CƏlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov) İSTİqbal xalq əDƏBİyyatinindir

ƏDƏBİYYAT:

1. Desmaisons Petr İ. Histoire des mongols et des Tatares par Aboul-Ghazi Behadour khan. Amsterdam, 1970.

2. Eröz M. Yörükler. İstanbul,1991.

3. Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaş sənəti. B., 1996.

4. Əsgər Ə. Türkmanlar (etnogenez prosesi) // “Azərbaycan” jurn. 2003, №10.

5. Kafesoğlu İ. Türk milli kültürü. İstanbul, 1998.

6. Kaplan M. Türk edebiyyatı üzerinde araşdırmalar, III, Tip tahlilleri, İstanbul, 1985.

7. Məmmədquluzadə C. Məqalələr, məktublar, felyetonlar. B., 1966.

8. Orkun H. N. Türkçülüğün tarihi, Ankara, 1977.

9. Ögel B. Türk kültürünün gelişme çağları. İstanbul, 1988.

10. Şükürov A. Köçəri mədəniyyəti (bəzi mübahisəli məsələlər) // Şərq fəlsəfəsi problemləri, №1-2, 2000.

11. Yalman A.R. Cenupta Türkmen oymakları (1). Ankara, 1977.

12. Zahidoğlu V. “Kitabi-Dədə Qorqud”un leksikası haqqında bəzi qeydlər // Azər. EA Xəbərləri. Ədəb., dil və inc. ser., 1998, №2.

13. “Вопросы философии” jurn., 1997, №7.

14. Гумилев Л. Хунны в Китае. M., 1947.

15. Древнетюркский мир: история и традиции. Казань, 2002.

16. Крадин Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция / http://abuss. narod.ru. /Biblio/ Alter Civ/ kradin.htm

17. Трубецкой Н. Наследие Чингисхана (взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока) // Вестник Московского Университета, сер.9, филология, 1991, №4.

18. Худяков Ю. Феномен культуры древних тюрок в Цен­траль. Азии // Вестник Российского гуманитарного научного фон­да, 2001, №4.
2005
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Ənənəyə ehtiramla... (ön söz yerinə)

Etnik-mədəni ənənənin sistemliliyi

Türk tanrıçılığı haqda (etnoloji etüd)

Əski türklərdə gizli təbiət qüvvələrinə

inanma (İzi//İye inancı)

Bir daha şaman dünyasından...

Mif mədəniyyət kontekstində

Mifoloji Ulu Ana kompleksinin tədqiqi təcrübəsindən

Mifoloji obraz: genezis və funksiya

Mifoloji Ulu Anadan Umay övliyaya

Hal anası obrazının mifoloji simvolikası barədə

Xaosun bir də mifologiyadan görünən üzü

Su mifologemi türk xalq inancları sistemində

Türk yaradılış miflərinə bir baxış

Yaz bayramı ilə bağlı bir sira mifoloji obraz

və anlayışların simvolikasından

Mifoloji rəvayətlər və janr özəllikləri

Dağ əyəsi Sarı qız

Türk övliya anlayışı

Boz Qurd obrazının mifoloji semantikasına dair

“Dədəm Qorqut gəlsün... ad qosun”

“Qorqut” adının ölümdən qaçma motivi ilə bağlılığı

Türk esxatoloji düşüncəsi və Dədə Qorqud

Əbu Həyyanın “Kitab əl idrak...” əsərində mifoloji leksika

Türk din düşüncəsi sistem kimi

Bütün sözlərdən ulu sözlər

Plagiatın daha bir çirkin örnəyi

Köçəbə ruhu (essevari)

Cəlal Bəydili (Məmmədov).

İstiqbal xalq ədəbiyyatınındır...

(seçmə yazılar).

Bakı, 2015, 312 səh.

Nəşriyyat direktoru:

Nadir Məmmədli

Kompyuterdə yığdı:

Ruhəngiz Əlihüseynova
Korrektor:

Günay Oruczadə
Kompyuter tərtibçisi və

texniki redaktoru:

Aygün Balayeva

Kağız formatı: 60/84 1/32

Mətbəə kağızı N1

Həcmi: 312 səh.

Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş,

“Elm və təhsil” NPM-də hazır deopozitivlərdən

ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.

1 Türk təfəkkür tərzindəki bu aydınlıqla türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində olan heca quruluşlarının yaratdığı simmetrik sistem arasında dərin bağlılıq var. Belə ki, heca modellərinin çoxluğu dildə simmetriyalı sistem yaranmasına ancaq mane olur. Ümumtürk dillərinin mikroproyeksiyası sayılan Azərbaycan dilində cəmi 7 heca modeli var ki, onun da 6-sı ümumtürk mahiyyətlidir. Heca modellərinin sayının belə azlığı bu dilin arxitektonikasında hecalanmanın ritmik-melodik bölgülərini elə nizama salmışdır ki, hecalanmadakı qanunauyğunluq və heca düzümləri simmetriya şəkli almışdır [1, s.47-48].

1 Məsələn, təkcə guya çuvaş mifologiyasında (!), V.Maqnitskiyə görə, göy, yer və yeraltı aləmlərdə qərar tutmuş 200-dən artıq allah (?!) və onlara bağlı müxtəlif dərəcəli ruhlar var... V.Şmidtin fikrinə görə, “məhz Uca Varlığın çoxsaylı ilah və demonlarla dəyişilməyidir şərrin mənbəyi...”

2 Müqayisə üçün deyək ki, tanınmış alim V.Propp indiyəcən yeganə alimdir, bütpərəst allahlardan ibarət slavyan panteonunun mümkünlüyü fikrini həmişə və özü də birmənalı olaraq rədd edibdir [bax: С.Б. Адоньева http://www. folk.ru/ Person/ propp.php]

1 Türk xalqlarının demonoloji görüşlərində əyələrdən ən üstünü su əyəsi ilə bağlı çox sayda inam və etiqad qorunmuşdur. Şorlarda su əyəsi bütün əyə­lərdən ən üstünü, ən güclüsü sayılmışdır. Antropomorf cizgili obraz olaraq düşünülən su əyəsi hündür boylu, uzun-uzun saçları, iri döşləri və yekə də qarnı olan bir qadın cildində təsəvvür edilirdi. Qızılların inancına görə isə su (eləcə də dağ) əyələri “şaman azarı”na tutdurardı. Beləliklə, türklərin əski mi­foloji təsəvvüründə su kultunun ayrı bir yeri olmuşdur. Su əyəsi haqda rən­garəng və zəngin təsəvvürlər də bu kultun nə dərəcədə geniş yayılmış oldu­ğunu bir daha göstərir.

1 Ümumiyyətlə, etnoqrafıyaya dair araşdırmalar erkən ibtidai cəmiy­yət­də cinslərin qeyri-bərabər statusundan danışmaq imkanı vermir. Həqiqətən “klassik ibtidai cəmiyyətdə cinslərin qeyri-bərabərliyi məlum deyil; elə son­ralar da heç vaxt qadınlar hakimiyyətdə olmayıblar. Bundan əlavə türk xalq­larının da etnoqrafik, folklor, tarixi, arxeoloji materialları burada matriarxat adlı bir şeyin nə vaxtsa mövcudluğuna cüzi bir işarə də vurmur. Eyni sözləri terminin məzmunu və taleyi barədə də demək olar” [1, s.7; 28, s.621-627].

1 Bir mədəni kompleksin terminlərindən digər mədəni kompleksin yo­zu­mun­da istifadənin isə sonuncunu anlamağa heç də həmişə kömək etmədiyi ger­çə­yi mədəniyyətlərin öyrənilməsi baxımından etnologiyada artıq aksiom­dur [301].

1 Maraqlıdır; Parisdə 1951-ci ildə çıxan və şamanizmə dair indiyəcən yazılanlar içərisində ən ümumiləşdirici məzmunlu bu kitab haqda Eliade “Gündəlik”də yazacaqdı ki, həmin əsərini şairlərə, dramaturq və rəssamlara ünvanlamışdır, özü də şübhə eləmir ki, onlar bu əsərdən şərqşünaslara və din tarixçilərinə nisbətən daha çox faydalanacaqlar. Eliadenin tədqiqatı həmin vaxt mübahisələrin mövzusuydu. Amma 1964-də ingiliscəyə çevrilib əvvəl ABŞ-da, sonra isə bütün dünyada yayılaraq müəllifinə uğur gətirəndən sonra əsəri artıq ciddi təkzib və tənqid edən də olmadı.

1 Amerika yerli dinləri təmsilçilərinin eyni zamanda qarşı çıxdıqları neo­şa­manizm, bəzilərinə görə, həm də hazırkı ekoloji böhranın nəticəsidir.

1 Yeri gəlmişkən, epilepsiyadan əzab çəkən F.Dostoyevski də özünün ürəkkeçmədən əvvəlki halını sözlə ifadə oluna bilməyəcək bir cuşa gəlmə, böyük həzz kimi təsvir edir. Guya ani olaraq ona ilahi vergi verilir, bütün aləmin sirri aşkar olurdu. Şamanların bu baxımdan da sırasaldı epileptik elan olunması zahiri davranış oxşarlığının doğurduğu bir aldanışdır.

1 Mifoloji dünya modelində xaosu bildirən, eləcə də yaradılış aktında iş­tirak edən strukturyaradıcı su mifologemi Ulu Ananı təmsil etmişdir. Su ölüm motiviylə yanaşı doğum, artım və həmin semantik cərgələnmə içərisində yer alan ölümsüzlük mifologemini də özündə birləşdirir. Yaradılışın başlıca ünsürü kimi su ən müxtəlif mifoloji sistemlərdə ilk başlanğıcla bağlıdır və ilkin xaosu səciyyələndirir. İl təhvil olanda bir anlığa dayanıb dəyişməsi inancı suyun ilkin xaosu özündə təcəssüm etdirməsindən gəlir. İçənləri ölməzliyə qovuşdurduğu­na inanılan əfsanəvi Dirilik suyu ilkin xaosu bildirən qaranlıq aləmdə, zülmətdə göstərilir. Bu mənada yaradılış mifində İlkin Suyun izlərini Dirilik suyu simvolunda tapmaq olur; əski düşüncə onu xaosun bir stixiyası kimi təsəvvür etmiş, yəni xaosu Su simvolunda vermişdir [3, s.239-240]. Bir sıra mifoloji sistemlərdə dünyanın yaradılışı birbaşa su ilə bağlanılır. “Həq didarını görmüş” müqəddəs su mifoloji düşüncədə ana bətninin bir analoqu, kainatın ilkin yaradıcı başlanğıcında dayanan universal obrazdır; digər yandan kosmik katak­lizmlər və ölüm də onunla əlaqəlidir. Dünya daşqını haqda miflər bir də bu əski düşüncədən doğmuşdur.

Su ilkin yaradılışın və təbiətdəki bütün mürəkkəb strukturların əsasında dayanır. Həqiqətən suyun quruluşu elədir ki, təkamül baxımından və təbiət­dəki mürəkkəb, o cümlədən bioloji strukturların konfiqurasiyalı quruluşu üçün özül təşkil edir. Bu, günümüzdə də elmi yolla gəlinən bir nəticədir ki, yaradılışın ilkin əsasında suyun dayandığına dair əski ideyanı yenidən canlan­dırır [7]. Aydın olur ki, canlı aləmin hətta bütün ən mürəkkəb strukturları da hansısa ən ümumi bir əsas üzərində quruludur.

1 Bənzər şəkildə yakutlarda da qədimlərdə abaahıların bir tayfa olduğu təsəvvürü vardı. V.İonovun yazıya aldığı mətnə görə, bu yer üzündən başqa, yer altında da bir diyar var ki, abaahı deyilən tayfalar həmin diyarda yaşayır [9, s.113].

1 “Albastı”nı hind-avropa (mənşəli) ilahə ana obrazının transformasiyası nəticəsi sayanlar da olmuşdur ki, bu fikir bir çox müəlliflər tərəfindən haqlı etirazla qarşılanmışdır [12, s.118]. Sözün guya iranmənşəli əski Al tanrısı (?) və türk dillərindəki “bastu” (“xof, qaramat basmaq” tərkiblərinin ikinci tərə­findəki anlama uyğun) sözündən yarandığı haqda irəli sürülən ehtimal da, adın “Al” morfeminin ərəbcənin “Allah” sözündəki “Al” kökünə və ya qədim yəhudi dilində “tanrı” demək olan “el” kökünə aparılıb çıxarılması da, onun “igid, cəsur, ər” anlamlı “alp” sözü ilə əlaqələndirilməsi və eləcə rəng bil­di­rən söz-morfem şəklində mənalandırılması da obrazın mifoloji simvolikasına aydınlıq gətirmir [15, s.72]. Bəzi tədqiqatçılar adın birinci tərəfini – “Al” kökünü səhvən iran mənşəli və ya qafqazdilli saymaqla yanaşı, ikinci tərəfini də türkcə ya yanlış yozur, ya da heç bir yozum vermirlər. Ayrıca “Al” morfe­mi şəklində işlənə bilən “Albastı” adının ikinci – “bastı” tərəfi, yenə də çox hallarda olduğu kimi sözlərin zahiri oxşarlığına əsaslanılaraq izah edilir. Sö­zün keçidləri və onun al-*masi // almas(i) // albas(i) // albasti şəklində cər­gə­lənməsi isə diqqəti ona görə çəkir ki, burada “acıqlı ruh, demon, cin” an­lamlı “Al” kökü və tunqus-mancur dillərində ən əski dini-mifoloji relikt kimi qoru­nub qalan *masi tərkibi aydın seçilir; *masi komponentinin “ruh” anla­mına yaxın məzmun bildirməsi [16, s.532] sözün kökünün əski türk dillərində axtarılması zərurətini də ortaya çıxarır. Şübhəsiz, “Albastı” adının ikinci – “bastı” tərəfinin “başlı” kimi izahı deyil, onun, məsələn, akkadlardakı “Kari­batu” ruh adının “batu”, həmçinin “Labastu” ruh adının “bastu” tərəfi və ya Qədim Ön Asiyada qeydə alınan “Baq-maştu” adındakı “maştu” tərəfi ilə qar­şılıqlı nəzərdən keçirilməsi adın “Al ruhu” məzmunu daşıdığı fikrinə aydınlıq gətirmiş olardı.

1 Qeyri-slavyan mənşəli Lobosta rus dilində “boyu yerdən göyə çatacaq qədər” hündür olan, pırtlaşıq saçlı iri başı, qıcırdayan dişləri, əyri-üyrü barmaqlı uzun əlləri, bədəninin rəngi də solğun bir mifoloji varlığı bildirir. Lobosta qasırğa qopanda, güclü külək əsəndə qara bulud kimi çıxar, qulaqbatırıcı gülüşlə gülər. Onunla qarşılaşmaq ölümlə nəticələnir [17, s.89].

1 Yaşlı nəsildən olan xakaslara görə keçmişdə yayğın bir təsəvvür də beləydi ki, dağlar il-ildən “böyüyürlər”. Yəni o bir canlıdır. Şor əfsanələrinə görə isə onlar hətta bir yerdən başqa yerə gedə də bilirlər. Türk dünyası əfsanələrində dağların öz aralarında vuruşmalarından bəhs olunur.

1 Burada diqqət yetirilməsi gərək olan nöqtələrdən biri də ana//eney komponentinin başqurdca ine (ana), kumandin ləhcəsindəki eney (hər şeyi bi­lən müdrik qarı), xakas türkcəsində olan iney (qoca qarı), tuva türkcəsindəki ie, iye, iya, yakut dilindəki iye (ana) sözləri ilə eyniyyət təşkil etməsidir. Anadolu türkcəsində iye və Azərbaycan türkcəsində əyə sözü də burdandır. Ona görə də eyni bir ənənədə həm su əyəsi, həm də suv anası və ya yer iyəsi ilə yanaşı yer anası anlayışlarına da rast gəlinir. Bunun, əlbəttə, matriarxat deyilən məfhumla bağlılığı yoxdur. Sadəcə, ənənəvi görüşlərdə Yer həyati başlanğıcı olan nə varsa hamısının ulu yaradıcısı kimi düşünülür, amma heç zaman kəskin şəkildə kişi başlanğıcına qarşı qoyulmurdu. Təbiətin başlıca qüvvələrində hər iki başlanğıcın kökü, qaynağı bir idi. Yalnız yaşayışın dövrəviliyi ideyasında bir işarət kimi qadın başlanğıcı fikri vardı və bu işarət də üstünlük təşkil edirdi.