Dünyanın qlobal problemləri Qlobal məsələlər

Dünyanın qlobal problemləri

Qlobal məsələlər

Qloballaşma müddəti yeni fürsətləri özü ilə gətirdiyi kimi eyni zamanda yeni qlobal problemlərə də gətirib çıxarmaqdadır. Bu nöqtədə problemləri həll etmənin birinci yolu problemlərin həllindən keçməkdədir. Qlobal problemlərə qarşı duyarsızlaşma qlobal problemlərin rasional bir şəkildə nəzarət altına alınmasını çətinləşdirəcəkdir. Günümüzdə çox sayda qlobal problem olmaqla yanaşı qlobal problemlərin çoxu iç-içə keçmiş vəziyyətdədir. Məsələn, iqlim dəyişikliyi problemi əhəmiyyətli bir ekoloji və etik bir problem olduğu qədər köç problemləri ilə də əlaqədardır. Sağlıq və ictimai təhlükəsizlik problemlərini də bir-birindən ayırmaq olduqca çətindir. Ayrıca insan hüquqları və demokratikləşmə başda olmaqla bir çox qlobal problem etik bir problem olaraq da dəyərləndirilə bilər. Buna görə qlobal problemləri bir-birindən kəskin məhdudiyyətlərlə ayırmaq çox çətindir. Bu bölümdə 21-ci əsrdə dünyada yaşanan əhəmiyyətli qlobal problemlər olaraq; gəlir paylanmasında ədalətsizlik və yoxsulluq, iqtisadi böhranlar, sui-istifadələr, iqlimdə dəyişikliklər, ətraf mühit, köç, demoqrafiya, etik, terror və səhiyyə problemləri açıqlanır. Bu problemlər açıqlanarkən mövzuyla əlaqədar digər problemlər da bildirilir.

Şəkil.1. XXI Əsrdə Dünyada Yaşaanan Önəmli Qlobal Problemlər



Gəlir Bölgüsündэ Ədalətsizlik və yoxsulluq

Qloballaşma müddəti iqtisadiyyat baxımından ticarətin və investisiyanın önündəki maneələrin qaldırılması müddətini ifadə etməkdədir. Qloballaşma əvvəlcə xariciyönümlü ticarəti və iqtisadi böyüməyi artırdığına görə daxili və xarici bazarlara daxil olma imkanı artacağından məhsuldarlıq və orta gəlir artmaqdadır. Buna qarşı gəlir əldə etmə imkanlarının çatışmazlığı səbəbiylə yoxsul seqment bu artımdan digərləri qədər yararlana bilmir. Bu səbəblə qloballaşma həm ölkə daxilində həm də ölkələr arasındakı gəlir fərqliliklərini artırmaqdadır.Dünyadakı gəlir bölgüsünün getdikcə qeyri-bərabər hala gəliməsini tənqid edən Stiglitz, bu vəziyyətin davamlı olduğunu bu sözlərlə vurğulamışdır.“ Bugünkü qloballaşma prosesi həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində qeyri-bərabər nəticələr yaradır. Sərvət yaranır, lakin bir çox ölkələr və bir çox xalq onun faydalarını bölüşə bilmir. Bu prosesi formalaşdırmaq üçün səslərini ya heç yada çox az eşitdirə bilirlər ... Bu qlobal balanssızlıqlar mənəvi cəhətdən qəbuledilməzdir və onları siyasi cəhətdən davam etdirmək olmaz.” Bu nöqtədə qlobal səviyyədə siyasi və iqtisadi sabitliyin formalaşması üçün ölkələr arası gəlir fərqliliklərinin azaldıması əhəmiyyətli bir parametrdir. Qloballaşma prosesinin ortaya çıxardığı dünyada olan gəlir bölgüsündəki bu fərqlilikləri göstərən müxtəlif göstəricilər var. Bunlardan biri Gini əmsalıdır. BVF məlumatlarına görə dünya daxilində Gini əmsalı 0,70 olub mütləq qeyri-bərabərliyi göstərən 1-ə olduqca yaxındır. Bu əmsal İsveç və Kanada kimi ölkələrdə 0,25-0,35; ABŞ, Rusiya və Çində 0,40; Afrika və Cənubi Amerika ölkələrinin çoxunda 0,50'den böyükdür. Aşağıdakı cədvəldə fərqli ölkələrə aid Gini əmsalları iştirak etməkdədir.

Cədvəl 1: Gini əmsalı və ölkələr sıralaması (2012)

Sənaye İnqilabının başlanğıcında dünyanın ən zəngin və ən kasıb bölgələrindəki fərq 2: 1 nisbətində ikən bu gün eyni nisbət 20: 1-dir. Zamanla dünyanın bəzi bölgələri Şərqi Avropa, Amerika və sonrasında Şərqi Asiya sürətlənərkən geri qalanı çox yavaş böyümə göstərərkən, çox sürətli böyümə qət etdikdən sonra isə bu ölkələr bir çox zaman sürətlə geriləmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP) hesabatlarına görə dünya əhalisinin ən zəngin 8% -lik qrupu dünya gəlirinin yarısını almaqda, qalan 92%-i isə qalan yarısını ala bilməkdədir. Məsələn ABŞ və Qərb dövlətləri dünya əhalisinin 25%-nə sahibkən yer ehtiyatlarının 75%-ni istifadə etdirlər. Bu gün dünyada 3 milyard insanın gündə 2 dollardan aşağı bir qazancı var. Eyni zamanda, 1,3 milyard insan gündə 1 dollardan az qazanır. Dünya əhalisinin ən zəngin 1% -lik hissəsinin gəliri ən kasıb 57%-inə uyğun gəlir.

Gəlir bölgüsündə artan bu bərabərsizliklər, maliyyə bazarlarında əmələ gələn dəyişikliklərlə birləşən zaman böhranların formalaşmasında əhəmiyyətli təsir yaradır. Başlıca olaraq orta əmək haqqı səviyyəsinin dayandığı bir dövrdə gəlirin böyük bir qisiminin üst gəlir qruplarına getməsi effektiv tələbin azalmasına səbəb olur. Bu vəziyyət qloballaşmanın kapital hərəkətliliyini artırması buna qarşılıq əmək hərəkətliliyinin heç və ya əhəmiyyətsiz dərəcədə artması ödənişlərin sabit qalmasına işçilərlə üst rəhbərlik personalı arasında böyük gəlir fərqlərinə səbəb olur. Digər tərəfdən gəlir vergisinin artan nisbətli olma xüsusiyyətini itirməsi bu gəlir uçurumunun artmasına səbəb olur. Gəlir ədalətsizliyindən ortaya çıxan effektiv tələb çatışmazlığı müvəqqəti bir müddət yumşaq pul siyasəti və aşağı faizli kredit bolluğu ilə əvəz oluna bilsə də bu iki siyasət maliyyə aktiv qiymətlərinin şişməsinə və böhran riskinin artmasına səbəb olacaq. Ayrıca hökumətlərin gəlir ədalətsizliyini qismən kompensasiya etmək üçün bəzi sosial siyasətlərin həyata keçirilməsinə yönəlmə , büdcə açıqlarına və dövlət borclarının artmasına səbəb olacaq.

Digər tərəfdən iqtisadi qloballaşma sonrasında vergi sığınacaqlarının artması ilə böyük şirkətlərinin daha az vergi ödəməsi kapital üzərindəki vergi yükünün əmək seqmentinə keçməsinə səbəb olmuşdur. Hökumətin 2007-ci il Hökumət Hesabatı Bürosuna görə vergi sahələrində, Citygroup 427, Morgan Stanley 273, Bank of America 115, Lehman Brothers 57, JP Morgan Chase 50, Goldman Sachs 29 və AIG'nin 18 ba ğ lı ortaqlığı var idi. Bir başqa nümunə olaraq Goldman Sachs 2008'dəki 2 milyard dollardan çox mənfəət üçün yalnız 14 milyon dollar federal vergi ödəmisşdir. Ən böyük 100 xalqa açıq Amerikan şirkətinin 83 dənəsi offshore vergi sığınacaqlarında pul yığır.

Hər nə qədər qloballaşma prosesinin gəlir bölgüsü üzərində bir çox mənfi təsiri olsa belə qloballaşmanın təsirini homogen və standart olaraq düşünmək doğru deyil. Məsələn, kimi ölkələrdə rifah halı qlobalaşmanın təsiriylə gərginləşərkən, kimilərində yeni rifah halları ortaya çıxır. Buna misal olaraq Çin, Hindistan və Meksikanı göstərmək olar. Ümumi əhaliləri 3 milyardın üzərində və artmaqda olan bu ölkələr, 1990-cı illərdə milli gəlir içindəki xariciyönümlü ticarət həcmlərini iki dəfə artırmış və adam başına gəlir baxımından illik ortalama 5% nisbətində böyümüşdür. İnkişaf etməmiş dünyanın geri qalan qismini yaradan 2 milyardlıq əhali baxımından isə vəziyyət fərqlidir. Ticarət həcminin nisbəti düşmüş , adam başına gəlir isə ya çox yavaş inkişaf etmiş ya da geridə qalmışdır. Bu ölkələrdə yoxsulluq da artmışdır. Bu səbəblə qloballaşmanın bu paradoksal nəticələrinin çox yaxşı analiz edilməsi lazımdır. Qloballaşma müddəti hər ölkənin özünə aid dinamiklərini daha çox nəzərə aldığında qloballaşmanın ortaya çıxardığı mənfi təsir azaldılmış olacaq. Çünki qloballaşma müddəti heterogen bir müddət olma xüsusiyyəti göstərir. Yuxarıda da ifadə edildiyi kimi hər ideologiyanın ya da hər siyasi və ictimai prosesin dünyaya müsbət ya da mənfi əks olunmaları var. Bu vəziyyət qloballaşma müddəti üçün də etibarlıdır. Buzdğının görünən və görünməyən üzləri var.

bQloballaşma müddətində bəzi bölgələrdə yoxsulluq rəqəmlərində azalma ortaya çıxmış olsa da, bu azalma dünyanın hamısına bərabər əks olunmamışdır. Dünya Bankının rəqəmlərinə görə 1990-cı illərdə inkişaf etmiş dünyada yoxsulluq 1990-cı ildə 30% ikən 2011-ci ildə 23%-ə düşmüş və mütləq dəyər olaraq yoxsulların sayı 141 milyon azalmışdır. Bu azalmaya bənzər şəkildə Çində yoxsulluq 33%-dən 17%-ə düşmüşdür, beləliklə yoxsulluq sayı isə 163 milyon azalmışdır. Səhra Altı Afrika ölkələrində həm yoxsulluq həm də yoxsulların sayı artmışdır. Üstəlik yoxsulluq sayı(yoxsulluq həddi və yoxsulluq həddinin altındakı insanların ortalama gəlirləri arasındakı fərq) bütövlükdə inkişaf etməkdə olan dünyada azaldı, lakin iki bölgədə artdı.. Bunlara Latın Amerikası, Karib dənizi və Səhra Altı Afrika ölkələri aiddir. Aşağıdakı cədvəldə dünya daxilində gündə 1.25 $ gəlirlə yaşayan insanların nisbəti göstərilməkdədir. Dünya Bankı mütləq yoxsulluq həddini, alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında 2008-ci ildə 1,25 $ olaraq yenidən təyin etmişdir.

Cədvəl 2: Dünyada Gündə 1.25 $ gəlirlə yaşayan insanların miqdarı (%)

Cədvəldə də baxıldığı kimi 1990-cı illərdə inkişaf etməkdə olan bölgələrin əhalisinin təxminən yarısı mütləq yoxsulluq həddinin altında ikən 1990-cı ildən günümüzə bir milyarddan çox insan mütləq yoxsulluq həddinin üzərinə qalxmışdır. 2014-cı ildə dünyanın bu zonalarındakı yoxsulların ümumi əhalidəki nisbəti 17,5% səviyyəsinə qədər düşmüşdür. Qlobal olaraq baxıldığında hələ də 800 milyondan çox insan mütləq yoxsulluq həddinin altında yaşamağa davam edir və bu əhalinin böyük bir qisimi isə İslam ölkələrindədir. Yoxsulluqğu azaltmada son zamanlarda yazılan irəliləyişlərə qarşı 2,2 milyarddan çox insan ya yoxsulluq ya da yoxsulluq dərəcəsində bir gəlir içində həyatını davam etdirir. Nəticə olaraq dünyada qlobalaşma prosesi ilə birlikdə yoxsulluq mövzusunda da bir inkişaf olduğu açıqdır lakin, bu inkişafın nizamsız bir şəkildə olduğu görülür.

İqtisadi böhranlar

Əsasən iqtisadi böhranlarla əlaqədar ağla gələn böhran 1929-cu il Böyük İqtisadi Böhranıdır. Günümüzün qlobal dünyasında böhranlar həm keçmişdən gələn problemlərin nəticəsi olduğu kimi günümüzün qloballaşan dünyasının fərqli parametrləri nəticəsində də ortaya çıxa bilir. Bu nöqtədə indi yaşanan qlobal böhranların daha yaxşı anlaşılması baxımından keçmiş iqtisadi böhranlara baxmaq faydalı olacaq.

İqtisadi düşüncələrin tarixi inkişafına baxıldığında 1929 Böyük Böhrana qədər dövlətin iqtisadi idarə etməsi qəbul edilə bilən bir yanaşma olaraq görülür. Bu səbəblə Böyük Depressiya, təxminən 20 il ərzində təsirini qorumuş , II Dünya Müharibəsi sonrasında Bretton Woods siyasəti, BVF və Dünya Bankı kimi qlobal təşkilatların formalaşmalısyla nəticələnmişdir. Lakin maliyyə qloballaşması böhranların xarakterini, eləcə də dünyada güc balansını dəyişdi. Buna görə yeni dövrün böhranları ilə əlaqədar çox dəqiq bir mühakimə yürütmək düzgün olmaya bilər.

Artıq indiki vaxtda qlobal iqtisadiyyat içərisindəki güc tarazlıqları dəyişmişdir. Bəziləri qloballaşmanı ABŞ-ın artan iqtisadi hakimiyyətinə bağlarkən, digərləri, qlobal iqtisadiyyatın xüsusilə yeni ortaya çıxan iqtisadiyyatların inkişafıyla gedərək çoxölçülü hala gəldiyini ifadə edir. Çünki qloballaşma ilə bir məhsulun fərqli hissələri başqa ölkələrdə çıxarılmağa başlamışdır. Məsələn, Meksikada çıxarılan bir avtomobilin hissələri ABŞ daxil dörd fərqli ölkədən gələ bilir. Beləliklə, ABŞ-da avtomobil tələbi düşərşə yalnız Meksikanın ixracatı deyil ABŞ daxil bölgədəki ən az dörd ölkədə istehsal düşməyə başlayır. Şaquli mütəxəssisləşmə dünya iqtisadiyyatında artan nisbətdə bir asılılığı ortaya çıxarır. Qloballaşma nəticəsində ortaya çıxan bu qarşılıqlı kommersiya asılılıqları böhranların daha çox bölgəyə yayılma (domino təsiri) ehtimalını da artırır.

Bu səbəblə içində olduğumuz illər Krugmanın deyimiylə 1990-cı və 2000-ci illər Böhran Çağı deyə adlandırılacaq. 1992-1993 Avropa Valyuta Sistemi Böhranı, Tequlia böhranı (1995), Asiya pul böhranı (1997-1998), Rusiya (2000), Latın Amerika (2000) və Türkiyə (2001) böhranları bir-birini təqib etmişdir. Bu böhranların sarsıntısı tam olaraq atlatılmadan dünya ABŞ-da ortaya çıxan İpoteka skandalı ilə sarsılmış (2008) və maliyyə qloballaşma səbəbiylə bu böhran qısa müddətdə xüsusilə inkişaf etmiş ölkələri təsiri altına almış və beləliklə hər ölkədə yaranmış işsizliyə və durğunluğa səbəb olmuşdur.

2007-ci ilin sonlarında başlayan və keyfiyyətsiz və ya riskli kreditlər və istiqrazlardan qaynaqlandığı iddia edilən maliyyə böhranı qısa müddət ərzində Avropaya və daha sonra dünyanın digər ölkələrinə yayıldı. Başlanğıcda yerli bir böhran olaraq başlayan bu proses 1929 Böyük Dünya Depresyonu'na bənzəyən yeni bir dünya krizisinə dönüşmüşdür. BVF-nin məlumatlarına görə başladığı zaman 250 milyard dollar məbləğində bir itkiyə səbəb olan böhranın 2008-2015 dövründə dünya istehsalında (qlobal ÜDM) təxminən 5 trilyon dollar səviyyəsində bir itkiyə səbəb olacağı təxmin etmişdir. Eyni zamanda böhran dünya maliyyə bazarlarında təxminən 27 trilyon dollarlıq bir zərər yaratmışdır.

Digər tərəfdən bu qlobal böhran nəticəsində ortaya çıxan yenilikləri tənzimləmə, nəzarət etmə, istiqamətləndirmə funksiyalarını da əhatə edən regülasyon anlayışını ön plana çəkmişdir. Bu mövzuda Cozef Stiglitz maliyyə bazarlarındakı səhvlikləri və qlobal böhranı tətikləyən faktorların, zəif struktur dizayn, rəqabət axsaqlıqlar və şəffaflıq əksikliyindən qaynaqlandığını ifadə edir. Bu səbəbdən iqtisadi qloballaşmanın sürəti özünü idarə edəcək kafi qlobal təşkilatların inkişaf sürətini keçmişdir. Milli iqtisadiyyatların yaranışı əsnasında onları idarə edəcək milli təşkilatlar da növbəli olaraq inkişaf etdirilmişdir . Bu təşkilatlar içində rəqabət yaradacaq, istehlakçıları və sərmayəçiləri qoruyacaq, iflaslar idarə edəcək, sözləşmələri gerçəkləşdirəcək və iqtisadiyyatın sabitliyinə tənzimləyəcək olanlar və tənzimləmə çərçivələri var. Həddi aşan iqtisadiyyat fəaliyətlərinin artmasıyla dünya iqtisadiyyatının daha təsirli işləməsi üçün bənzər vəzifələri dünya səviyyəsində yerinə gətirəcək təşkilat və təşkilati qaydaların yaradılması lazımdır.

Eyni zamanda böhranların qarşısının alınması üçün maliyyə baxımdan da realist yanaşmalara ehtiyac var. Xüsusilə aşağı gəlirli ölkələr adam başına milli gəlirlərinin, urbanizasiya əmsalları və texnoloji inkişaf səviyyələrinin aşagı olması səbəbiylə vergi siyasəti vasitələrini kifayət qədər istifadə etməmək və yüksək borclanma səviyyələri səbəbiylə iqtisadi şok və krizlerle qarşılaşırlar. Bu səbəblə sərbəstliəşdirmə fəaliyyətlərinin artdığı bir dünyada maliyyə baxımdan həqiqi inkişaf strategiyalarının formalaşdırılması lazımdır.

Nəticə olaraq 2007- 2009 qlobal maliyyə böhranı həm qlobal iqtisadiyyatın ağırlıq mərkəzinin Qərbdən Şərqə doğru getməsinə səbəb olmuşdur. Bu böhran, yalnız ABŞ-dakı bank böhranı və Amerika girişimci kapitalizm modelinin sorqulanmasına səbəb olmaqla qalmamış , eyni zamanda Çin və Hindistanın özlərini Amerikan iqtisadiyyatından ayrı bir mövqedə dəyərləndirməsinə yol açmışdı . Nəticədə qloballaşmaya qarşı ölkələrin 1970 və 2008 illəri arasında 124 bank böhranı , 208 valyuta böhranı və 63 xarici borc böhranı meydana gəldi. ABŞ-da yaranan ipotekaya verilən mənzil maliyyəsi böhranı güclü anbarlar və qəfil maliyyə çatışmazlığı və bir neçə iflas yaratdı (maliyyə, İslandiya, Litv anya) .