CƏlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov) İSTİqbal xalq əDƏBİyyatinindir

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan mifoloji mətnləri (tərt., ön söz və şərh. müəl.: A.Acalov). B., 1988.

2. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. B., 1988.

3. Məmmədov X... Naxışların yaddaşı. B., 1981.

4. Çoruhlu Y. Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul, 2002.

5. Алексеев Н. Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск, 1992.

6. Виноградова Л. Славянская народная демонология // http://www.ruthenia.ru /folklore/vinogradova1.htm

7. Ковалева И. Миф: повествование, образ и имя // “Ли­тературное обозрение”, 1995, №3, с.92-94.

8. Криничная Н. Персонажи преданий: становление и эволюция образа. Л., 1988.

9. Левинтон Г. Предания и мифы // Мифы народов мира. Энциклопедия, т.2. М., 1982, с.332-333.

10. Левкиевская Е. Мифологический персонаж: соотноше­ние имени и функции // http://www. ruthenia. ru/folklore/ levkievskaya2.htm

11. Левкиевская Е.Е. Механизмы создания мифологичес­ких фантомов // http://www.ruthenia.ru/folklore/levkievskaya3.htm

12. Лосев А. Знак. Символ. Миф. М., 1982.

13. Лосев А. Миф – развернутое магическое имя // Лосев А.Ф. Миф. Число. Сущность. М., 1994. с.218-232.

14. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М., 1976.

15. Мир философии: Книга для чтения. т.2 (Человек. Об­щество. Культура). М.: Политиздат, 1991.

16. Мифы народов мира: Энциклопедия, в 2-х томах, т.1// Гл. ред. С.Токарев, М., 1980.

17. Неклюдов С. Статические и динамические начала в пространственно-временной организации повествователь­но­го фольклора // Типологические исследования по фольклору: Сб. статей памяти В.Я.Проппа. М., 1975, с.182-190.

18. Неклюдов С. О некоторых аспектах исследования фольк­лорных мотивов // Фольклор и этнография: У этногр. ис­то­ков фольклор. сюжетов и образов. Л.: Наука, 1984, с.221-229.

19. Неклюдов С. Монгольская мифология: религиозные и повествовательные традиции // Мифология и литературы Вос­тока. М., 1995, с.67-77.

20. Неклюдов С. Звучащее слово в фольклоре // http://ruthenia. ru /folklore/neckludov13.htm

21. Пропп В. Фольклор и действительность. Избранные статьи. М., 1976.

22. Пропп В. Морфология сказки. Л.: “Academia”, 1928.

23. Путилов Б. Эпический мир и эпический язык // Ис­тория, культура, этнография и фольклор славянских народов// IX Международный съезд славистов. М., 1983.

24. Ревуненкова Е. Народы Малайзии и Западной Индо­незии (некоторые аспекты духовной культуры). М., 1980.

25. Токарев С. Религиозные верования восточно-славян­ских народов ХІХ – начала ХХ века. М., 1957.

26. Фрейденберг О. Миф и литература древности. М., 1978.

27. Черепанова О. Мифологическая лексика русского Се­ве­ра. Л., 1983.

2004, 2007

MİFOLOJİ ULU ANADAN UMAY ÖVLİYAYA
Türk mifologiyasında zəngin simvolikası ilə seçilən arxaik strukturlu obrazlardan biri Ulu Ana, Ulu Ağ Ana, bəzən də İlahə Ana (və ya Yer Ana) adıyla bilinən mifoloji kompleksdir. Ulu Ana, ümumən, bir çox mifoloji sistemlərdə məna potensialı ge­niş olan, lakin bütün dəyişilmələrinə baxmayaraq, qorunan inva­riant strukturdur. Onun funksiyaları başlanğıcdan bəri bir sıra mifoloji varlıqlar arasında paylanmışdır ki, həmin funksiyalar da biri-biriylə bağlılıqdadır və kompleksin semantik törəmələri olan obrazlar arasında az qala bütünlüklə qorunub qalmışdır.

Türk mifologiyasında Ulu (Yer) Ana kompleksinin təzahür­lərindən biri əski çağlarda dövlət səviyyəsində tapınılan Ötüken kultudur. Qədim türklərin dini inanışlarından danışılan Çin qaynaqlarında Ötüken qurd başlı varlıq olaraq xatırlanır. Lot-Falk Ötükeni Umayla qarşılaşdırırdı [13, s.134]. Qədim türklər dağı yurdun, ölkənin qoruyucusu sayır, tapın­dıqları dağı da sak­ral bilinən bir adla – “Ötüken” adlandırırdılar. Dağın belə bir özəl­liyi Altay türk­ləri arasında qorunmuşdur. Araşdırıcıların qey­dinə görə, altaylar tapındıqları dağa yaşadıqları yerin-yurdun hamisi gözüylə baxırdılar.

“Ötüken”in kult məzmunu daşıdığına isə yakut şamanlarının dilində, ən çox da dədə-baba qaydası ilə yaşamağın qatı tərəfdarı olan yaşlıların danışığındakı olduqca əski “Ütügen üreydin, Sax saraydin” deyimində rast gəlinir [14, s.151]. Buradakı “Ütügen” (Ötüken) “Sax” ilə birgə yakutlarda ən ulu ilahi qüvvətlərin – ən böyük ruhların adlarını bildirmişdir. Təsadüfi deyil ki, bu de­yimə XX əsrin ilk onillərinəcən yakutlar arasında yalnız köhnə­lik tərəfdarı, mühafizəkar adamların dilində rast gəlmək müm­kün idi [14, s.245-246]. Bundan başqa yakutlar dini şeirlərdə, ümumiyyətlə, yer anlayışını “Ütügen” sözü ilə ifadə etmişlər. Yakutcada “ütüqen” həm də demonik abaası ruhların yaşadıqları yeri, yeraltı aləmi, cəhənnəmi bildirmişdir. Bir qisim tədqiqatçı­ların fikrincə, bu ad monqolca “yer ilahəsi” deməkdir. B.Vladi­mirsov əski türk “Ötüken yış”ı ilə bağlı qeyd edir ki, monqollar yeri və yerin hami-ruhunu “Ötüken” adlandırır və ona tapınır­dılar [11, s.133-136]. Çingiz xan zamanında da yer ilahəsini çox əziz tutardılar. “Monqolların gizli tarixi”ndə Çingiz xan: “Gö­yün və yerin köməyi ilə qüvvətim artdı. Qadir Tanrının təqdiri ilə ad aldım. Anamız Ötügen bizə yol göstərdi və bizlər bura gəldik” – deyir.

Protomonqollarda “Utügen” Yer ilahəsi Ulu Ananın adını bildirmişdir. Monqol-buryat alimi D.Banzarovun verdiyi bilgiyə görə, “Ötügen” və ya “Etugen” monqollarda bir yer tanrısı, daha doğrusu, yer ruhudur ki, başlıca keyfiyyəti də bolluq, artımdır [9, s.66-67, 266-267; 16, s.303-304]. Bütövlükdə, monqolcada yer ilahəsi Etügen adı ilə bağlanan və sonrakı ənənədə Erge­nekon olaraq keçən Ötüken türk, monqol xalqlarının ana yur­dunu bildirmişdir. Buryatlarda da Ötüken bir kult olaraq yer ilahəsiylə əlaqələndirilir, yer tanrısı (ruhu) hesab olunurdu. Ənə­nəvi inanışlarına sadiq tibetlilər isə ulu əcdad kimi Odequn adlı dağa tapınardılar.

Orman ruhu da əslində mifoloji Ulu Ananın atributlarını da­şımışdır. Yakut dili dialektlərində meşə ruhunun “Utuqen xaan” adlanmasının özü bu mənada təsadüfi deyil. Ulu Ana komplek­sinin daşıyıcısı olan varlıqlardan biri kimi sonralar şamanlar da Ötükenin adından gələn adla bilinmişlər. Bu mənada yakutlarda qadın şamana verilən “uduqan” adı da şamanın Ulu Yer Ananı rəmzləndirdiyini göstərir.

Bir çoxlarının tanrıçılıqda sistemyaradıcı anlayış kimi yeri olduğuna işarə etdikləri Ötükenin əski türk mifoloji dünya modelindəki bir ekvivalenti – bənzəri də Umay olmuşdur. Ulu Ana kompleksinin atributunu daşıyan türk mifoloji obrazların­dan biri bu baxımdan Umay//Humay anadır. Umay artım ideyası ilə bağlı bir ruh, daha doğrusu, övliyadır. Umay anaya ənənəvi olaraq “ilahə” deyilibdir. Bu obraz türk xalqlarının dini-mifoloji inamlarında, bəzən relikt şəklində qorunsa da, əhəmiyyətli yer tutan bir kultun adını bildirir. Onun, uydurma ifadəylə deyildiyi kimi, “tanrıça” sayılması, ilahə adlandırılması etnik-mədəni sis­temin ölçüləri baxımından yalnız şərti mənada qəbul edilə bilər. Etnik mədəniyyətin özündə “əyə” olaraq qəbul olunan bu varlıq (şorlarda Umay ruhuna bu üzdən də “Umay eezi” deyilir) həqi­qətən də mifoloji simvolikasına, daşıdığı funksiyasına uyğun bir adla “ana//ene”, “içe” (əyə), bəzən isə hətta sadəcə olaraq “öv­liya”, fəriştə (mələk) adlandırılır. “Manas” dastanında “Umay ene perişte” deyilir ki, buradakı “perişte” (fəriştə) sözü Umayın türk etnik-mədəni sistemindəki yerini bir hami ruh və ya övliya, eləcə də fəriştə, mələk obrazı olmaq baxımından daha düzgün səciyyələndirir. L.Potapova görə, əski türklərdə Umay bütün türk xalqına hamilik eləmişdir [15, s.291]. Prof. D.Yıldırım bu münasibətlə düzgün qeyd edir ki, Göytürk çağı türklərdə tək­tan­rılı, yoxsa çoxtanrılı inanış sistemi olduğuna dair mübahisələrə yol açan ünsürlərdən biri də Umaydır. Umayın funksiyasının Tanrı tərəfindən yaradılmışlara verilən “qut”la bütün bu can­lıların övladlarını qorumaq olduğu anlaşılır. Buna görə də belə olan halda Umayın, uydurma ifadəylə deyildiyi kimi, tanrıçalıq deyilən bir rolu yoxdur. Yaratmaq qüdrəti Umaya aid deyil. Umayda yalnız qoruyucu, hami funksiyası var ki, onun bütün gücü-qüvvəsi də bu funksiyasıyla məhdudlaşır [7, s.120].

M.Kaşqari yazırdı ki, “umay” ... bu savda işlənir: “Umaya tapınsa oğul bolur” – biri ona tapınacaq olursa, övladı olar. Qadınlar cifti xeyrə yozardılar”. Sav Umay ananın övlad bəxş etmək mənasında yaratmaq qüdrəti olduğuna dair əski inamı açıqca qorumuşdur. Ə.İnana görə, Mahmud Kaşqarlı kimi bir islam alimi, əlbəttə, “Umay bir ilahədir” – deyə bilməzdi [2, s.397]. Humayın mifoloji Ulu Ana ilə bağlılığını göstərməsi ba­xımından onun artım funksiyasının daşıyıcısı olduğunu əks etdi­rən bir inam ondan ibarətdir ki, məsələn, kumandinlərdə doğuş çətin keçən zaman şaman Umayı: “Umay-ene, quş-ene” (Humay ana, quş ana) deyə çağırardı.

Orxon abidələrində adı çəkilən Umay//Humay ilahəsinin türk etnik-mədəni sisteminin faktı olub-olmadığı məsələsi türk mə­dəniyyəti araşdırıcılarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Təd­qi­qatlarda bəzən Umayın moğol mənşəli ruh olduğuna dair fikir­lərə də rast gəlinir. Bir çox araşdırıcıların, o cümlədən B.Ögelin fikrincə isə, Umay ana kultu yalnız türklərə aid bir inanış olubdur.

Umay ana, Sibirin və Orta Asiyanın türk xalqlarının arxeo­loji və etnoqrafik materiallardan da aydın olduğu kimi, antro­pomorfik görünüşlü, həm bəyaz (və ya qızılı) saçlı və ağ donda, həm quş cildində, həm də bu iki varlığın vəhdətində, yəni qa­nad­lı qadın, mələk görünüşündə təsəvvür olunmuşdur [17]. Gü­ney Xakasiyada qeydə alınmış mətndə deyilir ki, insanlar Ülgen ata ilə Umay (Imay) anadan dünyaya gəlmişlər [18, s.88]. Ya­kutlarda uşaqların hami ruhu olaraq bilinən, uşağa “kut” verən və yenicə doğan qadının yardımına gələn, adının mənası da “yaradıcı, yaradan (qadın)” demək olan “Ayıısıt”, bir fikrə görə, Umaya verilən adlardan biridir.

Şəmsəddin Sami lüğətində “Uma” haqda: “Kiçik yaşlıları qorxutmaq üçün cahilanə icad olunmuş qorxunc bir şəxsi-mövhum...” – deyilir. “Uşaq umusu” deyilən bənzər bir məxluq vardı ki, analar uşaqlarını çox zaman onunla qorxudardılar [4, s.61]. Yakutlarda “Oqu ımıta” deyilən bir ilah adı qeydə alın­mışdır ki, hərfi mənası “uşaq ımısı” deməkdir. Həmin “uşaq ımı­sı”nın bir quş kimi uşağın başı üzərində ötdüyünə, bununla da o uşaqdan törəyəcək kəslərin ayağı ruzulu, xeyir-bərəkətli olaca­ğını xəbər verdiyinə inanılmışdır [2, s.399].

Xakaslar simvolu ox-yay bildikləri ulu Umay ananı körpəni ətə, qana gətirən ağ quş kimi təsəvvür elərdilər. Teleutlara görə isə gümüşü saçlı bir gənc, gözəl qadın olan Umay ana göy qur­şağı boyunca yerə enər, əlindəki yayla uşaqları onların sağlam­lığına və həyatına təhlükə yaradacaq acıqlı ruhlardan qoruyardı [18, s.89]. Belə bir təsəvvür Sayan-Altay türkləri üçün səciy­yəvidir. Umay-enenin, insanı bütün həyatı boyunca hifz elədi­yinə inanan kumandinlərin gözündə isə o, bir quş qanadlı ana idi. Kumandinlərin etiqadına görə, uşağın ana bətninə düşüb doğulmağından başlamış ta sonrakı bütün həyatı boyu Umay-ene (Ubay-ene)nin kölgəsi onun üstündən əskik olmazdı [18, s.88]. Tyan-Şan qırğızlarına görə göylərdə yuva salan bu quş, ümumiyyətlə, Avrasiya xalqlarının mifoloji sistemlərində yer üzü ilə yeraltı dünyalar arasında bir mediator (araçı) idi. Yeri göylər olan və davamlı buludlar arasında dolaşan bu əfsanəvi Umay mifoloji varlıq kimi yaradıcı başlanğıcı bildirən “qut” anlayışı ilə də yaxından bağlı olmuşdur. Şorlarda da həmçinin körpə uşağın canı “umay” adını daşıyırdı.

“Xeyirxah ruh” Umayın Altay türklərində, o cümlədən ka­çin, teleut və şorlarda əlində oxu-yayı olan oyuncaq, ya oyun­caqlı beşik və yaxud da ox-yay, həmçinin sadəcə yay görkə­mində antropomorfik təsviri [12, s.134-139] qıpçaq boylarındakı D’ayıkın və yakutlardakı Ayıısıtın təsvirləri ilə üst-üstə düşür. Xakaslarda dərdlərinə əlac etsin deyə sonsuz qadınların üz tutduqları “iney tas” adlanan daş heykəllər də, bəzi tədqiqat­çı­lara görə, özlüyündə artım ilahəsi Umayın təsviridir [10, s.98]. Təzə azad olmuş qadınların qoruyucusu, hamisi sayılan “Umay­qambər” adında mələk də Ural tatarlarının ənənəvi təsəvvürlə­rində yaşamaqda olan Umay kultunun dəyişik ifadəsidir [8, s.43-44]. Bütün bunlar tədqiqatçılara Umay kultunun doğum və inisiasiya mərasimlərinin tərkib hissələrindən biri olduğunu gü­man etmək imkanı vermişdir [20, s.156-158].

Başqırdların inancına görə Humay ən qədim əcdad və qo­ruyucu ruhdur. Umay kultu Orta Asiyada da geniş yayılmış­dır. Qırğızların təsəvvüründə Umay həm də bütün qadın sənət­lərinin piri, bütün qadın əl işlərinin hamisi sayılırdı. Ona görə də dərzi qadınlar bir işə başlamazdan əvvəl: “Mənim əlim deyil, Umay ananın əlidir” – deyərdilər [12, s.137; 19, s.286].

Mifoloji Umay Ananın funksiyasını etnik-mədəni ənənə çər­çivəsində (Azərbaycan, Şərqi Anadolu və Quzey İraqın ayrı-ayrı bölgələrində) həmçinin zahirdə müsəlmançılıq etiqadına uy­ğun şəkliylə Fatma nənə obrazı yerinə yetirir [12, s.139]. “Fatma nə­nə” adı, tədqiqatçılara görə, Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fati­mənin adı ilə əlaqədar meydana çıxmışdır. Mifoloji dü­şüncənin məntiqi daxilində Umay ana obrazı ilə onun arasında kontami­nasiya baş verərək İslam ənənəsində əsatiri dona bürün­müşdür. Tarixdən bilinən Fatimənin həyatı hadisələrlə zəngin olmayıb­dır, ancaq müsəlman rəvayətlərində onun “övliyalığı”, kə­ra­mə­tindən danışılır. Dini-mifoloji təsəvvürlərə görə, Fatma ana – dünyanın anasıdır. Azərbaycanın bir sıra kəndlərində qa­dın me­yi­dini yuyan ayrıca qadınlar olurdu ki, onların da ölü yu­maq üçün işlətdikləri lif “Fatma ananın saçı” adlanırdı. Azər­baycan türklərinin də dilində: “Mənim əlim deyil, Fatma ananın əlidir” – deyimi vardı ki, bir ovsun yerinə işlənmişdir. “Fatma ana­nın əli”nin insanları acıqlı ruhlardan qoruduğuna, bəlalardan hifz etdiyinə inanılmışdır. Xalq inamınca suya murdarlıq dü­şən­də: “İrax Fatma suyunnan” – deyərlər. Azərbaycanlıların mifik inanc­larında Fatma qarı belində oxu-yayı olan bir varlıq şəklin­də düşünülmüşdür ki, bu da Umay ana ilə Fatma qarı obrazlarını funksional, struktur baxımından daha yaxın edir. Anadolunun bəzi yerlərində Fatma Ana cənnətdə bir əlində ayna təsəvvür olunur.

Azərbaycanın bir sıra bölgələrində isə Humay qayası və onunla bağlı inamlar Umay ana kultunun açıq ifadəsi kimi son dövrlərə qədər yaşamaqda davam edirdi. İnanca görə guya uşağı olmayan bir qadın başını bu qayaya qoyub yatsa uşağa qalardı. Ziyarət yeri olan Humay qayasının altında deşik bir daş var ki, uşağın sümüyü bərkisin ya tez yerisin deyə o deşikdən keçi­rərmişlər [1, s.44]. Uşağa qalmayan qadınlar övladları olsun deyə, azarlı uşaqları olanlar da övladlarının xəstəliklərdən, azar-bezardan hifz olunmaları üçün köhnə pirlərə nəzir-niyaz edər­dilər. Bir vaxtlar Azərbaycanın Qubatlı rayonunun Qaracallı kən­dindəki “Umay kahası” belə müqəddəs yerlərdən biri ol­muşdur [6, s.18]. Umay obrazının, təsadüfi deyil ki, qazaxlarda da qaya üstündə qabardılmış təsvirlərinə rast gəlinir.

Bir ilahə (hami ruh) və övliya olan Umay ananın adının əski türkcədə (uyğur yazılı abidələrində) “ana bətni” anlamı obrazın mifoloji simvolikasına tam uyğun gəlir. Həmin anlama uyğun qadın-ana başlanğıcı ilə bağlılıq monqolcada “mağara” məna­sın­da olan “exın umay” tərkibində də qorunubdur. Mifoloji təfək­kür­də isə mağaralar, kahalar Yer Ananın bətni kimi düşünül­müşdür. Umay kultunun uşağın dünyaya gəlişiylə bağlılığın əsasında Ulu Yer Ana başlanğıcına da bağlı olmağının ifadəsi, məsələn, belə bir etnoqrafik detalda da qorunubdur ki, Tanrı dağları qırğızlarının dilində məhsulun bol olduğunu və mal-davarın artımlı olmağını bildirən zaman: “Umay Ananın döşün­dən süd gəlir” – deyirdilər [18, s.88].

Dövlət (və ya şahlıq) quşunun da bir adı Umay//Humay və ya “Hüma quşu”dur. Osmanlı tarix istilahlarından olan “Hüma­yun” da, şübhəsiz, Hüma quşu haqda əski mifik görüşlərlə bağ­lıdır [3, s.366]. Əmir Teymurun bir titulu “Hümayun” idi ki, bu söz də mənşə etibarilə yenə hakimiyyətin – Tanrı kutunun göydən gəldiyi inancının ifadəsinə çevrilmiş “Hüma”dan gəlir.

Türklərin ortaq inanclarından olmaqla yanaşı, monqol xalq­ları arasında da yayılmış olan övliya (mələk, qoruyucu ruh) Umay obrazının yaradıcı başlanğıc və həyatverici qüvvətlə bağ­lan­dığı qədər həmçinin “can alıcı, ölüm mələyi” və b. kimi guya ziddiyyətli ikili məna alması isə heç də əski “dini” görüşlərlə mübarizə aparan yeni dini ehkamın təsiri nəticəsi” olaraq yozula bilməz. (Türk kosmoqoniyasında yerlə göyün başlanğıcda bir bütövlük içərisində olduğu düşüncəsi hakimdir. Sonralar, təsəv­vürlərə görə, göylə yer bir-birindən aralandıqdan sonra kosmo­qoniya çağının varlıqları etnik-mədəni sistemin bir ənənəsində yerlə, digər bir ənənəsində göylə də bağlanan dini-mifoloji varlıqlar, gizlin qüvvətlər arasında qərar tutmuş, lakin heç hansı halda donmuş qalmayaraq ənənə çərçivəsində təbiətin özünə bən­zəri varmış kimi hər an yenilənmə, dəyişmə (evolyusiya) içə­risində olmuşdur. Elə donuqluğu yox, sanki “cilvələnərək” hər dəfə məhz yeni “quruluşda” özünü göstərən varlığı onun yaşa­rılığını təmin etmiş, rəng-rəng mifoloji simvolikası da mövcud­luğunu şərtləndirmişdir. Ona görə də eyni bir mifoloji və ya demonik varlıq həm xaos gücləri ilə, həm də kosmos yaradan qüvvətlərlə bağlana bilir; eyni bir varlıq həm ölüm gətirən, həm həyat verən ruha çevrilir və s. Çünki burada heç xaosun özü tam olaraq kosmos yaradan qüvvətlərə qarşı dayanmır, əksinə, sanki böhrandan çıxarırmış kimi kosmosun bərpası, ya da nizam ya­radılması üçün bir keçid mərhələsi və ya anı təşkil edir).

Bütün bunlarla yanaşı, Qıpçaq xristian mətnlərindən “Ko­deks kumanikus”da (XIV yüzil) “Umay” sözü əslində mifoloji sim­volikasına uyğun olaraq “Yer ilahəsi” deyə açıqlanmışdır [5, s.51]. Yəni yer ruhu olması Ulu Ana obrazının bir səciyyəsidir, ona görə də “Umay”ın “yer ilahəsi” şəklindəki izahının bir sıra tədqiqatlarda yanlış açıqlama hesab olunmasının özü bir yanlış­lıqdır. Həqiqətən Ulu Ana yer ruhu sayılmışdır. Umay obrazı həmin mifoloji kompleksin transformasiyaya uğramış olan şəkil­lərindəndir və “yer ilahəsi, yer ruhu” sayılması onun arxaik ciz­gili olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən, prof. H.Tanyu Umayla bağlı apardığı geniş araşdırma sonu onun qoruyucu ruh, yəni mələk olduğu qənaətinə gəlmişdir [5, s.196]. Umay Ananın yer ruhu olaraq bilinən Ulu Ana ilə bağlılığının bir aydın izi isə ona bir sıra türk xalqlarında “Ulu Ax İne”, yəni “Ulu Ağ Ana” de­yilməsi faktında da açıqca qorunub qalmışdır.
ƏDƏBİYYAT:

1. Bu yurd bayquşa qalmaz// folklor nümunələri. B., 1995.

2. İnan A. Makaleler ve incelemeler. Ankara, 1987.

3. Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, c.I. İst., 1993.

4. Önder A.R. Yağmur duasından ana tanrıçaya // Türk folklor araştırmaları, 1988, №2.

5. Tanyu H. İslamlıktan önce türklerde tek Tanrı inancı. Ankara, 1986.

6. Təhmasib M.H. Əfsanəvi quşlar // Məqalələr. B., 2005, s.7-19.

7. Yıldırım D. Köktürk çağında Tanrı mı tanrılar mı vardı? // Türk Bitiği, Ankara 1998, s.112-123.

8. Ахметьянов Р.Г. Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья. М., 1981.

9. Банзаров Д. Черная вера или шаманство у монголов // Сочинения (1846-1850 гг.), М., 1955, с.46-101.

10. Бутанаев В.Я. Культ богини Умай у хакасов // Этно­графия народов Сибири. Новосибирск, 1984.

11. Владимирцов Б.Я. По поводу древнетюркского Otuken yis // Докл. АН СССР, 1929 “В”, № 7. Л., 1929, с.133-136.

12. Дыренкова Н.П. Умай в культе турецких племен // Куль­тура и письменность Востока, кн. III, Баку, 1928, с.134-139.

13. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древне­тюркских памятниках // Тюркологический сборник-1977, М., 1981, с.117-137.

14. Ксенофонтов Г.В. Шаманизм. Избранные труды (Пуб­ликации 1928-1929 гг.). Якутск: “Север-Юг”, 1992.

15. Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. Л., 1991.

16. Природа и человек в религиозных представлениях народов Сибири и Севера// Отв. ред. И.Вдовин. Л., 1976.

17. Скобелев С.Г. Иконография и принадлежности образа богини Умай у древних и совр. тюрок // http://www.kyrgyz.ru/? page=272

18. Скобелев С.Г. Понятие “кут” и его принадлежности у тюрков Сибири и Средней Азии // ж. “Этногр. обозр.”, 1997, №6, с.84-92.

19. Сулайманов Э. Некоторые имена пиров-покровителей ремесел и домашних промыслов у киргизов // Ономастика Средней Азии. Фрунзе, 1980, с.282-287.

20. Янборисов В. Умай – в верованиях народов Сибири, Средней Азии и Казахстана // Древний и Средневековый Вос­ток. М., 1987, с.153-164.
2006
HAL ANASI OBRAZININ MİFOLOJİ SEMANTİKASINDAN
Türk xalqlarının ortaq inanclarından olub demonoloji görüş­lərdə geniş yer alan xtonik təbiətli Hal anası (Al arvadı) obrazı mifoloji Ulu Ana kompleksinin çox sayda atributlarını daşıyır. Əski inam və görüşlərin öyrənilməsi baxımından müstəsna də­yər daşıyan bu arxaik strukturlu mifoloji personajla bağlı türk folkloru və etnoqrafiyasına dair araşdırmalarda, həmçinin tür­koloji dilçilikdə zəngin materiallar (o cümlədən Ə.Divayev, Ə.İnan, M.Seyidov, F.Cəlilov, B.Abdulla, A.Acalov və M.Qıp­çaq, V.Basilov, Q.Klimov, D.Edelman, R.Axmetyanov, V.Ser­ge­yev və.b.-nın tədqiqatları) mövcuddur.

Hal anası Azərbaycan türk inanışlarında da olduqca geniş yayılmış mifoloji varlıqlardandır. Ayrı-ayrı türk xalqlarında Al, Albastı, Albıs, Almas və b. adlar altında da bilinən Hal anasının “Albastı” adının “cadugər qarı, küpəgirən qarı” anlamı özlü­yün­də dolaylı olaraq obrazın dərin qatlarda Ulu Ana kompleksindən qopub ayrıldığına, onun funksional-struktur özəlliklərini daşıdı­ğına işarə edir. Sonrakı çağların Al dədə inanışı da Hal anası ilə bağlı əski mifoloji inamlar üzərində təşəkkül tapmış, yəni mi­foloji Böyük (Ulu) Anadan ayrılma H(al) inamı Al dədə şəklinə düşmüşdür. Azərbaycan əfsanələrində Al dədə vətənin qoruyu­cusudur [3, s.138-145].

Ümumiyyətlə, mifoloji Ulu Ana türk epik ənənəsində za­man-zaman dağ ruhu obrazına transformasiya oluna bilmişdir. Al­bıs obrazı da həmin dağ ruhunun atributlarını daşıyır. Yaqu­tun yazdığına görə, Qaf dağına qədimlərdə “Əlbürz” deyilirdi. Bu ad, şübhəsiz, dağ ruhu olaraq bilinən “Albıs” adının, Al­bız//Alvız//Yalbuz fonetik variantlarından birinin təhrifə uğra­mış olan şəkli sayılmalıdır. Azərbaycan türk folklorundakı dağ ana obrazı da, təsadüfi deyil ki, Alvız adını daşıyır [4, s.33].

Türk etnik-mədəni ənənəsi çərçivəsinə yayılmış bu mifik Hal anası, Albastı və ya Almıs obrazında hami əcdad ruh ciz­giləri də özünü göstərir. Altay folklor materiallarına əsasən, tö­löslərin əcdadı Almıs olmuşdur. Teleutlarda isə o bir meşə ru­hu sayılmışdır. Təsadüfi deyil ki, orman (meşə) ruhu da mifoloji Ulu Ananın atributlarını daşıyıcısıdır.

“Oğuznamə”nin “Yad fəriştədən biliş albız yegdür” məsə­lindəki albız sözü də əski türk mifologiyası ilə bağlı olub, “al arvadı, albasdı, şər ruh” mənasında işlənibdir. N.Aşmarin lü­ğə­tində bu mifoloji (demonik) varlığın adı “alpas, alpasta, alpasti” kimi qeydə alınıbdır [15, с.69].

Adına həmçinin Hal nənəsi, Çay nənəsi, Alarvadı və s. də deyilən Hal anası dağınıq saçlı, caydaqlı, hər biri bir quzu başı boyda olan döşləri dizlərinəcən sallanan (buna görə də az qala yerlə sürünən sağ döşünü sol çiyninə, sol döşünü də sağ çiyninə atıb gəzən) bir demondur. Bu cürə təsəvvür olunması isə onun məhz artım ideyasından gəldiyini göstərir. Gözəgörünməz oldu­ğuna inanılan bu xtonik demon xalq demonoloji təsəvvürlərincə yerin altında yaşayan cinlərin anasıdır [2, s.47].

Albastı mifoloji semantikasına görə yeraltı, ölülər dünyası­nın təmsilçisidir və eyni zamanda sular səltənəti ilə bağlıdır. Əs­ki bulqarlarda, bir sıra qaynaqlara, O cümlədən “Şan qızı das­tanı”na əsasən, yeraltı dünya ruhu – sahibi “Alp-Albastı” adını daşıyırdı. Bir sıra mətnlərdə adına “cin Albastı” şəklində də rast gəlinir. Altaylıların etiqadınca da Albastı o bədxah ruhlardandır ki, yeraltı dünyası ilə bağlı olub Erlikin xidmətində daya­nır. V.Rad­lov “Türk ləhcələrinin sözlüyü sınağı”nda “Almıs” şəkliy­lə qeydə aldığı bu sözün bir anlamının “Erlikin xidmətində da­yananlar, acıqlı ruhlar”, digər bir anlamının isə “rəvayətə görə, nə zamanlarsa Altayda yaşayan və bədənləri tüklə örtülü adam­lar” olduğunu qeydə almışdır [14, s.440]. Teleutların ənənəvi təsəvvürlərinə görə, Erlikin xidmətində dayanan və almıs adı daşıyan acıqlı ruhlar vardı ki, bu ruhlar da genezisdə Albastı ob­razı ilə bağlıdır. Ulu Ana obrazının atributlarını daşıyan Al//Hal obrazına bağlı Almıs – mifoloji inamlar aləmindən gələn bu varlıq Qaraqoyunlu türkmanlara aid bir rəvayətdə isə göylərin ənginliyində – Tanrı qatında varlığına inanılan mələklərdəndir.

Hal anasının yeraltı dünyaya, ölülər səltənətinə bağlılığı onu həm də ilkin başlanğıc olan su ilə bağlayır. Şorların mifik inamlarında “Albas” su əyəsinin adını bildirir. Həmin demondur ki, haqqında mifoloji inamlarda əsasən, “Hal nənəsi su dibində yaşayır, şır dibində olur. O, avrattan əmələ gəlib” – deyilir. Hal nənəsi guya əvvəl öz uşağını yeyibdir. Öz uşağını yeməsi, özü­nün də “gündüz avrat, gecə Hal nənəsi” olması onun xtonik təbiətli olduğunu göstərir və Hal nənəsi obrazının şər ruh – de­mon olduğuna işarə edir. Xtonik aləmdən gəlmə bütün varlıq­lar kimi ona da nə deyilərsə tərsinə elər [6, s.52]. Hal anası boylu qadınların düşmənidir, özü də gəlin ciyərinə yeriklər. İti dırnaq­lı, pırpız saçlı bu demon təzə doğulan uşaqları öldürər. İnanışa görə, Hal ən çox da doğan arvadın, balalayan heyvanın yanında, tövlədə, uçuq xarabalıq yerdə, köhnə dəyirmanda, su qırağında, qoz ağacının dibində olar. Şər qarışanda zahı gəlin olan evin bacasına gələr, bacada durub gözlər ki, zahı gəlin yatsın, bu da onun ciyərini çıxarıb su başına aparsın və suya çəkib yesin [6, s.21]. Ona görə də Hal anasını qorxutmaqçün yaxınlıqdakı çayı qılınclayıb hədələrmişlər. Hal yaxın gəlməsin deyə zahının yat­dığı yerin dörd bir yanına ağ cızıq çəkər və ya sicim sərərdilər. Suyu da xəncərlərdilər ki, hal gəlib onu aparmasın və s.

Bəzi mifoloji mətnlərdə onun dünyadakı ən gözəl qadından belə on qat artıq gözəl olduğu anladılır [10, s.131]. B.Abdullanın araşdırmalarına əsasən, Azərbaycan türklərinin ənənəvi demo­noloji təsəvvürlərində “bir o qədər də pis niyyətli olmadığı” gös­tərilən Albastı inama görə doğum, artım hamisi olduğu kimi uşaqları dərddən-azardan da qoruyubdur [1, s.77].

Noqayların ənənəvi inanışlarıyla bağlı, söyləyicilərin anlat­dıq­larına görə, demonik varlıq kimi ilk öncə qadın görünüşlü olan albaslının çoxalması bu şəkildə olur: əcəlinin yaxınlaşdığını hiss edən albaslı özünü yaralayır və yarasından axan qanın dam­lası sonra dönüb onun öz balasına çevrilir. R.Kereytov həmin demonoloji təsəvvürün digər türk xalqlarında rast gəlinmədiyini də yazır [11, s.124]. Lakin bu inanışın digər paraleli kimi S.Nek­lyudovun ayrı münasibətlə olsa da qeyd etdiyi bir etnoqrafik detalı xatırlatmaq yerinə düşər ki, öldürülən albastının hər damcı qanından minlərcə cin-şeytan törəyir [12, s.118].

Canlı ənənədə var olduğuna inanılan və bu üzdən inanışlarla sıx bağlanan obrazların nağıl və b. janrlara keçmə imkanı az olur. Hal da xalq inanışlarıyla sıx əlaqəli bir mifoloji varlıqdır. Azərbaycan xalq inamlarında Hal haqda, məsələn, “Hali biz görməmişıx, Kəlbeli babam deydi ki, babam görip” və əski etiqadın gücüylə haqqında “nəsli kəsilmiş tayfa”¹ deyə bəhs olunur, bu “tayfa”dan qalma nişanələr kimi isə xarabalıqlara yaxın böyük ocaq yerləri, qəbristanlıq və s. göstərilir [8, s.372]. Sallaq döşlü halın qəbristanlıqdan tutulub üstünə sancaq keçi­rilərək evə gətirilməsi və ev sahibinin onu evdə saxlayıb həmin Halı özünə arvad eləməsi, vaxt keçəndən sonra hətta bu Haldan uşaqların olmağı süjeti artıq nağıl kompozisiyasının tərkib hissəsinə çevrilmişdir.

A.Divayevin yazıya aldığı mətndə albastı (hər halda bolluq, artım, məhsuldarlıq tapınışı ilə bağlı olaraq) yetmiş döşlü varlıq kimi təsvir olunmaqdadır [10, s.130]. Qazax pande­moniumunda acıqlı, ziyankar ruhlar kateqoriyasına aid olunan Albastı bəzən alnının ortasında bir tək gözü olan, ikrah doğuracaq görünüşlü varlıq kimi təsəvvür edilir və inama görə, uşaqları oğurlayıb onlara döşündən süd verir ki, bu da həmin uşaqların ölümünə gətirir.

Ayrı-ayrı türk xalqlarının demonoloji hekayətlərindən anla­şıl­dığı kimi, albastıların başçıları da təkgözlü varlıqlardı. “Şan qızı dastanı”ndan aydın olur ki, Albastı eyni zamanda şəhvətdə acgözlülüyü ilə seçilən varlıqdır. Bu isə onun artım, bolluq hamisi olan mifoloji kompleksə bağlılığından gəlir. Demonik varlıq kimi Albastının şəhvətdə acgözlülüyü ilə də seçilməyi mifoloji simvolikası baxımından onu artım, bolluq, həyatın dövrəviliyi ideyasına bağlayır ki, bu da yenə mifoloji Ulu Ana kompleksindən gəlir (həmin xüsusiyyət yakutlarda baş şaman hami-ruhunun şəhvətpərəst olmağı və şəhvani duyğuların hamisi sayıl­mağında özünü göstərir). Fərqanə özbəkləri də Albastını pərişan, dağınıq saçlı bir qoca qarı görkəmində təsəvvür edərdi­lər. Uzun və dağınıq saçlılığı bu obrazın bir yandan təbiət baş­lan­ğıcına işarə etdiyi kimi, digər yandan həyatverici başlanğıc ideyasından törəmə olub seksual-erotik simvolika daşıyır [13].

Ad “almas” şəklində, ehtimal ki, hələ Altay dil birliyi ça­ğında, monqol dillərinə keçmişdir¹. Xalxa-monqolca bu söz “cadugər, küp qarısı” mənaları bildirir. Yazılı monqol dilindəki “küpəgirən qarı” mənasındakı “almas emeqen” də yenə bu an­layışla bağlıdır. Monqol xalqlarının qəhrəmanlıq eposunda Al­mas adında mifoloji varlıq yarımçıq və təkdöşlü təsəv­vür olunur ki, bu da onun xtonik obrazlar silsiləsinə daxil olduğunu göstə­rir. Ad türk dillərindən həmçinin Qafqaz dillərinə də keçmişdir [15, s.70]. Bu mifonim “albastıy, lobastıy, lopastıy, albasta, lobasta, lopasta” şəkillərində “su pərisi” anlamında rus dilinə də keçmişdir¹. Alındığı bütün rus, qafqaz, iran dillərində isə demo­nik varlıq məzmununu da qoruyub saxlamışdır. Albasla bağlı inancın türklərə hind-german xalqlarından keçmə olduğu fikri isə tamamən yanlışdır.

Araşdırmalarda onun “bugünkü inamlardan fərqli olaraq”, əski çağlarda şərir bir ruh deyil, daha çox hami ruh olduğuna dair fikirlər də var. Onun “türk mədəniyyəti tarixində böyük bir inqilab nəticəsində hami ruh olmaqdan qalıb yaman ruhlar sıra­sına keçdiyi” qənaəti mədəniyyətin var olma şəkli kimi özü-özü­nü təşkil etməklə göstərdiyi daxili qanunauyğunluq baxımından obrazın genezisini proses halında tam əks etdirmir. Ona görə də obrazın, strukturunu müəyyənləşdirən evolyusiyasının ardıcıl izlənilməsi bu fikrin inkişaf etdirilməsi ehtiyacı yaradır.

Prof. F.Ağasıoğlu “Al” köklü sözlərlə bağlı tarixi-etimoloji etüdündə Azərbaycanda şamanizmin izlərini saxlayan müxtəlif cadu növləri, çildağ, ovsun və s.-nin “al” sözünü də şaman ter­min­ləri sırasına aid etmək imkanı verdiyini yazır, morfemin Azər­baycan dilindəki derivat azlığını isə islam dininin təsiriylə izah edir [7, s.166-167]. “Hal” kökünə gəldikdə, larinqal nəzə­riyyəyə görə, “Al” sözünün morfonoloji baxımdan dəyişməsinin mümkünlüyüdür ki, *al yuvasının -yal -yıl -ıl -il şəkillərində allomorfları kimi onun h başlanğıclı “Hal” şəklinin də meydana çıxmasını mümkün etmişdir.

Ulu Ana və ya İlahə Ananın transformu olan bir obraz kimi onun bir-birinə əks, yəni həm həyatverici, həm də ölüm gətirən qüvvət olması mifoloji kompleksin uğradığı transformasiyaların təbii nəticəsidir. Transformlar isə bir bütünün parçaları olduğun­dan bir-biriylə bağlıdır. Etnik-mədəni ənənəyə bütün aspekt­lərdən dərin bir şəkildə bağlı olan bir hadisə kimi Albastı ob­razında ilkin başlanğıcdan gələn bu ikili təbiət də qıraqdan gəl­mə sayılan hər hansı hadisə ilə yozula bilməz.

Ayrıca ruhlar kateqoriyası təşkil edən albıslar şaman duala­rında sarı qızlar olaraq təsvir edilir. Şaman söyləmələrində qam­lara süd verən albıs isə mifoloji Ulu (Yer) Ananın simvolik ob­ra­zı sayılır; o, şaman folklorunda Ulu Ananın atributlarının da­şıyıcısı kimi çıxış edir. Bu atributları daşıyan yeraltı dünya qız­larısa həmin “albıslar”dır ki, şamanı ruhlar aləmiylə təmasa ha­zırlayırlar.

Şamanı ruhların mənəvi oğlu olaraq şaman edən, ona qamlıq gücü verən Ulu Ananın atributlarını da şaman folklorunda albıs obrazı daşıyır. “Yallı” rəqs adının türk xalq inanışlarında iri, sallaq döşlərini dalına atmış qadın kimi təsəvvür olunan Al//Hal, Albas(tı), Al qarısı mifoloji varlığının adıyla əlaqələndirilməsi bu baxımdan maraq doğurur. Qobustan qaya rəsmləri arasında rast gəlinən gec dövr “Yallı” səhnəsinin təsvirindən yuxarıda verilən iri döşlü, bütün bədəni döydürmə şəkillərlə örtülü qadın təsvirləri də “Yallı” səhnəsiylə bağlı olub artım, ölümsüzlük və məhsuldarlıq rəmzi sayılan ilahi qüvvəyə – ana əcdadına, başqa sözlə, Ulu Anaya tapınışın izi kimi qəbul edilir [5, s.91].
ƏDƏBİYYAT:

1. Abdulla B. Haqqın səsi. B., 1989.

2. Azərbaycan folkloru antologiyası. Naxçıvan folkloru. B., 1994.

3. Azərbaycan xalq əfsanələri (tərt. ed. S.Paşayev) B., 1985.

4. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə, I c., Xalq ədəbiyyatı (tərt. ed.: T.Fərzəliyev, İ.Abbasov). B., 1982.

5. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, I c. B., 1998.

6. Bu yurd bayquşa qalmaz // folklor nümunələri. B., 1995.

7. Cəlilov F. Azərbaycan dilində “al” köklü sözlər (tarixi-etimoloji etüd) // Azər. filologiyası məsələləri, B., 1983, s.165-173.

8. Əhmədov Ə. Azərbaycan dilinin Meğri şivələri. B., 2003.

9. Алексеев Н. Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск, 1992.

10. Каскабасов С. Казахская несказочная проза. Алма-Ата, 1990.

11. Керейтов Р. Мифологические персонажи традицион­ных верований ногайцев // ж.”Сов. этнография”, 1980, №2, с.117-127.

12. Неклюдов С. Героический эпос монгольских народов. Устные и литературные традиции. М., 1984.

13. Неклюдов С. Вещественные объекты и их свойства в фольк. картине мира // http:// ruthenia.ru/folklore/neckludov12.htm

14. Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий, т.1. СПб., 1893.

15. Сергеев В. Термины древнечувашской мифологии и демонологии // Иссл.-ния по этимологии чуваш. языка, Чебок­сары, 1981, с.67-110.

16. Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских язы­ков. т.1, Л., 1975.

17. Черепанова О. Мифологическая лексика русского Се­вера. Л., 1983.

2006

XAOSUN BİR DƏ MİFOLOGİYADAN

GÖRÜNƏN ÜZÜ
Mifoloji sistemlərdə davamlı rast gəlinən xaos ideyası Av­ropa ənənəsində ilk dəfə Hesiodun dilində səslənibdir. İlkin xaosu antik çağın bir çox filosofları yaradılışın başlanğıcı kimi daha çox su ilə eyniləşdirirdilər.

Xristian erasından üzü bu yana xaos anlayışı artıq birmənalı şəkildə mənfi çalar qazandı ki, bununla da əslində idrakın yo­lun­da bir əngələ çevrilmiş oldu. Xaos artıq yaradılışın ilkin qaynağı ola bilməzdi, çünki Bibliyaya görə dünya heçdən yaranmışdı.

Orta əsrlərdə yenidən xaosu xatırladılar. Lakin yeni dövrdə o, yenə unuduldu. Bununla belə, bir neçə əsrlik fasilədən sonra – XX əsrin başlanğıcında, əsasən bədii və humanitar düşüncədə olsa da, xaos anlayışına hər halda təkrarən qayıdıldı. Xaos an­layışına növbəti və hələlik son qayıdış XX əsrin II yarısında olubdur. İ.Priqojinin adı ilə bağlı bu qayıdışda xaos və nizam bir bütünün biri digərini tamamlayan, biri digərinə ehtiyac duyan iki parça olaraq götürülür. İndən belə xaos artıq irrasionallığın, heç­liyin və yoxluğun sinonimi deyildir.

Mifologiyadakı xaos anlayışının da sinergetikadakına uyğun tərzdə, bir də bu baxış bucağı altında gözdən keçirilməsi, əlbəttə, maraqlı nəticələrə gəlmək imkanı verərdi. Xaos anlayışının kökü də elə düşüncənin mifoloji qaynaqlı çağlarından gəlir.

Dünya, yaradılış və s. haqda ibtidai təsəvvürlərin ayrılmaz parçası olan mifik düşüncə dünyanı xaosdan kosmosa çevirərək bir bütün şəklində qavramaq imkanı verirdi. Gerçəkdə dünya və yaradılış haqda bəlli təsəvvürlər sistemi kimi mifin işi yaradı­lışlaydı. Mifoloji dünya modelinin özəyini kosmos və xaos haq­da əski təsəvvürlər təşkil edibdir. Mifoloji düşüncə çağını əks etdirən mətnlərin məzmunu “nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcın mübarizəsi”nin təsvirindən ibarətdir. Arxetip strukturların ifadəsi sayılan miflərin də elə başlıca möv­zusu xaosun dəf olunması, kosmosun bərpası, dünyanın nizama düşməsi, yaradılışın sahmana salınmasıdır.

Mifologiyaya görə, kosmos xaosdan törəyir. Xaosdan törə­yən Kosmos məhv olunca da xaosa qayıdıb onda gömülür, tək­rar-təkrar onda çözələnib yenilənərək, sonra yenə də ona qayıdır ki, hər dəfəsində də xaos yenə kosmosun başlanğıcı olmağa davam edir. Çünki kosmosu yaradan həmin xaos özlüyündə bir heçlik deyildir. O heçlik ki, ən böyük abstraksiya kimi və mifo­loji düşüncənin qanunauyğunluqları baxımından da ibtidai təfək­kür üçün sonacan dərkolunmazdır (yunan miflərində həyatın mənbəyi məhz belə bir abstraksiya olan qaranlıq xaosdur).

Kosmosun parçası olub onu sakrallıq gətirənlər xaricində – kosmosdan qıraqda nə varsa xaosdur, qarışıqlıqlar aləmi və təsa­düflərdən ibarət bir dünyadır. Mifoloji sistemlərin bir çoxunda ilkin suyun xaosla bağlı düşünülməsi də bir çox cəhətdən kos­mosun elə xaosun özündən, öz içərisindən yarandığını mənalan­dı­rır.

Sistemlərin özlərini necə aparmalarının araşdırılması göstə­rir ki, bütün proses boyu onlar nizamsızlıq və eyni zamanda bir nizam yaradırlar. Beləcə, kosmos və xaos – hər ikisi özü-özünü tənzimləmənin gərəkli yollarıdır. Kosmos xaosun özündən və dəyişikliyə uğratmaqla onun öz üzərində təşəkkül tapır. Xaos da bir qaranlıq kimi bütün mümkün imkanları özündə birləşdirir. Kosmosun bu özü-özünü təşkili prosesində xaos mərkəzdən qırağa sıxışdırılır. Dünya həmin özünütəşkil və özü-özünü tən­zimləmə prosesində bir an belə ara vermədən daim təzələnir. Bu zaman xaos kosmosa, nizama aparan təkamül yollarının seçilmə­sində bir uzlaşdırıcı rolunu oynayır ki, bunun da sayə­sində par­çalara nisbətdə bütün olan daha sürətli inkişaf keçirir. Həmin nizam, kosmos və ya sahmandır ki, dünyanı bir bütün halına gə­tirir. Bütün olan isə bütövlükdə var olanın, mövcudatın öz ma­hiyyətidir.

Əski, mifopoetik və ənənəvi dünyagörüşündə kainatın öz nizamı, öz sahmanı, düzümü vardı. Bu nizam içində hansı isə bir nəsnə yerindən edilsəydi, hansınınsa sırası dağıdılsaydı, bütöv­lükdə sahmanın da pozulacağına inanılardı. Həmin düşüncənin izləri sonrakı çağların inanc və sınamalarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, Azərbaycan türklərinin mifoloji inamına gö­rə, göydən durna qatarı uçan vaxt daşa toxunmazdılar ki, səf­ləri pozulardı. Və ya daş atılmağıyla leyləyin küsüb gedəcə­yinə, bu üzdən də yazın yubanacağına inanılmışdır və s.

Həqiqətin mahiyyəti onu təşkil eləyən parçalarda görünmür, çünki Həqiqət mahiyyətdə özü bir bütündür. Bütün var olanların da hamısı mahiyyətdə birdir və kökdə bağlandıqları Bir olandan gəlirlər. Təkamülün (əgər var isə) son məqsədi nəsnələrin ilkin təbiətinə xas o bütünlüyə yetməkdir. Parçada bütünün mahiy­yətini anlamaq bu üzdən çətin olur.

Nizam, kosmos daim inkişafda olan, canlı prosesdir; dünya hər an yaradıcılıq içərisindədir. Kosmosun xaosdan təşəkkülü fikri bu mənada dünyanın bir anlıq olsa belə, ara vermədən ya­ranış halında olduğu gerçəyini ifadə edir. Tanınmış türk ilahiy­yatçı alimin sözləriylə deyilərsə, Ulu Yaradan xəlq etdiklərinə geniş bir dairə içərisində sonsuz sayda imkanlar veribdir. Kəna­rına çıxmamaq şərtilə o dairə içindən istəyə uyğun hər hansı imkan seçilən kimi Yaradıcı qüdrət öz azad iradəsi sayəsində həmən imkana bağlı sistemləri bir an ara vermədən çalışdırır. Nəticə etibarilə Varlıq hər an təzələnir və dəyişir. Yəni hər an yeni bir yaradılış var. Və bu təzələnmə varlığın əsasıdır. Həmin təzələnmə halının özü isə bir var olma və bir yox olma kimidir. Daim davam eləyən zəncirvarı bir hərəkət mövcuddur ki, o da varlığa daim bir yenilik gətirir. Bunların heç biri heç də bir an əvvəlki deyil. Bir nəsnənin yerini daim o biri alır. Həyat bir su kimi yeniliyə doğru axıb getmədədir. Varlıq sanki hər an ölüb hər an yenidən dirilir. Bizim bir an əvvəl köhnə gördüklərimiz də əslində içdən hər an və yenidən-yenidən təzələnir. Xaosdan kosmosun necə meydana çıxdığını əks etdirən bu mistik düşüncə baxımından mifologiya ilə təsəvvüfün cızdığı mənzərələr bir-birinə çox yaxındır.

Mifoloji şüurda dünyanın sahmana düşməsi, yəni təşəkkül prosesi, kosmogenezdir, kosmosun xaosdan doğulmasıdır. Struk­tursuz İlkin Xaos obrazı potensialda var olan mümkün formaların bütün spektrini özündə toplayıbdır. Nizam və xaosun yan-yana olduğu hər bir sistemdə iki əks istiqamətli güclərdən biri antisistem mahiyyətli olub həmin sistemin strukturunu da­ğıt­mağa, nizamsızlıq və qarışıqlıqlar törətməyə, o biri sahman yaratmağa yönəlmişdir. Bunun təbii nəticəsidir ki, sahman, ni­zam özü xaosla qarşılıqlı bağlılıqda yaranır və mövcud olur.

Xaosdan kosmosa keçidin dinamikası bundan ibarətdir ki, çox sayda mümkün olanlardan yalnızca biri gerçək olur. Lakin bu gerçəkləşmənin özü də bir təsadüf əsəridir. Çünki tək bir müm­kün olanın gerçəkləşə bilməsi özü zərurətdir. Nizamın xaos­­dan spon­tan yolla yarandığı bənzər hallarda gerçəkləşən­lər­sə ola biləcəklər içərisində yeganə mümkün olanı deyil, gerçək­ləşə bilənlərdən yalnız biridir. Beləcə, xaosdan kosmosa keçid halında hər hadisə özlüyündə müəyyən mənada təsadüfi, elə müəy­yən mənada da zəruridir. Bu üzdən təsadüflə zərurət – müm­kün ola bilənin ger­çəkliyə çevrilə bilməyinin dəyişik yollarıdır.

Mövləvi təriqətinə mənsub dərvişlərin səmah oyunu yara­dı­lışı, bütün kainatın necə qurulmağını rəmzləndirir. Səmaxanaya girən dərvişlərin cübbələrinin qaralığı yoxluğu, qaranlığı, xaos halını təmsil edir. Səmah üçün oturub sonra üstlərindən onu atmaları və ağ geyimlə ayağa qalxmaları isə həqiqətdə varlığın yaradılmağını, xaosdan kosmosa keçid halını rəmzləndirir.

Nizamın, kosmosun strukturlarına münasibətdə xaosun ikili rolu əski görüşlərdə xaosun “doğurub yaradıcı və dağıdıb məh­ve­dici” təbiəti ilə bağlıdır. Xaos dağıdıcı başlanğıc, digər yan­dansa yaradıcı bir gücdür. Beləcə, mifoloji aləmin dinamikası özlüyündə Xaosdan Kosmosa keçidlə müəyyən olunur. Yaradı­lışın yenilənməsi uğruna ilkin (mədəni) qəhrəman xaosun dərin­liklərinə enir.

Hər hansı mifoloji sistemin özülündə dayanan kosmoqonik miflərdə yaradılış aktı yer alır, dünyanın necə yaranması təsvir olunur. Bütün etnik-mədəni sistemlərə aid kosmoqonik mif mətn­lərində ilkin başlanğıc kimi xaos götürülmüşdür. Bir etnos üçün həmin başlanğıc boşluq olmuş, digəri üçün qaranlıq zül­mət, bir başqa ənənə üçün isə strukturyaradıcı sayılan Su olmuş­dur.

İlkin Su xaosla eyniləşdirilirdi. Mifoloji ənənələrdə biçimsiz su mühitindən – “dəryayi-mühit”dən yerin yaradılması dünyanın sahmana salınması yolunda ən mühüm akt kimi məhz kos­mo­qonik miflərdə təsvirini tapır. Yaradılış miflərinə görə kosmos (nizam) içində olan, düzümlü, sahmanlı münasibətlər üzərində qurulu dünya-aləm xaosun özündən törəyibdir.

Mifopoetik düşüncənin qanunauyğunluqları yalnız dini-mə­ra­simi mahiyyətli dünyada özünü doğruldur. Bu qanunauy­ğunluqlardan qıraqda qalan nə varsa hamısı təsadüflərin hakim olduğu xaosdur. Struktursuz xaosdan sahmanlı kosmosa keçiddir ki, mifologiyanın daxili məna və məzmununu təşkil edir. İnsan həyatının günlük məişət yönü mifopoetik düşüncənin yüksək dəyərləri sisteminə daxil deyildi.

Yaradılış mifləri çox zaman dünyanın xəlq olunmazdan qabaqkı xaotik çağının mənzərəsini cızmaqla başlayır. Bu mətn tipləri ayrı-ayrı ənənələrdə müstəsna dərəcədə bir-birinə bənzər və yaxın olub hətta biri digərinin təkrarı təsiri də bağışlayır. Türk folklor mətnlərindən bir çoxunun başlanğıc bölümündə mifoloji dünya mənzərəsi canlandırılır və hekayət beləcə, kos­mosun xaosdan yaradılması aktının təsviri ilə başlayır.

Mifopoetik düşüncəyə görə, Tanrı və mədəni qəhrəmanların dünya üzündəki fəaliyyətləri nəticəsində aləm nizama salınmış­dır. Dünyanın kosmoloji modelini verən həmin kosmoqonik mif mətnlərinin də başlıca məzmununu aləmlərin yaradılması, təbiət obyektlərinin meydana gəlməsi və b. təşkil edir. Mifologiyada dünyanın yaradılması ilə bağlı həmin təsəvvürlər sisteminin baş­lıca ifadə şəkli yaradılış mifləri – kosmoqonik miflərdir ki, on­ların da başlıca məzmunu yenə xaosun kosmosa çevrilməsindən ibarətdir. Həmin yaradılış aktı mifoloji şüurun qanunauyğun­luqları baxımından daha çox köhnə il təhvil olub təzə ilə qədəm qoyulan zaman keçirilən təqvim mərasimlərində də yenidən canlandırılır.

Xaos hər hansı kosmoqoniya hadisəsinin başlanğıc məqamı­dır. Onun başlıca əlamətləri nizamsızlıq, struktursuzluq, hər şeyin qatma-qarışıq olmasıdır. Kosmoqoniyalarda həmin xaos aləmi heç nəyin olmadığı bir boşluq, yoxluq, qaranlıq dolu bir heçlik olmaqdan başlamış xtonik varlıqlarla yanaşı, yer üzünün başdan-ayağa sulardan ibarət olmağına qədər ən müxtəlif şəkil­lərdə təsvir olunmuşdur. Xaosun kosmosa həmin çevrilməsinin isə mərhələ-mərhələ getdiyini düşünmək olar. Yəni hər bir mi­foloji ənənənin yaradılış haqda özünəməxsus təsəvvürlər sis­temi vardır. Bu görüşlərə əsasən, ilk insan yaranır, o insanın cismin­dən ayrı-ayrı təbii obyektlər yaradılır, ilk mədəni simvollar meydana gətirilir; mədəni qəhrəmanlar meydana çıxır ki, bir çox kosmoqoniyalarda həmin varlıqlar xaosu təmsil edən qüvvət­lərlə, xtonik varlıqlar olan əjdahalarla və b. çarpışırlar.

Mifologiyaya dair ədəbiyyatlardan bəlli olduğu kimi, əski kosmoloji (mifopoetik) dünya modelinin təsviri verilərkən ikişər qarşıdurmalardan istifadə edilmişdir. Bunların içərisində daha mühüm olanları vardır ki, xaos–kosmos qarşıdurması etnik-mə­dəni sistemlərdə dəyişməyən belə universal işarə kompleks­lərin­dəndir. Bu şəkil ikişər qarşıdurmalar isə əslində arxaik düşün­cənin ilkin mərhələsi olaraq dünyanı anlamaqçün onu təsnif etməyə çalışmağın yoludur. Ona görə də mifopoetik dünya mo­deli üçün belə simvollardan biri və ən əhəmiyyətlisi kosmos–xaos qarşıdurması sayılır.

İnsan təfəkkürünün ilkin qatlarını əks etdirən arxaik dövrün mifoloji təfəkküründə təsnifat sadə tutuşdurmalar yolu ilə apa­rılır, bu tutuşdurmalar isə başlıca olaraq ikili (və ya ikişər) qarşıdurmalar üzərində qurulurdu. Başlanğıc dövrlərin belə kök­lü qarşıdurmaları içərisində (hər halda təbiət aralıqsız çalışan canlı sistem olduğuna görə biri o birini istisna etməyən və ya birinin varlığı o birinin mütləq yoxluğu üzərində qurulmayan) xaos–kosmos, ölüm–həyat, qara–ağ, yuxarı–aşağı, sol–sağ, öz­gə­lər–bizimkilər, təbiət–mədəniyyət və b. kimi binar oppozisi­yalar daha çox seçilir. Özünü göstərən bütün şəkilləriylə etnik-mədəni sistemlərdə dəyişməz qalaraq əks qütblər arasındakı tarazlığı qoruyan və nisbəti saxlayan bu tip qarşıdurmalar ara­sında xaos–kosmos qarşıdurması mühüm yer tutur.

Həmin ikili qarşıdurmaların münasibətlərində tarazlığın tə­min edilməsi üçün bir barışma nöqtəsinə ehtiyac duyulur ki, belə bir vasitəçi funksiyasını da ənənəvi mədəniyyətlərdə çox zaman təbiətlə mədəniyyəti ayıran sərhəddə yerləşən obyektlər yerinə yetirmişdir. Belə obyektlərin bir qayda olaraq “köhnə”, “xara­balıq” kimi səciyyələnməsi mifoloji düşüncənin məntiqi baxı­mın­dan onların məhz öz funksionallığını itirərək pozulmuş, ya­rım­çıq qalmış olmaları şəklində mənalandırıla bilər. İkili qarşı­durmanın ortaq keçid nöqtələri kimi tarazlayıcı funksiyası daşı­malı olan bu obyektlər nizamlayıcı qüvvə olmaqdan çıxıb xaos qüvvələrinin əsirinə çevrilə bilir. Bunun isə baş verməməsi üçün həmin obyektlərdə xaosun kosmosa çevrilməsini rəmzləndirən bir sıra mədəniyyət aktları gerçəkləşdirilməlidir. Bütövlükdə iki­şər qarşıdurmaların əslində bir kökdən baş alıb gəldiyi gerçəklik olaraq sübuta yetirilmiş sayıla bilər. Belə ki, həmin ikili qarşı­durmalar özlüyündə eyniyyətin dəyişik yönlərini əks etdirir. Bu mənada da xaosla kosmos anlayışları qarşılıqlı bağlılıqdadır.

Nizamın özü daim inkişafda olan, təşəkkül keçirən prose­sdir. Lakin mifoloji şüurda dünya nizamı kosmosun xaosdan yaranması, kosmogenez və təşəkkül prosesinin özüdür. Təbiəti etibarilə xaosun “yaradıcı və dağıdıcı” olmaqla ikili təbiəti var. Xaosun heç zaman yox olmadığı, nizamın özündə belə qərar tutub onun dərinliyində var olduğuna dair kosmoqonik ideyaya görə, dünya ilkin xaosdan yaranıbdır.

Arxaik və ənənəvi cəmiyyətlərdə ətraf aləm bir mikrokosm kimi düşünülür. Bu mikrokosmun hər qarışında mübarək qut (sakral enerji), mistik güc var. Ənənəvi cəmiyyətdən ötrü özü­nün məskunlaşdığı yer sakral enerjinin ən çox toplandığı məkan­dır. Həmin yeri əhatə eləyən dairə içərisində nə varsa nizamlı dün­yanın timsalıdır, buna görə də yaradılışın güc qaynağı kimi dünyanın tən ortasındadır. Həmin yerdən – sakral enerjinin top­landığı o dairədən qırağa çıxıb gedərək oradan uzaqlaşdıqca qa­lan bütün yerlər özgə məkanı olaraq qavranılır. Daha uzaq yerlər isə artıq demonik güclərin xaotik məkanı kimi mənfi çalar qazanır.

Mifologiyaya görə kosmosun özünü törədən xaos kosmosun elə özündəcə gömülüdür. Mifoloji sistemlərdə yaradılış çağın­dan danışılan zaman xaosun ilkin su ilə bağlılıqda düşünülməsi də kosmosun əsasında xaosun dayandığından xəbər verir. Xao­sun bu şəkliylə mifologiyadakı mənalandırılması çağdaş elmin xaosla bağlı gəldiyi son qənaətlərlə, demək olar, üst-üstə düşür. Xaos odur ki, onda olanın biri o birindən seçilmir. Görünərlik yaranması üçün isə onun kosmosa, nizama, sahmana ehtiyacı var. Kosmosun parçası olub onu sakrallaşdıranlar xaricində, kosmosdan qıraqda nə varsa – xaosdur, qarışıqlıqlar aləmi və təsadüflərdən ibarət bir dünyadır. Bununla belə işıq qaranlıqsız olmadığı kimi kosmos da xaosdan ayrılmazdır və bəzən nizam, düzüm öz başlanğıcını qeyri-adi dərəcədə mürəkkəb təbiətli xaosun özündən alır.

Kosmos, nizam mahiyyətdə xaosun izini daşıyır. Xaos dağı­dıcı sayılan təbiətiylə əslində artıq yaşamaq gücü olmayan, sis­temin ümumi strukturunda özünə yer tapa bilməyən yararsız və gərəksiz strukturları “özündə əridib yox edir”. Xaosun, bu mə­nada nizamyaradıcı gücü var. O, heç də mütləq dağıdıcı və ya şər başlanğıcı deyil, əksinə, özünü tənzimləmə, özü özünü təşkil etmənin gərəkli yönüdür. Mifoloji düşüncədə də onun kosmosla fasiləsiz mübarizəsi xaosun dərinliklərdəki nizamlayıcı təbiətin­dən gəlir. Fransız filosofu və sosioloqu Jirarın fikrincə, arxaik cəmiyyətdə qurban verilməsi qoruyucu funksiya daşıyıbdır ki, həmin funksiya da şərin xaosa aparan addımlarının qarşısını almaq, dünya nizamını qoruyub saxlamaqdan ibarətdir. Bütün etnosların kosmoqonik miflərində ilkin yaradıcı başlanğıc kimi xaosun götürülməsi xaotik başlanğıcın bu mənada tipoloji sə­ciyyə daşıdığından xəbər verir.

Yaradılış aktı ilə bağlı həmin kosmoqonik miflərdə xaotik başlanğıc kimi İlkin Suyun izlərinə rast gəlinir. Bu, “əzəli yer üzündə heş nəyin olmadığı, vaxtın eləcə öz-özünə gəlib keçdiyi və Yer üzünün də başdan-ayağa su olduğu zamandı”. Mifoloji mətnlərdən anlaşıldığına görə, türk tanrıçı mifoloji dünyagörü­şündə yaradılışın sahmana düşməzdən öncəki həmən xaos halına “tenqiz//teniz” deyilmişdir ki, semantikası baxımından su, üm­man, dərya, dəniz ilə bağlı bu anlayış struktursuzluğu aydın ifa­də edir. Çünki əzəli yer üzü, başdan-başa bir sular aləmi olaraq düşünülmüşdür. Türk epik mətnlərinin çoxunda başlanğıc za­man­lar da elə bu cür təsvir edilir (Bu baxımdan “Manas”ın baş­lanğıc bölümündəki “Jer Jer bolgondo // Suu su bolgondo” söz­ləri diqqətəlayiqdir). Yəni dünya başlanğıcda başdan-başa bir tək dənizdən, sular aləmindən və ya başqa sözlə deyilsə, xaos­dan ibarət idi.

Mifik mahiyyətli nağıl obrazı kimi əjdahanın da nizamlı dünyaya qarşı davası onun xaos dünyası ilə bağlı olmağından gəlir. Buna görədir ki, sinkretik görünüşlü əjdaha obrazı ən əski mədəniyyətlərin yaradıcılarından üzü bəri hər zaman insanların düşüncəsini məşğul etmişdir. Əjdaha haqqında mif universal hadisə kimi o dərəcədə geniş yayılmışdır ki, İsveçrəli psixiatr və dinlər tarixçisi K.Yunq onu hətta arxetiplər sisteminə aid edirdi. Din tarixçiləri, mifoloqlar üçün əjdaha obrazının genezisinin hələ ki bütün mərhələlərini izləmək çətindir. Ümumilikdə isə aydındır ki, yaşayışı simvollara bürünən, mifoloji düşüncəli əski insanın gözündə kökü dərin keçmişlərdən gələn əjdaha da bir rəmzdir. O, özündə hələ tam təşəkkül mərhələsi keçirməmiş olan şəkilsiz, amorf qüvvətləri təcəssüm etdirməklə yanaşı, həm də kosmosu – nizamlı dünyanı yaradacaq sular aləminin simvolu­dur. Bu mənada əjdaha ambivalent anlamlı arxaik demonik ob­raz olub kosmosun xaosdan doğulmasını simvolizə edir. Əjdaha bu baxımdan struktursuz ilkin xaos obrazının potensialda var olan mümkün şəkillərinin bütün spektrini özündə toplayıbdır. Beləcə, əjdaha obrazı simvolikasına görə xaosla kosmosun mü­barizəsini, onlar arasında keçid halını özündə təcəssüm etdirir və ona görə də struktursuz təbiətli olub amorf özəlliyi ilə seçilir. Əjdaha başlanğıcda başdan-başa sulardan ibarət olub, lakin hələ xaos halından qurtulmamış bir aləmi rəmzləndirir.

Bir sıra mifoloji sistemlərdə kainatın ilkin sudan – xaosdan yaranmış olduğu düşüncəsi bir daha belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, xaosun sadəcə mənfi, dağıdıcı başlanğıc elan olunması əslində nizamlı dünyanın, kosmosun təbiətinin anlaşılmasını çətinləşdirir. Xaosla kosmosun hər an dəyişən və hər an da yeniləşən dünyanın yaradılışında nisbəti az qala bərabərdir. Məhz xaosun sayəsində dünya yenidən və yenidən təzələnir. Bu mənada xaos özlüyündə dünyanın nizamını təmin edən bir hadisədir. Kosmosun öz varlığında olan güc ikən xaosu des­truktiv başlanğıc elan edib yaradılışı onsuz təsəvvür etmək bu üzdən yanlış nəticələrə aparıb çıxara bilər.

Mifologiyadakı xaos, çox zaman düşünüldüyü kimi, sadəcə mənfi qütbdən dayanan və dağıdıcı başlanğıcı təmsil edən des­truk­tiv qüvvələrin qaynağı da deyil. Xaos haqda bilgilər dərin­ləşdikcə Xaosun yalnız dağıdıcı başlanğıc olduğuna dair təsəv­vürlərin yanlış olduğu gerçəyi ortaya çıxır. Belə ki struktur və xaos anlayışları özlüyündə biri-birindən təcrid edilmiş deyildir. Yəni xaosun özündə mümkün ola biləcək imkanlar kimi struk­turyaradıcı başlanğıc da var və xaosla bağlılıqda düşünülən ilkin su, təsadüfi deyil ki, bir sıra mifoloji sistemlərdə kosmosun bir öncəki vəziyyətini əks etdirir. Bu mənada dünyanın, yaradılışın, kosmoqoniyanın özündə xaos anlayışının ayrıca yeri var. Dün­yanın sahmana düşməsi, nizamın yaranması yolu qaranlıqlardan doğulan qüvvət kimi məhz xaosdan və ondakı mümkün im­kanlardan keçir.

Başlanğıcda ruhani-dini ayin mahiyyətli bir sıra bayramlar öz strukturları ilə kosmosun xaosdan meydana gəldiyi situasi­yanın sərhədlərini müəyyən edirdi. Mübarək zamanlarda keçiri­lən bu bayramlarda ilkin çağlara qayıdılaraq mifik zamanın ye­nidən canlandırıldığı düşünülmüşdür. Türklərin Bahar bayramı ilə bağlı əsatiri görüşlərinə görə, məsələn, ilk bayram gecəsi aləmdə nə varsa hamısı bir anlığa dayanıb durur. Bu inanc öz­lüyündə köhnə zamanın, yəni xaosun bitib, yeni zamanın “baş­lanğıc”ı olan kosmosun yaranmasını mənalandırır. Həmin “baş­lanğıc” da – xaosdan kosmosun yaradılışı anından ibarət bayram vaxtı bir də təkrarlanaraq aktuallaşır. Baharın gəlişi, Yeni ilin qarşılanması mərasimi mifopoetik düşüncə hadisəsi kimi beləcə xaosdan kosmosa keçidi simvolizə edir. Kosmosun xaosdan yaranması aktı bu şəkildəcə mərasimdə canlandırılır. Çoxlu ayin və mərasimlərin keçirildiyi müqəddəs Novruz axşamı gecəsi, inanca görə, bir anlığa suların dayanması həqiqətdə xaosdan kosmosa əbədi keçişin bir anının rəmzidir. Gecə ilə gündüzün “taraz olduğu” və aləmin yatan vaxtı deyilən bu zamanda, eti­qada görə, sular, ağaclar yatır, təbiətdə nə varsa hamısı təzələnir. Həmin zamandır ki, köhnədən, köhnə ildən və ona bağlı olan xaosdan qalma nə varsa o an hamısı simvolik olaraq yaddaşlar­dan silinir. Hər il beləcə dünyanın yaradılışı bu bayramda can­landırılır. Təbiətin, yaradılışın köhnə nizamı dağılır, yenisi qu­rulur. Köhnədən sayılan nə varsa, hamısı xaosun dərinliyində sanki əriyib yox olur.

Bu, əlbəttə, ilkin xaosu rəmzləndirir, çünki mifoloji düşün­cədə ilkin xaos, qeyd olunduğu kimi, özü sulardan ibarət aləm ola­raq düşünülmüşdür. Kosmos, kainat da o ilkin sudan yaran­mışdır. Bütün bunlar yaradılışın təzələnib yenidən Novruzda can­lanmasını simvolizə edir, yəni hər yeni ilin gəlişiylə dünya xaos­dan təmizlənib sanki yenidən yaranır. Əslində də hər gələn il və an yaradılışın başlanğıc anı, onun yenidən yaradıldığı za­mandır.

Mifoloji düşüncədə xaos anlayışı ilə bağlı olaraq şər qarışan vaxt haqda təsəvvürlər də diqqəti çəkir. Türk mifoloji düşüncə­sində toran qovuşandan sonrakı bu zaman dilimi – “şər vaxtı” şər qüvvələrlə bağlanılan və əsasən mənfi anlamlarla yüklənən bir zamandır. Şər qarışan elə vaxtdır ki, bu zaman o biri dün­ya­nın xaosu təmsil edən güclərinin bu nizamlı dünyaya müda­xi­lə­ləri nisbətən daha aralıqsız bir şəkil alır. Beləliklə, təbiətlə mə­də­niyyətin birbaşa sərhədində yerləşən və həyat gücünün ol­ma­ması ilə səciyyələnən bir sıra məkanlar funksional pozul­ma, ya­rım­çıqlıq olaraq anlaşıldığı kimi işıqla qaranlığın arasında öz funk­siyasını yerinə yetirməyən zaman dilimi olan “şər qa­rışan vaxt” da xaos–kosmos qarşıdurmasında xaos tərəfini sim­volizə edir.

Esxatoloji miflərdə dünyanın sonunu səciyyələndirən əla­mət­lərdən, məhşər günündən, kosmik qəzadan danışılır. Bu mə­nada kosmoloji modelin son sərhədinin işarəsi kimi çıxış edən həmin miflər əslində kosmoqonik miflərin dəyişik şəklidir, yəni burada kosmosdan xaosa doğru əks proses baş verir; xaotik dünya güclərinin fəallaşması nəticəsində yer üzündə bir sıra mənfiliklər baş alıb gedir ki, bu da dünya nizamının pozul­mağına gətirib çıxarır. Türk mifoloji düşüncəsində bir dünyanın sonu məhz belə təsəvvür olunur. Esxatoloji miflərdə xaosu təmsil edən və əxlaqsızlığı, ədalətsizliyi yayan güclər yaradılış çağından bəri dünyanın tarazlığını, dünya nizamını pozmağa çalışan həmin qüvvələrdir ki, nizamlayıcı kosmosla dağıdıcı xaos arasındakı o əbədi mübarizənin əsasında dayanır.

Beləliklə, mifologiyadakı xaos anlayışı mahiyyətinə görə müasir elmin xaos haqda gəldiyi qənaətlər işığında araşdırıldığı zaman onun kosmos, nizamlılıq və sahmanla sıx bağlı olduğu gerçəyi üzə çıxır. Xaos anlayışı çağdaş elmin özündə nizamsız­lığın, qarmaqarışıqlığın sinonimi olmaqdan çıxıb artıq struktur, düzüm anlayışı ilə dərin bağlılığı olan bir məzmun qazanıbdır. Həqiqətən də mövcud olan nə ki struktur var, hamısı elə xaos deyilənin özündən doğ(ul)muşdur. Struktur isə sistemin ayrı-ayrı elementləri arasında bağlılığın ta özüdür. Bu baxımdan mifolo­giyadakı xaos anlayışı kosmoqoniya aktının da bir ayrılmaz elementidir.
2004

SU MİFOLOGEMİ TÜRK XALQ İNANCLARI

SİSTEMİNDƏ
Türk mifoloji dünya modelində su əbədi başlanğıc olan xao­su bildirməklə yanaşı, eləcə də yaradılış aktında iştirak edən strukturyaradıcı bir mifologemdir. Yaradılışın başlıca ünsürü ki­mi su ən müxtəlif mifoloji sistemlərdə ilk başlanğıcla bağlıdır və ilkin xaosu səciyyələndirir, onun ekvivalenti yerində çıxış edir. Yəni xaosun özünü də səciy­yələndirən başlıca cəhətlərdən biri yenə onun məhz su stixiyası ilə bağlılığıdır. İl təhvil olanda suyun durması, bir anlığına dayanıb dəyişməsi inancı suyun ilkin xaosu özündə təcəssüm etdirməsindən gəlir.

Çay, ümumiyyətlə, əski mədəniyyətlərdə zamanın da meta­forasıdır. İlkin xaos olan suyun isə yaradıcı başlanğıc kimi diri­lik vermə, əbədi yaşatma, ölümsüz bəxş etmək əlaməti Dirilik suyu anlayışında qorunub saxlanmışdır. Təsadüfi deyil ki, əfsa­nələrdə Dirilik suyu xaosu bildirən qaranlıq aləmdə, zülmətdə göstərilir.

Bir sıra mifoloji sistemlərdə dünyanın yaradılışı birbaşa su ilə bağlanılır. Bu baxımdan torpağın, quru parçasının ilkin okea­nın – dənizin dibindən götürülməsi (və ya götürülərək yaradıl­ması) mifi də maraq doğurur. Dünyanın yaranmasını təsvir edən bəzi mif mətnlərində isə Allahın birinci suyu – dəryanı yaratdığı deyilir ki, bu da, şübhəsiz, sonrakı dinlərin təsiri nəticəsidir.

Su həyatverici başlanğıc kimi mifoloji düşüncədə ana bət­ninin bir analoqudur. Bununla yanaşı, ilkin su bir digər tərəfdən də yenə qadın başlanğıcını simvolizə edən Yerlə qarşılaşdırıla və ya eyniləşdirilə bilir. Su amorfdur, struktursuzdur, hara gəldi axır, sağa-sola burulub hər yeri tutur, göydən yağır, yerdən çıxır… və beləcə geniş məkanı tutur. Ona görə də əski düşüncə onu ilkin yaradılış çağı xaosun bir stixiyası kimi təsəvvür etmiş, yəni xaosu Su simvolunda vermişdir.

Doğrudur, su həyat yaradan gücdür, onsuz yaşayış yoxdur. Lakin onda ölüm gətirən bir güc də var. Bir yandan su kainatın ilkin, yaradıcı başlanğıcında dayanan universal obrazdır. Digər yandan isə kosmik kataklizmlər, ölüm hadisəsi belə onunla əla­qəlidir. Dünya daşqını haqda miflər bir də məhz bu əski düşün­cədən doğmuşdur. Suyun məhz bu təbiəti onu ilkin yaradılışın və təbiətdəki bütün mürəkkəb strukturların əsasında dayandığı düşüncəsini doğurmuşdur.

Həqiqətən də suyun quruluşu elədir ki, təkamül baxımından və təbiətdəki mürəkkəb, o cümlədən bioloji strukturların konfi­qurasiyalı quruluşu üçün bir özül təşkil edir. Bu, günümüzdə də elmi yolla gəlinən bir nəticədir ki, yaradılışın ilkin əsasında su­yun dayandığına dair əski ideyanı yenidən canlandırır. Buradan aydın olur ki, canlı aləmin hətta bütün ən mürəkkəb strukturları da hansısa ən ümumi bir əsas üzərində quruludur. Əski türkcə­nin “ruh, can” anlamı ilə yanaşı “həyatverici qüvvət, yaradıcı başlanğıc” semantikası da olan “kut” anlayışında da suyun axı­cılığını andıran bir məzmun var. Su kimi beləcə axıcılığı, du­ruluğu (sıyıqlığı) olan kutda da bu üzdən arxaik düşüncə yara­dılışın ilkin əsasını, həyatverici başlanğıcı görmüşdür.

Dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə Tan­rının birinci olaraq dəryanı, suları yaratdığı söylənilir. Tə­səv­vüf ədəbiyyatında “vəhdət” və ya “əzəli məna dənizi” deyi­lən də həmin ilkin sular aləmidir. Bu aləmə “mühit” adını verən Seyyid Nəsimi onun varlıq aləmi meydana gələn zaman yara­dılış çağında coşub dalğalanması haqda: “Dəryayi-mühit cuşa gəldi // Kövnü məkan xüruşa gəldi...”, – deyirdi. “Yer yox ikən, gög yox ikən ta əzəldən var idim // Gövhərin yekdanəsindən iləri pərgar idim” – deyən Şah Xətainin isə: “Gövhəri ab eylə­dim, tutdu cahanı sərbəsər...” – sözləri ilə yenə də yer üzünün sulardan ibarət olduğu o ilkin çağa – məhz həmin yaradılış çağına işarə edilir. İlkin suyun belə bir simvolikası sufilikdəki “ilahi mey”də də var (Həmin mey ki, insan oğlu yaranmazdan – hələ ruhlar məclisində arif olanlara içirilmiş, o badədən içənlərin bütün varlığı isə ilahi eşqlə dolduğundan dünyaya da əbədi məst gəlmişlər).

Struktursuz ilkin su stixiyasının lil elənib sonra ondan tor­paq parçasının yaradılması miflərdə xaosun kosmosa çevrilmə­sinin ən gərəkli aktı kimi çıxış edir. Mif dünyasının qəhrəman­larından Qorqud Atanın “suya əcəl gəlməz” – deyib ölümsüz bir yer axtararkən suların üstünü seçməsinin mifopoetik düşüncədə öz yozumu var və o, yenə də suyun həm də kosmoqoniya aktı ilə bağlılığı baxımından mənalıdır. Yaradıcı başlanğıc ilkin xaosun özündə mövcuddur; dünyanın hər an yenilənməsi, təzələnməsi elə onun gücüylə olur. Buna görə də Qorqut ölümdən qaçmağın mümkünlüyünə inanaraq ölümsüzlüyün ifadəsi bildiyi su üzünə sığınır. Çünki bura həm də dünyanın sakral güc mərkəzidir. Sak­ral enerjinin ən çox toplandığı yer isə dünyanın tən ortasında, su üzərindədir ki, mifoloji inama görə, o yerə əcəl gəlmir.

Başqırd xalq eposunda göstərilir ki, səltənəti sular olan Şül­genin qızı Nərkəz Uralın oğlu Yayık zamanından bəri yaşasa da, heç yaşlanmır, gözəlliyi də solmur. Nurdan yaradılan bu var­lıq sudan çıxarılsa bir parça ət olacağını, yer üzünə çıxsa ölə­cəyini deyir. Çünki onun yeri sular aləmidir. İnama görə isə su­larda yaşayan varlıqlar yer üzü varlıqları kimi yaşlanmaz, xəs­tələnməz, çirkinləşməzdi. Suda yaşadıqlarından ölüm də onlar­dan uzaqdı.

Cansız sayılanların əslində birər canlı olduqlarını sübut edən elm suyun belə canlılar kimi yaddaşı olduğunu sübuta yetiribdir. Və maraqlıdır ki, mifoloji düşüncədən ötrü də sular aləmi (hətta ağaclar, dağlar…) bir canlı kimidir. Bu mənada sular, sanki oğuz­ların da könüllərinə girib ülvi bir məna qazanırdı. Bəzi yerlərin suları vardı ki, xəstəlik tapanlar o sudan içməklə azar-bezardan qurtaracaqlarına inanırdılar. Azərbaycan nağıllarının eybəcər – başı, qaşı, kirpiyi tüksüz, özü də ət kimi doğulan öl­gün uşaq qəhrəmanını su dirçəldir.

Su bir sərhəddir. Su sərhədinin o biri üzü yer altındakı, insan yaşamayan bir məkan – xtonik dünyadır. Nizamlı dünyanı hə­min xtonik zonadan ayıran – sudur. Bu yeraltı sular səltənətində məskun olan demonik varlıqlar dönəlgə təbətlidirlər. Orada hər şey bu dünyada olanların tərsinədir. Çünki su ayna kimi özündə görünən dünyanı əks elətdirir; deməli, o biri dünyada olan nə varsa bu dünyadakının da tam əksi olmalıdır.

Əski türk inanışlarında yeraltı ölülər dünyası bir sular səl­tənəti olaraq düşünülmüşdür. Erlik başdan-başa sulardan ibarət olan ölülər səltənətinin sahibidir. Azərbaycanda köhnə vaxtlarda qəbiristanlıqlar adətən ya çay qırağında, ya da iki çay arasında salınardı...

bir sıra mifoloji sistemlərdə olduğu kimi türk mifologiya­sında da su ilkin xaosla yanaşı eyni zamanda yaradıcı başlanğıcı özündə birləşdirir ki, bu baxımdan bəzən yerlə eyniləşdirilən həmin su mifologemi yaradılışın özülündə dayanan ən başlıca ünsürlərdən­dir. Mifopoetik düşüncədə su ana bətniylə eyinləşdi­rilir. Çünki uşaq dünyaya gəlməzdən əvvəlki embrional – rü­şeym inkişafı dövründə su ilə əhatə olunmuş kimidir. Bu, əski düşüncədə içilən sudan oğul-uşağın ola biləcəyi inancının əsa­sında dayanmışdır.

Anadolu yörüklərində uşağı olmayan qadınlar nisan (aprel) yağışının suyundan içər və övladları olacağına inanardılar. Sudan övlad diləmə etiqadı son zamanlaradək Azərbaycanda da vardı. Sonsuz qadınlar hamilə olmaqçün mağaralara gedər, ora­da tavandan damcılayan suyu yığıb içər və döşəmə ilə divar arasından sızan suyu qarınlarına sürtər, bununla da doğulacaq uşağı suyun verdiyinə inanarmışlar.

Cavan gəlinlər Amudərya çayının bir sahilindən o biri sahi­linə keçər, bununla su əyələrinin onlara yardımı sayəsində öv­ladları olacağına inanırdılar. Həqiqətən də suyu keçmək dünya folklorunda nigahın metaforası olub, soy-nəsil artımının gərəkli aktı kimi mənalandırılır. Qazax-qırğızlarda, yakutlarda isə son­suz qadınlar çayın kənarında, tək uca ağacın altında boz at dərisi üstündə gecələyir və ya qurban kəsir, bununla isə uşağa qala­caqlarına inanırdılar. Sonsuz qadınların sudan övlad dilə­mələri ilkin təbiətinə görə suyun yaradıcı başlanğıc olması kimi əski mifoloji inamla bağlılıqda öz izahını tapır.

Xakaslarda isə kütləvi qurban mərasimindən qayıdılan za­man yağışa düşmək xeyrə yozulmuşdur. Qazaxlarınsa adətinə görə birisi çayı birinci dəfə keçəndə suya nəsə atmalıymış. Şor­larda da su əyəsi bütün əyələrdən ən üstünü, ən güclüsü sayıl­mışdır. Antropomorf cizgili obraz olaraq düşünülən bu su əyəsi hündür boylu, uzun-uzun saçları, iri döşləri və yekə də qarnı olan bir qadın cildində təsəvvür edilirdi. Qızılların inancına görə isə su (eləcə də dağ) əyələri “şaman azarı”na tutdurardı.

Noqayların ənənəvi demonoloji təsəvvürlərinə görə isə, su­yun altında su əyəsinin öz səltənəti, öz sarayı, öz qulluqçuları var. Həmin su əyəsinin adı İlyasdır. Doğrudur ki, söyləyicilərin bir çoxu bu bilgini təsdiq etməmişdir. Bununla yanaşı, həmin bilgi Xızır obrazının da su stixiyası ilə bağlılığına aydın işarə vurur.

Moğol xalqlarında andiçmə mərasimi axar sudan içmək şəklində keçirilirdi. Anadolu rəvayətlərində isə Koroğlunun Bin­göllərdən çıxıb Araz çayı ilə gələn üç su köpüyünü içib şairlik qüdrəti qazanması nəql olunur. Folklor materiallarından o da aydın olur ki, türklər böyük-böyük çayları keçən adamlarda sehirli bir qüvvətin olduğuna inanırdılar.

Su stixiyası mifoloji Ulu Ananı eynilə təmsil etmişdir. Məhz bu səbəbdən su ölüm motiviylə yanaşı doğum, artım və həmin semantik cərgələnmə içərisində yer alan ölümsüzlük mifologe­mini də özündə birləşdirir. Suyun həyatverici qüdrət olması ina­mı Quzey İraqdakı bir Kosa oyununda ölənin üstünə su tök­mək­lə onun dirilməsi motivində qorunmuşdur. Altay dastan qəhrə­man­larının parça-parça olmuş bədənini birləşdirib ona həyat verən də, “Dədə Qorqud kitabı”ndakı deyilişlə, “Həq didarını görmüş” müqəddəs sudur. Ona görə də türklərə görə suyu mur­darlamaq yasaqdı. XVI əsrə aid bir Osmanlı kitabında yazılırdı: “Kaçan bir bınara nəcasət düşsə, ol bınarın suyu kəsilə!..”

Türk xalqlarının ənənəvi təsəvvürlərinə görə gözlə görünən hər nə varsa hamısının sahibi – əyəsi var. Azərbaycan türklərinin demonoloji görüşlərində həmin əyələr içərisində ən üstünü su əyəsi sayılır. Etiqada görə su əyəsi suda yaşayır. Ona görə də “heç vaxt suya tüpürmək, suya çirkab atmaq olmaz. Yoxsa su əyəsin küsdürərsən, sənə zəfər toxuyar”. Mifoloji inanışlara gö­rə, suya gediləndə və ya sudan adlayan zaman salam verilmə­lidir. Yoxsa su əyəsi (ruhu) acıqlanır, qarğış eləyir və ya adama zəfər toxun­dura bilir. Çünki su əyəlidir. Pis yuxunu da axar suya danışarlar ki, yuyub aparsın, yaxşı yuxunu danışarlar ki, aydınlıq olsun.

Beləliklə, türklərin əski mifoloji təsəvvüründə su kultunun ayrı bir yeri olmuşdur. Su əyəsi haqqında rəngarəng və zəngin təsəvvürlər də bu kultun nə dərəcədə geniş yayılmış olduğunu bir daha göstərir.
ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan mifoloji mətnləri. B.,1988.

2. Seyidov A. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən, B.,1989.

3. Acalov A. Mifologiya // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Arxivi (əlyazma, 1999), inv. №68.

4. Мифы народов мира: Энциклопедия, в 2-х томах, т.1 // Гл. ред. С.А.Токарев, М.: Сов. энциклопедия, 1980.

5. Князева Е.Н., Курдюмов С.П. Жизнь неживого с точки зре­ния синергетики. // http://utc.jinr.ru/-maznu/ student/ site2/ ideal1htm.