyi də ilk ba­xışda görünməyən qatdakı həmin qanunauyğunluqlarda üzə çıxır.

Dini-mifoloji ənənədə bu mənada hər hansı bir hadisənin mahiyyətini doğru-düzgün anlaya bilmək üçün onu bütünlüklə dinamik səciyyəli etnik-mədəni sistem çərçivəsinə çıxarmaq və öz təbii tarixi axarında araşdırmaq, bunun üçün isə arxaik mə­dəni ənənələri öyrənən etnoqrafiya, dinşünaslıq, milli musiqi mədəniyyəti, folklorşünaslıq və digər sahələr arasında ənənəvi elmdən qalma maneələri dəf eləmək gərəkdir [20]. Çünki mifo­loji düşüncə etnik-mədəni həyatın bütün qatlarına təsir göstərir. Etnoqrafik gerçəkliklərin, dini-mənəvi dəyərlərin elmi yozumu da mifologiyadan qıraqda mümkün deyil. Etnik-mədəni ənənə isə onun folklor kimi arxaik mərhələdə ictimai və dini qurum­lar­la, inanışlar və mərasimlərlə sıx bağlılığı olan sinkretik təbiətli hər bir hadisəsinin kompleks şəklində araşdırılmasını tələb edir. Bununla yanaşı, dünya və yaradılış haqqında əski türk düşüncə sistemi də tam bərpa olunmadan ənənəvi türk mədəniyyətinin ay­rılıqda götürülmüş hər hansı faktının simvolikasını açmaq müm­kün deyil. Bu baxımdan etnik-mədəni həyatın bütün qatla­rı­na təsir göstərən mifoloji düşüncə sisteminin – mifologiyanın ayrıca və hətta müstəsna bir yeri var. Mifoloji sistem özlüyündə etnik-mədəni ənənənin özülünü, onun tarixi inkişafının başlıca meylini təşkil edir. Milli mifologiya etnik-mədəni sistemin öz ifadəsini tapdığı elə bir dildir ki, etnoqrafik gerçəkliklərin, dini-mənəvi dəyərlərin ondan qıraqda doğru-düzgün yozumu müm­kün deyil.