Chet-el psixalogiyasi

CHET-EL PSIXALOGIYASI

REJA

1. Umumiy tushuncha
2. "Endopsixika" va "Ekzopsixika" shaqida tushuncha
3. Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari
4. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari harshlari

1. Umumiy tushuncha

Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ
ajralmas, aloshida zot degan ma'no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkashollik)
tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog’lom (esi-shushi joyida)
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q, oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan
aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb
atash an'ana tusiga kirib qolgan, chunki o’sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy
munosabatlar mashsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo’la oladi.
Individ sifatida yorug’ dunyoga kelgan odam ijtimoiy mushit ta'sirida
keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy
xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog’idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar
tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy
shakllangan bo’lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy
munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila

a'zolari, mashalla ashli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh

ichida (kishilarning og’ushida, ularning qalb to’risida) odamning bundan keyingi
rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining
xususiyatlariga mutlaqo bog’liq bo’lmagan har xil xususiyatli munosabatlar
majmuasini vujudga keltiradi. Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab
turadigan shaxsni ijtimoiy mushitning sust mashsuli deb tushuntirish va unda
faollikni inkor etish o’ta bashsli fikrdir. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki,
shaxsning ijtimoiy tajribani o’zlashtirish jarayoni odamning o’zicha amalga
oshirayotgan faoliyatiga va uning bilan qanday maqsad ko’zlayotganiga nisbatan
munosabatini aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon bo’ladi. Odatda faollik
shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat, muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy
ko’nikmalarida ko’zga tashlanadi. Boshqacha so’z bilan aytganda, faollik
shaxsning atrof-mushitdagi voqelikni egallashga intilgan sa'i-harakatlarda vujudga
keladi. Shaxsning faolligi uning o’z istiqboli uchun yo’l-yo’riq tanlashda, uni
o’zlashtirishda, shayotda o’z mavqei va o’rnini topishda gavdalanadi.
Bir xil turmush haroitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda
har xil shayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega. shayotda biron bir
tanbesh berishning o’zi kimgadir ruhiy shisni uyg’otsa, boshqa birining sirtiga ham
yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta'sir qiluvchi barcha tashqi
qo’zg’atuvchilar ijtimoiy hart-haroitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari
(tomonlari, jishatlari, jabshalari, tarkiblari) tuzilishi yig’indisi bilan boyitilishi
evaziga shaxs degan tushuncha shosil bo’ladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jishatlaridan biri - bu uning
individualligidir, ya'ni yakkasholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy
psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga
xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, shukmron
xususiyatlar yig’indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi,
iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik
xususiyatlarning birikmasini aynan o’xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud
emas.
Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg’u-alam, uning bilan birga esa
shayotda tiklab bo’lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab
voqelikning mangulikka yo’nalishi bilan izoshlash mumkin. Shaxs o’zining qadr-
qimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta'lim va
tarbiya yordamida yuzaga kelgan o’zining kuchli va kuchsiz jishatlari bilan yaqqol,
betakror oliy zotdir.
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnahar ekan, ko’pincha, ularda
har xil vazifalarni (funksiyalarni) bajaradi, o’zaro shech bir o’xhamagan rollarni
ijro etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning "egovi", injiq, "Zo’ravon" bola o’z
tengqurlari davrasida eshtiyotkorona harakat qilib, o’zini tamoman boshqacha
tutadi. Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat
vaqtida boshqalarga
qo’shilmaydigan sayoshat davrida, mehnat faoliyatida, shahar va hamkorlikda,
ulfatchilikda shazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan
masalalardan bitta odamning o’zi turli vaziyatlarda mazmun jishatdan bir-biriga
qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat shollarda odam turli-tuman vaziyatlarga,

haroitlarga mos, ularga mutanosib bo’lgan jishatlarni (jabshalarni) namoyon qiladi,

uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqasida va shu
singarilarida o’z zimmasiga olgan rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki
o’zaro hamoshang tarzda o’ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, xislatlarining,
sifatlarining bir-biriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko’rsatuvchi alomatlardan biri
bo’lib, undagi
qarama-qarshilik,
ziddiyat
va
shakllanib
ulgirmagan
xususiyatlarning ko’rsatkichi uning turli vaziyatlarda bajariladigan rollarning
o’zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi shisoblanadi.
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o’z zimmasiga olgan
vazifalari va rollari qanchalik rang-barang bo’lmasin, turmushdagi mavqei ko’p
ma'no, ko’p qirrali xususiyatga ega bo’lishidan qat'i nazar, inson shaxsiga to’la
mos keladigan shaqiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi. Unga beriladigan
tavsif faqat uning o’ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining
individualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan emas, balki uning
ishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni o’zlashtirishga nisbatan munosabatini
o’rganish orqali beriladi. o’zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif
uning asosida gumanistik, mustaqil, shuquqiy jamiyat qurish jarayoniga nisbatan
va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi.
Jahon
psixologiya
fanining
ilg’or
taraqqiyparvar,
gumanistik
tadqiqotchilarning tajribasida ko’rsatilishicha, shaxsning psixologik tuzilishi,
psixologik xususiyatlari (xarakter xislati, temperament xususiyatlari, irodaviy
sifatlari, aqliy qobiliyatlari, iste'dod darajalari, barqaror qiziqishlari, shukmron
motivlari, shissiyoti va shu kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol,
aloshida odamda betakror, barqaror, turg’un birlikni tashkil etadi. Bu esa, o’z
navbatida shaxsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat'iyligi, stereotipligi
to’g’risidagi fikrni qat'iy tasdiqlashga imkon yaratadi.
Psixik holatlar, hodisalar (shissiyot, xoshish, orzu, tafakkur va shu kabilar)
uzluksiz ravishda o’zgarib turishi, ijtimoiy guruhlarda, shayotiy vaziyatlarda odam
o’z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o’zgarishi, yoshni ulg’ayib
borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi (milliylik, etnik ta'sir asosida) muayyan
darajada barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barqarorlik odam qatnashadigan
uning yashash haroitlari, jismoniy xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg’unlikda
shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig’indisining doimiyligi bilan uzviy
bog’liqdir. Biroq biz qayd qilib o’tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki
shaxsni psixik tuzilishining o’zgarishi jahon psixologlarining bir qator
tadqiqotlarida o’rganilgan. Bu o’zgarishlar odamning yashash mushiti, amalga
oshiradigan faoliyatida namoyon bo’luvchi shisoblanib, ular ijtimoiy ta'sir, tarbiya
haroitiga bevosita aloqadordir.
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o’zgaruvchan xususiyatlari
inson xislatlarining yaxlitligi va o’zaro bog’liqligidan tarkib topuvchi murakkab
birlikdan iboratdir. Odatda shaxsni psixologik jishatdan o’rganish o’z tarkibiga
ikki asosiy ilmiy muammoni qamrab oladi.

2."Endopsixika" va "Ekzopsixika" shaqida tushuncha

Yuqorida ta'kidlab o’tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni
boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. Ushbu
yaqqol psixologik muammoni shal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki
haroitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini
yaratadi. Mazkur masalaning qo’yilishi dastavval ta'lim va tarbiya eshtiyojlaridan,
tashkilotchilikka oid faoliyat sohalari va boshqa eshtiyojlar zamiridan kelib
chiqadi. Lekin bu masalani ilmiy asosda shal qilish boshqa muammoni, ya'ni
shaxsni toifalarga ajratish (tipologiya), uning eng muhim, mukammal tuzilishini
aniqlash bilan bog’liqdir. Darshaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tashlil
qilishning eng nozik, ibratli jishatlarini cheklab o’tish, u shaqida yetarli darajada
to’la tasavvurga ega bo’lishni xoshlasak, uning eng umumiy tasvirini
umumlashgan tarzda ta'kidlab o’tish lozim.
Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning
bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi, binobarin, ushbu
bo’laklarning yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon
psixologiyasi fanida psixologlar shaxsni psixologik tuzilishining tarkibiy
qismlarini turli moshiyatiga asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikasiyalashni)
tavsiya etmoqdalar.
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sosial)
omil (faktor) ning, voqelikning ta'siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita
muhim qism bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi.
Mazkur nazariyaga binoan "ichki psixik" ("endopsixik" - yunoncha "endo" ichki
degan ma'noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g’oyani ilgari suriladi. Ushbu
talqinga ko’ra "endopsixika" shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida
psixik elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligi aks ettiriladi. Uning
negizida insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixik" aynan bir narsa
degan tushunchani tasdiqlash yotadi, go’yoki u odam shaxsining ichki
mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning "ekzopsixik" qismi bo’lsa
shaxsning tashqi mushitiga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan
barcha jishatlarini, shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika"
o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish
jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini, ixtiyorsiz
harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi.
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va uning
qiziqishlari,
mayllari,
ideallari,
maslagi,
ustunlik
qiluvchi,
shukmron
shissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni qamrab oladi.
Tabiiy omilga (asosga) ega bo’lgan "endopsixika" biologik hart-haroitlarga
bog’liqdir, aksincha, "ekzopsixika" ijtimoiy voqeliklar ta'siri ostida yuzaga keladi,
tarkib topadi va takomillashib boradi.
Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog’liq degan nazariyaning
namoyandalari bo’lmish Hozirgi zamon uzoq chet el (AqSh, Angliya, Fransiya,
Germaniya, Shvesariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning
tuzilishini o’sha ikkita asosiy omillarga, ya'ni biologik va ijtimoiy (sosial)

voqeliklarning

ta'siriga
bog’liq
bo’lgan
tuzilishining
mavjudligidan
manfaatdordirlar. Ob'ekt-sub'ekt munosabatini belgilaydi.
"Endopsixika" o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, idrok, tasavvur, xotira,
tafakkur, xayol jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini,
ixtiyorsiz (ideomotor) harakatlarini va shu kabi fazilatlarini aks ettiradi.
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibiga xos munosabatlarining tizimini va uning
qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, shukmron
shissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi.
Psixologiya fanida keskin qayta qurish jadal sur'atlar bilan davom etayotgan
bir davrda yuqorida tashlil qilingan qo’sh (ikki) omillik konsepsiyasiga qanday
munosabatda bo’lish maqsadga muvofiq?
Jumladan, dialektik materializm darg’alarining iborasi bilan aytganda, inson
shaxsining moshiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat, bu ifodaga
o’ta keskin e'tiroz bildirishga shojat yo’q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudod
bo’lganligi (mikromushit mashsuli ekanligi tan olinmasa-da) uchun unda tabiiy-
biologik tuzilish alomatlari saqlanib qolishi tabiiy sholdir. Masalan, shaxs
tuzilishida biologik va ijtimoiy (sosial) omillarni birlamchi deb e'tirof qilish
muammoning bir tomoni (ularni shisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi
tomoni ularning o’zaro munosabatlarini qay tarzda tushunishda o’z ifodasini
topadi. Ko’pgina psixologlarning fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo’sh
omillik nazariyaning bashsli jabshasi shundan iboratki, bu nazariya ijtimoiy omil
bilan biologik voqelikni, mushit bilan biologik tuzilishni, "ekzopsixika" bilan
"endopsixika" ni mexanik ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi, o’zaro ta'sir
etish muammosiga loqaydlik bilan munosabatda bo’ladi. Mazkur konsepsiya
vakillari shaxsning shakllanishi va uning tuzilishiga ta'sir qiluvchi tabiiy va
ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud ekanligini shisobga olmaydilar.
Ta'kidlab o’tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga
murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm
balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish o’rganilgan. Buning
natijasida ular shaxsning tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan. Bunday
odamlarning bo’yi past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida shech
qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi
kishilarda bolalarga xos kulgini, shech bir tanqidsiz optimizmini, o’ta soddalikni,
muayyan darajada shissiy (emosional) zo’riqishni talab qiladigan vaziyatga
nisbatan chidamlilikni, uyat shissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir.
Shaxsning xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish
mumkin
emas.
Chunki
shaxsning
sifatlari
mitti
odamlarning
psixik
xususiyatlarining mashsuli bo’lib, ular bo’yiga nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi
farq aniqlangan davrdan e'tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo’lishi,
tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish joizki,
tevarak-atrofdagilarning mitti odamlarga bo’ydor kishilarga qaraganda boshqa
munosabati, ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi
narsalarni shis qilish, orzu qilish, ajablanish, shayron qolish sababli ularda
shaxsning o’ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning
ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, shatto o’zlariga nisbatan tajavuzkorona yo’l

tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti odamlar (liliputlar) o’zlari bilan

bap-barovar bo’yli kishilar mushitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda
ham tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy
fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo’lar edi.
Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta'kidlanganidek, shaxs
tuzilishidagi tabiiy, organik jishatlar va holatlar uning ijtimoiy hart-haroitlariga
bog’liq tarkibiy qismlaridir. Shaxs tuzilishidagi tabiiy (anatomik-fiziologik va
boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni tashkil qiladi va ular shech
mashal ixtiyorsiz ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yilishiga yo’l qo’ymaslik
kerak.
Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saqlanish
maqsadida) fanida barcha kategoriyalarga umumbahariy, umuminsoniy tamoyil
nuqtai nazardan yondashish shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sosial)
omillar rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik va ijtimoiy voqeliklarni atigi
shularning negizida qarama-qarshi qo’yishga tanqidiy munosabatda bo’ladi.
Shaxs muammosini dialektik materializm pozisiyasida turib shimoya
qiluvchi sobiq sovet psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo’nalish vakillari
shaxsning faolligi tevarak-atrofdagi olam bilan bo’ladigan o’zaro munosabat
jarayonida faoliyat vujudga kelishi mumkin degan ta'limotga asoslanadi. Shaxsni
faolligining manbai uning eshtiyojlari shisoblanib, xuddi shu eshtiyojlar odamni
muayyan tarzda va ma'lum yo’nalishga harakat qilishga undaydi. Xuddi shu
boisdan eshtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol
turmush haroitiga bog’liqligini aks ettiruvchi holatdir.
Eshtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush haroitlariga bog’liqligi
motivlar tizimi (motivasiya) sifatida o’zining faol jabshalari bilan ifodalanadi.
Motivlar ma'lum eshtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan
moliklikdir, degan ta'riflanishga mutlaqo mosdir.
Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, odamlarning bilish jarayoniga
yo’naltirilgan eshtiyojlarning shissiy aks etishidir. Bilish eshtiyojlarini shaxs
tomonidan qondirilishi uning bilimlaridagi uzilishlarini to’ldirishga, ta'lim
vaziyatlariga to’g’ri moslashishga hamda ularni tushinishga zarur imkoniyatlar
yaratadi va yordam beradi.
E'tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor tamoyillari, ilmiy
dunyoqarashlariga asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan eshtiyojlar
majmuidir. E'tiqod shaklida yuzaga keladigan eshtiyojlarning mazmunini odamni
qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat shaqidagi bilimlar hamda ularni
muayyan darajada shaxs tomonidan anglash shosil bo’ladi va asta-sekin turli tashqi
ta'sirlar yordamida takomillashib boradi.
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa'i-harakatlar motivlari shisoblanib, bu
motivlarda aynan shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo’lmagan turmush va
rivojlanish haroitlarida eshtiyojlar ifodalanadi.
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning
shayoti-faoliyati davomida o’zgarib turuvchi eshtiyojlari bilan ularni qondirishning
shaqiqiy imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar bo’lib shisoblanadi. Bular

to’g’risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir qator qimmatli va boy

materiallar mavjuddir.
Odatda shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib toptirish, kamolotga
yetkazish mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy
zo’r berish, zo’riqish, tanglik, jiddiylik holatlarini boshqarish, o’zini qo’lga olish
orqali ushbu faoliyatni amalga oshirishning oqilona, omilkor vositalarini (yo’llari,
usullari, operasiyalari, ko’nikmalari, uquvlari, malakalari, odatlari, harakatlari, sa'i-
harakatlari kabilarni) o’zlashtirish, egallash natijasida vujudga keladi. Bularning
barchasi imitasiya (taqlid), identifikasiya, refleksiya, stereotipizasiya, ta'lim,
o’qitish, o’qish, o’rganish, o’rgatish, saboq olish, o’zlashtirish, mustaqil bilim olish
jarayonida yuzaga keltiriladi. Mazkur holatda aniq faoliyat orqali eshtiyojni
qondirish qonuniy ravishda yanada yuksakroq, yuqori bosqichdagi yangi
xususiyatga ega bo’lgan eshtiyojni tug’diradi.
Shunday qilib, eshtiyojlarning tug’ilishi, taraqqiyoti, ularni saralash va
shakllantirish hamda mustaqil, demokratik, shuquqiy jamiyat kishisiga xos bo’lgan
milliy, shududiy ma'naviyat, ruhiyat va qadriyatlarning qonuniyatlariga,
xossalariga, mexanizmlariga asoslangan harqona, o’zbekona yuksak axloqiy
shislarga ega insonlarni voyaga yetkazish respublikamiz psixolog olimlarining
oldida turgan asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun psixologlar ko’p
tajribalarda sinalgan (ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (innovasion
xususiyatli), metodikalar (ularning invariantlari, variasiyalari, modifikasiyalari),
muayyan kasbiy malakalar, uslubiy qurollar (ko’rsatmalar, tavsiyalar, ishlamalar,
modul va reyting tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan to’la-to’kis
qurollanishlari, nazariy va amaliy bilimlarni egallashlari, olingan natijalarni ko’p
qirrali (sifat, miqdor, korrelyasion, dispersion, faktor va hokazo) tashlil qila
bilishlari, chuqur talqin qila olishlari mutlaqo zarurdir.
Chunki bularsiz shaxsni komil inson sifatida shakllantirish, kamol toptirish
mumkin emas, binobarin, ikkiyoqlama o’zaro ta'sir bunday imkoniyat yaratishga
qodir.
3.Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari
Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to’g’risida
xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda
turlicha pozisiyada turadilar va muammo moshiyatini yoritishda o’ziga xos
yondashishga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik,
psixogenetik, kognitivistik, psixoanalistik, bixevioristik kabilarni kiritish mumkin.
quyida sanab o’tilgan nazariyalar va ularning ayrim namoyandalari tomonidan
shaxsni rivojlantirishning prinsiplari to’g’risidagi qarashlariga to’xtalib o’tamiz.
Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil
sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat
kasb etib, ular bilan o’zaro shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga
binoan,
taraqqiyotning
bosh
maqsadi
-
biologik
determinantlariga
(aniqlovchilariga)
qaratiladi
va
ularning
moshiyatidan
sosial-psixologik
xususiyatlar keltirilib chiqariladi.

Taraqqiyot jarayonining o’zi, dastavval biologik yetilishning universal

bosqichi sifatida harshlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik
qonuniyat organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda hamda
antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq
organning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda qo’pol
xatolarga
yo’l
qo’ygan. Jumladan, biogenetik qonunga ko’ra, shaxs
psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy
taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g’oya
yotadi.
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug’ilgan bola) shali
u odam emas, balki faqat sut emizuvchi shayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik
taraqqiyoti jishatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa
oddiy odam sholiga keladi, besh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar
darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi,
kichik maktab yoshida o’rta asr kishilar ongiga va nishoyat yetukli davrdagina (16-
18 yoshlarda) u Hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo’lmish amerikalik
psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb "rekapitulyasiya
qonuni" ni (filogenezni qisqacha takrorlashni) shisoblaydi. Uning fikricha,
ontogenezdagi
individual
taraqqiyot
filogenezning
muhim
bosqichlarini
takrorlaydi. Olimning talqiniga binoan, go’daklik shayvonlarga xos taraqqiyot
pallasini qaytarishdan boshqa narsa emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning
asosiy mashg’uloti bo’lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12
yosh oralig’ida o’sish davri o’smiroldi yoshidan iborat bo’lib, yovvoyilikning oxiri
va sivilizasiyaning boshlanishidagi kamolot cho’qqisiga hamoshangdir. o’spirinlik
esa jinsiy yetilishdan (12-13) boshlanib to etuklik davri kirib kelgunga qadar (22-
25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir. S.Xollning talqiniga
qaraganda, bu davrlar "bo’ron va tazyiqlar", ichki va tashqi nizolar (konflikt) dan
iborat bo’lib, ularning kechishi davomida odamda "individuallik tuyg’u" si
vujudga keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o’z davrida bir talay
tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o’tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish
bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
Biogenetik
konsepsiyaning
boshqa
bir
turi
nemis
"konstitusion
psixologiyasi" (insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari
tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi
negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va
boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida
uzviy bog’liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta
guruhga ajratadi va uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, shis-
tuyg’usi o’ta barqaror), ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga (odamovi,
munosabatga qiyin kirishuvchi, shis-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini
aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga harakat qiladi,
natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlari, (o’ta qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik,
affektiv tabiatlilik, ilk o’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo’ladi, deya

xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik hartlangan sifatlar hamisha yetakchi va

shal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik
xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va
S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga chamalab ish ko’radilar, bu jarayonda
muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi,
degan xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund
Freydning shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning ta'limotiga binoan,
shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar
bilan hartlangan, ayniqsa birinchi navbatda, u jinsiy (seksual) mayliga (libidoga)
bog’liqdir. Bunga o’xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi
birdan-bir mezon yoki betakror turtki rolini bajara olmaydi.
Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko’rinishi - bu aksil qutbga
joylashgan sosiogenetik nazariya shisoblanadi. Sosiogenetik yondashishga binoan,
shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish
(sosializasiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati
vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra,
inson biologik tur sifatida tug’ilib, shayotning ijtimoiy hart-haroitlarining bevosita
ta'siri ostida shaxsga aylanadi. G’arbiy Yevropaning eng muhim nufuzli
nazariyalaridan biri - bu rollar nazariyasidir. Ushbu nazariyaning moshiyatiga
binoan jamiyat o’zining har bir a'zosiga status (shaq-shuquq) deb nomlangan xatti-
harakat (xulq) ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy
mushitda bajarishi hart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatida,
o’zgalar bilan munosabat, muloqot o’rnatishida sezilarli iz qoldiradi.
AqShda keng tarqalgan nazariyalardan yana bittasi - bu individual tajriba va
bilimlarni egallash (mustaqil o’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga
binoan shaxsning shayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha
ko’nikmalarni egallash va bilimlarni o’zlashtirishning samarasi qo’zg’atuvchini
uzliksiz ravishda mustashkamlanib borishning mashsulidir. (E.Torndayk,
B.Skinner va hokazo).
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni" nazariyasi
psixologiya fani uchun (o’z davrida) muhim ahamiyat kasb etadi. K.Levinning
nazariyasiga ko’ra individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini
o’tovchi ishtiyoq (intilish), maqsad (niyat) lar bilan boshqarilib turiladi va ular
fazoviy zarurat maydonining ko’lami va tayanch nuqtasiga yo’naltirilgan bo’ladi.
Yuqorida tashlil qilingan (harshlangan) har bir nazariya shaxsning ijtimoiy
xulqi (shatti-harakati) ni o’zgalar uchun yopiq yoki mashdud mushit
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tushuntiradi, bu o’rinda odam xoshlaydimi
yoki yo’qmi bundan qat'i nazar mazkur haroitga moslashmog’i (ko’nikmog’i)
zarur, degan aqidaga amal qilinadi.
Bizningcha, barcha nazariyalarda inson shayotining ijtimoiy-tarixiy
vaziyatlari va ob'ektiv hart-haroitlari mutlaqo e'tiborga olinmaganga o’xshaydi.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik,
sosiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar

taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb shisoblaydi. Ushbu

yondashishning uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tashlil qilish mumkin, chunki
ularning har biri o’z moshiyati, mashsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o’zaro
tafovutlanadi.
Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari
bo’lmish emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tashlil qiluvchi
nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan
biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va
ularning har qaysisi o’ziga xos betakror xususiyatga egadir.
Birinchi davr - go’daklik. Ushbu davrda go’dakda ongsizlikka asoslangan
tashqi dunyoga nisbatan "ishonch" tuyg’usi vujudga keladi. Buning bosh
sababchisi ota--onaning meshr-mushabbati, g’amxo’rligi va jonkuyarligining
nishonasidir. Agarda go’dakda ishonch negizi paydo bo’lmasa, balki borliqqa
nisbatan ishonchsizlik shissi tug’ilsa, u taqdirda voyaga yetgan odamlarda
mashdudlik, umidsizlik shaklida aks etuvchi xavf vujudga kelishi, eshtimol.
Ikkinchi davrda, ya'ni ilk bolalikda jonzodda yarim mustaqqillik va shaxsiy
qadr-qimmat tuyg’usi shakllanadi yoki aksincha, ularning qarama-qarshisi
bo’lmish uyat va shubsha shissi shosil bo’ladi. Bolada mustaqillikning o’sishi, o’z
tanasini boshqarishga keng imkoniyat yaratib, bo’lg’usida shaxs xususiyatlariga
aylanuvchi tartib va intizom, mas'uliyat, javobgarlik, shurmat tuyg’ularini tarkib
toptirishga puxta zamin shozirlaydi.
Uchinchi davr - o’yin yoshi deb atalib 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan
bolalarni o’ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg’usi, qaysidir ishni
amalga oshirish va bajarish maylini tarkib toptiradi. Mabodo unda xoshish-istakni
ro’yobga chiqarishning yo’li to’sib qo’yilsa, ushbu holatda bola o’zini aybdor deb
shisoblaydi. Mazkur yosh davrida davra, ya'ni guruhiy o’yin, tengqurlari bilan
muloqotga kirishish jarayonlari muhim ahamiyat kasb etadi, natijada bolaning turli
rollar sinab ko’rishiga, xayoloti o’sishiga imkon yaratiladi. Xuddi shu davrda
bolada adolat tuyg’usi, uni tushunish mayli tug’ila boshlaydi.
To’rtinchi davr - maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o’zgarishlar
ko’zlagan maqsadga erishish qobiliyati, uddaburonlik va mashsuldorlikka intilish
tuyg’usi bilan ajralib turadi. Uning eng muhim qadriyati - omilkorlik va
mashsuldorlikdan iboratdir. Ushbu yosh davrining salbiy jishatlari (illatlari) ham
ko’zga tashlanadi va ularning qatoriga ijobiy xislatlari yetarli darajada
bo’lmaganligi,
ongi
shayotning
barcha
qirralarini
qamrab
ololmasligi,
muammolarni yechishda aql-zakovatning yetishmasligi, bilimlarni o’zlashtirishda
qoloqligi (sustligi) va hokazo. Xuddi shu davrda shaxsda mehnatga nisbatan
individual munosabati shakllana boshlaydi.
Beshinchi davr - o’spirinlik - o’zining betakror xislati, individualligi va
boshqa odamlar bilan keskin tafovutlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek,
o’smirlik shaxs sifatida noaniqlik, muayyan rolning uddalamaslik, qat'iyatsizlik
singari nuqsonlarga (illatlarga) egadir.
Mazkur davrning eng muhim xususiyati "rolni kechiktirish"ning o’zgarishi
shisoblanib, birmuncha taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishining daqiqasidir. Unda
ijtimoiy shayotda bajarayotgan rollarining ko’lami kengayadi, lekin ularning

barchasini jiddiy egallash imkoniyati mavjud bo’lmaydi, vasholanki bu kezda

o’spirin rollarda o’zini sinab ko’rish bilan cheklanadi, xolos. Erikson o’spirinlarda
o’z-o’zini anglashning psixologik mexanizmlarini batafsil tashlil qiladi, unda
vaqtni yangicha shis qilish, psixoseksual qiziqish, patogen (kasallik qo’zg’atuvchi)
jarayonlar va ularning turli ko’rinishlari namoyon bo’lishini harshlaydi.
Oltinchi davr - yoshlik boshqa odamga (jinsga) nisbatan psixologik intim
yaqinlashuv qobiliyati (uquvi) va eshtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi.
Ayniqsa, jinsiy mayl bu sohada aloshida o’rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik
tansholik va odamovilik kabi bexosiyat xususiyatlari bilan tafovutlanadi.
Etinchi davr - yetuklik davri deb atalib, shayot va faoliyatning barcha
sohalarida (mehnatga, ijodiyotga, g’amxo’rlikda, pusht qoldirishda, tajriba
uzatishda va boshqalarda) mashsuldorlik tuyg’usi unga uzluksiz ravishda hamrosh
bo’ladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi.
Shuningdek, mazkur davrda ayrim jishatlarda turg’unlik tuyg’usi nuqson (illat)
sifatida shukm surishi eshtimoldan sholi emas.
Sakkizinchi davr, ya'ni qarilik inson tariqasida o’z burchini uddalay
olganligi, turmushning keng qamrovligi, undan qanoatlanganligi (qoniqqanligi)
tuyg’ulari bilan tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatida ushbu yoshda shayotdan,
faoliyatdan noumidlilik, ulardan ko’ngil sovish shis-tuyg’ularini ta'kidlab o’tish
o’rinlidir. Donolik, soflik, gunoshlardan forig’ bo’lishlik bu yoshdagi odamlarning
eng muhim jishati, saxovati shisoblanadi, binobarin, har bir aloshida olingan
holatga nisbatan shaxsiyat va umumiyat nuqtai nazardan qarash ularning oliy
shimmati sanaladi.
E.Shpranger "o’spirinlik davri psixologiyasi" degan asarida qizlarning 13
yoshdan 19 yoshgacha, yigitlarning esa 14 yoshdan 22 yoshgacha kiritishni tavsiya
qiladi. Ushbu yosh davrida yuz beradigan asosiy o’zgarishlar E.Shpranger
bo’yicha:
a) shaxsiy "Men" ni kashf qilish,
b) refleksiyaning o’sishi,
v) o’zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e'tirof
qilish,
g) shayotiy ezgu rejalarining paydo bo’lishi,
d) o’z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi va hokazo. Uning
fikricha, 14-17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning moshiyati ularga
kattalarning bolalarcha munosabatidan qutulish tuyg’usini tug’ilishidan iboratdir.
17-21 yoshlarning yana bir xususiyati - o’zining tengqurlari va jamoatchilik
qurshovidan "uzilish inqirozi" va tansholik tuyg’usining paydo bo’lishidir. Bu
holatni tarixiy hartlanganlik hart-haroitlar va omillar vujudga keltiradi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning
yirik namoyandalari bo’lib shisoblanadilar.
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kelli va
boshqalarni kiritish mumkin.
J.Piaje intellekt nazariyasi ikkita muhim jishatga ajratilgan bo’lib, u intellekt
funksiyalari va intellektning davrlari ta'limotini o’z ichiga qamrab oladi.
Intellektning asosiy funksiyalari qatoriga uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya

(moslashish,ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb

yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1) sensomotor intellekti (tug’ilishdan to 2 yoshgacha),
2) operasiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha),
3) konkret operasiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha),
4) formal (rasmiy) operasiyalar davri.
J.Piajening g’oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-
genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo’nalishning namoyandalari qatoriga
L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalar kiradi.
Fransuz psixologi A.Vallon nuqtai nazaricha, shaxsning rivojlanishi
quyidagi bosqichlarga ajratiladi:
1) shomilaning ona qornidagi davri,
2) impulsiv harakat davri - tug’ilgandan to 6 oylikgacha,
3) emosional (shis-tuyg’u) davri - 6 oylikdan to 1 yoshgacha,
4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvi) davri - 1 yoshdan to 3
yoshgacha,
5) personalizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan to 5 yoshgacha,
6) farqlash davri - 6 yoshdan to 11 yoshgacha,
7) jinsiy yetilish va o’spirinlik davri - 12 yoshdan to 18 yoshgacha.
Yana bir fransiyalik yirik psixolog Zazzo o’z vatanidagi ta'lim va tarbiya
tizimining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq
yondashib va uni o’ziga xos talqin qilib, insonning ulg’ayib borishini quyidagi
bosqichlarga ajratishni tavsiya qiladi:
1. Birinchi bosqich - bolaning tug’ilganidan 3 yoshigacha.
2. Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha.
3. Uchinchi bosqich - 6 yoshidan 9 yoshigacha.
4. To’rtinchi bosqich - 9 yoshidan 12 yoshigacha.
5. Beshinchi bosqich - 12 yoshidan to 15 yoshigacha.
6. Oltinchi bosqich - 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Sxemadan ko’rinib turibdiki, R.Zazzo shaxs rivojlanishining bosqichlariga
individuallik sifatida tarkib topish, takomillashish nazariyasidan kelib chiqib
yondashgani shaxs shakllanishi pallasining yuqori nuqtasi, ya'ni ijtimoiylashuvi
bilan cheklanishga olib kelgan. Shuning uchun uning ta'limoti insonning
ontogenezda takomillashuvi, o’zgarishi, rivojlanishi xususiyatlari va qonuniyatlari
to’g’risida mulohaza yuritish imkonini bermaydi.
G.Grimm shaxs rivojlanishi quyidagi bosqichlardan iborat ekanligini tavsiya
qiladi:
1) chaqaloqlik - tug’ilganidan to 10 kungacha,
2) go’daklik - 10 kunlikdan to 1 yoshigacha,
3) ilk bolalik - 1 yoshdan to 2 yoshigacha,
4) birinchi bolalik davri - 3 yoshdan to 7 yoshigacha,
5) ikkinchi bolalik davri - 8 yoshdan to 12 yoshigacha,
6) o’smirlik davri 13 yoshdan to 16 yoshigacha o’g’il bolalar, 12 yoshdan 15
yoshigacha qizlar,

7) o’spirinlik davri - 17 yoshdan to 21 yoshgacha yigitlar, 16 yoshdan 20

yoshgacha qizlar (bokiralar),
8) yetuklik davri: birinchi bosqich - 22 yoshdan 35 yoshgacha erkaklar, 21 yoshdan
35 yoshgacha ayollar, ikkinchi bosqich - 36 yoshdan 60 yoshgacha erkaklar, 36
yoshdan 55 yoshgacha ayollar,
9) keksayish (yoshi qaytgan davr) - 61 yoshdan to 75 yoshgacha erkaklar, 55
yoshdan to 75 yoshgacha ayollar,
10) qarilik davri - 76 yoshdan to 90 yoshigacha (jinsiy tafovut yo’q),
11) uzoq umr ko’ruvchilar 91 yoshdan boshlab to cheksizlikkacha.
Dj.Birron shaxs rivojlanishini quyidagicha tasavvur etadi:
1) go’daklik - tug’ilgandan to 2 yoshgacha,
2) maktaboldi davr - 2 yoshdan to 5 yoshgacha,
3) bolalik davri - 5 yoshdan to 12 yoshgacha,
4) o’spirinlik davri - 12 yoshdan to 17 yoshgacha,
5) ilk yetuklik davri - 17 yoshdan to 20 yoshgacha,
6) yetuklik davri - 20 yoshdan to 50 yoshgacha,
7) yetuklik davrining oxiri - 50 yoshdan to 75 yoshgacha,
8) qarilik davri 76 yoshdan boshlab.
D.Bromleyning tasnifi boshqalarnikiga mutlaqo o’xhamaydi, chunki unda
shaxsning rivojlanishi muayyan davrlarga va bosqichlarga ajratilgan: birinchi davr
- ona qornidagi muddatni o’z ichiga qamrab oladi (zigota-embrion-shomila-
tug’ilish), ikkinchi davr (bolalik): a) go’daklik - tug’ilgandan to 18 oylikgacha, b)
maktabgacha bosqichdan oldingi - 19 oylikdan to 5 yoshgacha, v) maktab bolalik -
5 yoshdan 11-13 yoshgacha, uchinchi davr (o’spirinlik) –
1. Ilk o’spirinlik - 11 yoshdan to 15 yoshgacha,
2. O’spirinlik - 15 yoshdan to 21 yoshgacha, to’rtinchi davr (etuklik) –
1) ilk yetuklik davri - 21 yoshdan to 25 yoshgacha,
2) o’rta etuklik davri - 25 yoshdan to 40 yoshgacha,
3. Yetuklikning so’nggi bosqichi - 40 yoshdan to 55 yoshgacha, beshinchi
davr (qarilik) –
1) istefo bosqichi - 55 yoshdan to 65 yoshgacha,
2) qarilik bosqichi - 65 yoshdan to 75 yoshgacha,
3) eng keksalik davri - 76 yoshdan to cheksizlikgacha.
Shunday qilib, biz chet el psixologiyasida shaxs rivojlanishining
yo’nalishlari va nazariyalarini qisqacha harshlab o’tdik. qilingan tashlillardan
ko’rinib turibdiki, Yevropa mamlakatlari va AqSh psixologlari orasida bu sohada
bitta umumiy nazariya shali ishlab chiqilmagan. Buning bosh sababi shaxsning
tuzilishi, uni shakllanish qonuniyatlari, uning kamolotida ob'ektiv va sub'ektiv
ta'sirlarning roli, mikro va makromushitning ta'siri, rivojlanishning tayanch
manbalari bo’yicha umumiylikning yo’qligi, aniq metodologiyaga va ilmiy
platformaga asoslanmaganlikdir.

4. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari harshlari

Sobiq
Sovet
psixologiyasida
shaxsning
rivojlanishi
muammosi
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev,
L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan.
Keyinchalik ushbu masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu
boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha
yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini
muayyan guruhga ajratish va undan so’ng ularning moshiyatini ochish maqsadga
muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga
ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta'rif berish nuqtai
nazaridan yondashish quyidagi nazariya va yo’nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan,
rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondashish
(L.I.Bojovich),
faoliyatga
ko’ra
munosabat
(D.B.Elkonin),
shaxsning
ijtimoiylashuvi
xususiyatiga
e'tiboran
(A.V.Petrovskiy),
shaxsni
tutgan
pozisiyasini shisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo.
L.S.Vigotskiy jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid
nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy
yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi.
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi).
2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz.
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik inqiroz.
L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos
xususiyatlariga chuqur ilmiy ta'rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning rivojlanishida
eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy ahamiyat kasb
etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o’ta munozarali,
bashsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida L.S.Vigotskiyning
shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi,
taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli to’g’risidagi mulohazalari va
olg’a surgan g’oyalari shu kunning talabi bilan hamoshangdir.
Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning
shogirdi L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo’lishda motivlarga
asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin.
L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan
iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi
bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - "Men"
ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to’rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod
ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o’z-
o’zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o’z o’rnini belgilab olish
(topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini
berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini

ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo’nalishi shaxs psixologiyasi bilan

uzviy bog’liq bo’lib motivasion yondashuvga bevosita tashlil va harsh
bo’ysundirilgan.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat
nazariyasiga (A.N.Leontev ta'limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u
yoki bu ko’rinishdagi faoliyat ustunlik qilish eshtimoliga suyanadi. Insonning
shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning
asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlarga
ajratadi:
1) go’daklik davri - tug’ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita
emosional muloqot,
2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan
manipulyasiya (nozik harakat) qilish,
3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o’yinlar,
asosiy faoliyat - o’qish,
4) kichik o’smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati - shaxsiy
ichki (intim) muloqot,
5) katta o’smirlik yoki ilk o’spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha;
asosiy faoliyat - o’qish-kasb tanlash.
D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko’lamdagi
psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma'lum darajada
munazarabob o’rinlar yo’q emasligini e'tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning
o’ziga xos xususiyatlari faqat aloshida olingan faoliyat doirasi ta'siri bilan
chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib
chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o’zgarish bo’lishi eshtimoldan sholi
emas. Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida,
ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo’lib qolmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs
taraqqiyotini
muayyan
bosqichlarga
ajratishda
pedagogik
psixologiya
pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma'lum
davrlarga ajratadi va ularni atroflicha harshlab berishga intiladi.
1. Chaqaloqlik davri - tug’ilgandan to bir oylikgacha.
2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha.
3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha.
4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
5. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha.
6. O’rta sinf o’quvchisi davri (o’smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha.
7. Yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning
ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish eshtimoli
mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi.
1. Chaqaloqlik (tug’ilgandan to 10 kunlikgacha).
2. Go’daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha).
3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha).
4. Bog’chagacha bo’lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha).

5. Bog’cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha).

6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha).
7. o’smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini
qolgan bosqichlarini shisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli
vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial-
psixologik nuqtai nazardan yondashib, o’ziga xos original klassifikasiyasini
yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish, yetuklikka intilish g’oyasi yotganligi
sababli bolalik, o’smirlik, o’spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha
psixologlar taraqqiyotning bir tekis jishatini olib o’rgangan bo’lsalar, bundan
o’laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va
asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo’lishi mumkinligini dalillab berishga
harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini
harshlab, uning birinchi turi bolalik davriga to’g’ri kelib, ijtimoiy mushitga
moslashish, ko’nikish (adaptasiya), ikkinchisi - o’smirlarga xos individuallashish
(individualizasiya), uchinchichi - o’spirinlik, ya'ni etuklikka intilish davrida
individual
holatlarni
muvofiqlashtirish
(birlashtirish)
xususiyatlari
bilan
tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlardan
iborat bo’lishini ta'kidlab o’tadi.
1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug’ilgandan to 3 yoshgacha.
2. Bog’cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha.
3. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha.
4. o’rta sinf o’quvchisi (o’smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha.
5. Yuqori sinf o’quvchisi (ilk o’spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo’lmasin,
taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o’ziga xos xususiyatlari mavjudligini
e'tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o’sishmi yoki
aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo’nalishning ham oraliq jabshalari
bo’lishi eshtimoldan xoli emas, lekin bu g’oyani chuqurroq harshlab berish joiz.
D.I.Feldshteyn klassifikasiyasi ham shaxsga ijtimoiy yondashuvga
asoslangan bo’lsa ham, lekin u A.V.Petrovskiynikidan keskin farq qiladi.
D.I.Feldshteynning fikricha, insonni shaxs sifatida shakllanish jarayonida ikkita
katta taraqqiyot bosqichini bosib o’tadi, ulardan biri - "Men jamiyat ichida" degan
pozisiyadan iborat bo’lib, u o’ziga quyidagi yosh bosqichlarini qamrab oladi:
1) ilk bolalik - 1 yoshdan 3 yoshgacha,
2) kichik maktab yoshidagi o’quvchisi davri - 6 yoshdan to 9 yoshgacha,
3) yuqori sinf o’quvchisi davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha.
Shaxs taraqqiyotidagi ikkinchi pozisiya "Men va jamiyat" deb nomlanib, u
quyidagi yosh bosqichlariga taalluqlidir:
1) go’daklik - tug’ilgandan to 1 yoshgacha,
2) maktabgacha yoshdagi bolalar - 3 yoshdan 6 yoshgacha,
3) o’smirlar - 10 yoshdan to 15 yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadqiqotchilardan farqli o’laroq, o’smirlik davrini uch
bosqichga ajratadi. Uning mulohazasiga ko’ra, birinchi bosqich (10-11 yosh)
o’ziga munosabatni kashf qilishdan iborat bo’lib, o’zini shaxs sifatida shis qilish va

qat'iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich 12-13 yoshdagi

o’smirlarni o’z ichiga olib, bir tomondan, o’zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi
tomondan, o’ziga salbiy munosabatda bo’lish xususiyatiga ega.
Uchinchi bosqich 14-15 yoshli katta yoshdagi katta o’smirlardan iborat
bo’lib, tezkorlikda o’z-o’zini basholashga moyil munosabati bilan tavsiflanadi.
Bolalarda "Men jamiyat ichida" pozisiyasi ilk bolalik, kichik maktab
yoshidagi, yuqori sinf o’quvchilik davrlarida faollik keng ko’lamda quloch yoyadi,
chunki mazkur taraqqiyot bosqichida faoliyatning amaliy predmetli jishatlari jadal
o’sishda bo’ladi. Ularda "Men va jamiyat" pozisiyasi vujudga kelishi maktabgacha
tarbiya yoshi, o’smirlik davrlariga to’g’ri kelib, ular tomonidan ijtimoiy xatti-
harakatlarning normalari va qoidalarini o’zlashtirish, shaxslararo munosabat
o’rnatish, o’zaro muloqotga kirishish xususiyati bilan tavsiflanadi. Ana shu
murakkab sosial-psixologik holatlarga asoslangan holda D.I.Feldshteyn bolaning
ijtimoiy taraqqiyotida uning jamiyatga nisbatan munosabatining asosiy (bosh) va
oraliq toifalarga ajratadi.
Bolada jamiyatga nisbatan oraliq munosabatning shakllanishi ijtimoiylashuv,
individuallashuvning tarkibiy qismlarini egallash va bir davrdan ikkinchisiga
o’tishi natijasida yuzaga keladi. Asosiy (bosh) munosabat - shaxsning
rivojlanishida keskin
siljish
nuqtalarining
paydo
bo’lishi, ichki sifat
o’zgarishlarining vujudga kelishi va unda yangi xislatlarni tarkib topishining
mashsulidir.
Shuni aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, D.I.Feldshteynning shaxs rivojlanishi
nazariyasi ontogenezda yuz beradigan barcha psixologik holat va fazilatni izoshlab
berish imkoniyatiga ega emas. Lekin u ta'lim-tarbiya sifatini oshirishga va
takomillashtirish jarayoni (faoliyati) ga ijobiy ta'sir o’tkazish xususiyati bilan
amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan bir qator
puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari
ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi
qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy
muammolarni yechishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Ammo ontogenezda
shaxsning shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlarini aks ettiruvchi nazariya
yaratish mavrudi yetib keldi.
5. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar
tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta'rif berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos
tarzda tasavvur qilishgan. quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to’xtalib
o’tamiz.
A.G.Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham
ob'ekti, ham sub'ektidir. A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib,
unga shunday ta'rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub'ektidir. K.K.Platonovning
talqiniga binoan: jamiyatda o’z rolini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli a'zosi
shaxs deyiladi. Bu muammo moshiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan

S.L.Rubinshteyn ta'rificha, shaxs - bu tashqi ta'sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi

ichki hart-haroitlar majmuasidir.
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo’lmagan tushunchalar
qo’llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning moshiyatini
aniqroq izoshlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tashlil qilish
maqsadga muvofiq.
1. Odam: sut emizuvchilar sinfiga dashldorlik, biologik jonzod ekanligi
odamning o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo’llarning mehnat faoliyatiga
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga
kirishi uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi.
Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli
aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z qiziqishlari va eshtiyojlariga mutanosib
tarzda uni o’zgartirish imkoniyatiga ham egadir.
2. Shaxs. Mehnat tufayli shayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda
rivojlanuvchi, til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala) ga
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy moshiyati shaxsning asosiy tavsifi
shisoblanadi.
3. Individuallik. Har qaysi inson betakror o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga
keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida
namoyon bo’ladi.
Sobiq sovet psixologiyasida eng ko’p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid
materiallar bilan qisqacha tanishib o’tamiz.
S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - eshtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e'tiqodlar, faoliyat va xulqning
ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.
2. Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar - shayot va faoliyat jarayonida egallanadi.
3. Individual tipologik xususiyatlar - temprament, xarakter, qobiliyatlarda aks
etadi.
K.K.Platonov ta'limotiga ko’ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega:
I. Yo’nalganlik osttuzilishi - shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini
birlashtiradi. Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko’lam (shajm)
darajalarini farqlash lozim.
II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - Ta'lim vositasida, shaxsiy tajribada
egallangan bilimlar, ko’nikmalar va odatlarni qamrab oladi.
III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - Ijtimoiy turmush jarayonida
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual
xususiyatlari.
IV. Biologik hartlangan ost tuzilish.
Miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq
bo’lgan patologik o’zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning
tipologik xosiyatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega:
1. Yo’nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o’zaro
ta'sir etuvchi har xil xususiyatli g’oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar,

eshtiyojlar kiradi. Ustuvor yo’nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini

belgilaydi.
2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta'minlovchi tizim.
o’zaro ta'sir etuvchi va o’zaro bog’liq bo’lgan turlicha qobiliyatlar.
3. Xarakter. Ijtimoiy mushitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. Odamning
ruhiy shayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo’ladi. Xarakter tizimidan
irodaviy va ma'naviy sifatlar ajratiladi.
4. Mashqlar tizimi. Shayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish
(korreksiyalash), o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini o’zi boshqarishni ta'minlaydi.
5. Shaxsning psixologik tuzilishi modellari tashlili Psixologiya fanida sistemali
yondashuvga oid tadqiqotlarning ko’rsatishiga qaraganda, har qaysi tizimning
tavsifi sifatida uning tuzilishi qabul qilinadi. Odatda, ya'ni struktura - bu ob'ektning
bir qator tarkiblari o’rtasidagi uning yaxlitligi, o’ziga o’zining ayniyatlashuvini
ta'minlovchi barqaror ichki aloqalar majmuasidir.
Biz shaxs strukturasi, ya'ni tuzilishi muammosini bayon, talqin qilishda
tayanch va jabsha, komponent tushuncha tariqasida yaxlit tuzilishning nisbiy
mustaqil
qismidan,
tashlilning
birligi
sifatida
element
tushunchasidan
(atamasidan), har qanday kontekstlardan yaxlitlik xususiyatini aks ettirmasa ham
ulardan foydalanamiz. Bunday tafovut (farq) shaxs xususiyatlarini yaxlit holda
mukammal ochish uchun tarkibiy tizimli va elementli tizimli darajalarini namoyon
etish uchun mutlaqo zarur.
Shaxsning tuzilishi to’g’risidagi muammo o’zining dolzarbligi bilan fanning
tadqiqot doirasidan, predmetidan tashqari chiqadi. Shaxs tuzilishiga oid ilmiy
tasavvurlarning yaratilishi, ishlab chiqilishi yaxlit nazariyaning zaruriy harti
shisoblanib, insonning ijtimoiy moshiyatini qirralarini ochish imkoniyatiga egadir.
Xuddi shu boisdan psixologiyaga falsafa, pedagogika, tibbiyot singari fanlarning
namoyandalari tomonidan uni mushokama qilish namoyon bo’layotganligi tufayli
unga qiziqishning yuksakligidan dalolat bermoqda.
Psixologiya fani shaxs strukturasining modelini yaratishga boshqa fanlardan
izchilroq kirishadi, uning tabiatini aks ettirish imkoniyatiga erishadi, natijada u
psixologiya muammolari majmuasida markaziy o’rin egalladi. Psixologiya olimlari
tomonidan tadqiqot qilinayotgan dolzarb muammolar bilan shaxs tuzilishiga oid
masala u yoki bu jabshasi orqali uzviy bog’likka ega. Bu kontekstda xulq
motivasiyasi, shaxsning tipologiyasini ishlab chiqish, shaxsga ta'sir o’tkazishning
samarali yo’l-yo’riqlarini qidirishni eslatib o’tishning o’zi kifoya.
Psixologiya fanida shaxsga strukturaviy yondashish bo’yicha eng salmoqli
ilmiy izlanishlar amalga oshirilganligi qonuniy holat bo’lib, xilma-xil shaxs
strukturasining modeli yaratilganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Bu borada
B.G.Ananevning fikricha, psixologik hodisalarni aql (intellekt), shissiyot
(emosiya) va irodaga ajratilish... inson psixologiyasida strukturaviy yondashish
tajribasining dastlabki ko’rinishi bo’lib, uning shaqchilligi ko’pgina psixologlar
tomonidan tan olinishidir. B.G.Ananev strukturaviy yondashishning boshqa
variantlari tariqasida turlicha psixik hodisalar bilan qarama-qarshi aloqalarning
e'tirof etilishi - psixik aktlarning psixik funksiyalar, ongning ongsizlik,
tendensiyalarning potensiyalar bilan uyg’unligini ta'kidlaydi. L.S.Vigotskiyning

mulohazasiga ko’ra, insonning psixik funksiyalarini yuksak, madaniy, quyi, tabiiy

turlarga ajratishni kiritish mumkin, chunki ularning negizida ta'lim bilan insonning
oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar sistemasining o’zaro ta'sirining
ifodalanishi yotadi.
Hozirgi davrda psixologiya fanida psixologik
hodisalarni psixik
jarayonlarga, holatlarga, shaxsning xususiyatlariga ajratish qabul qilinganligi
muhim ahamiyatga ega. Bunday yondashuvning mavjudligi B.G.Ananev
tomonidan strukturaviy konsepsiyaning bir tajribasi sifatida qaraladi. Bu voqelik
"hodisalarni bir qator jabshalari bilan to’ldirishga intilish psixofiziologik xususiyat
kasb etib, psixik jarayonlar uchun dastlabki materiallarni to’plash imkoniyatini
(idrok, tafakkur, emosiya, iroda) beradi". Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir
tomondan, psixik funksiyalar (sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan,
elementar, motivlari (eshtiyoj, ustanovka) shisoblanadi. Olimning mulohazasicha,
bu qo’shimchalar "genetik ma'no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini
umumpsixologik va neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga
o’tishga imkon beradi". Lekin ushbu strukturaviy yondashuvning maxsus
psixologik deb qarashdan qat'i nazar, Hozirgi zamon sintetik insonshunosligi
uchun umumiy ahamiyatli jishatni yuksaklikka ko’tarishga qodir emas.
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan psixik hodisalarning turli ko’rinishlarini
fenomenlarga ajratishning qonuniyligi bo’yicha bashs yuritmasdan turib, jumladan
jarayonlarga, holatlarga, xususiyatlarga bo’linishdan ko’z yumib, ushbu
kategoriyalar, ularning turlicha talqini shaxs strukturasining tarkibiy qismlariga
tenglashtirish mumkin emasligini qayd etish zarur. Chunki ular sof psixologik
asnoda vaqt va fazo o’lchami bo’yicha aniqlikka ega emasdirlar. Shuning uchun
B.G.Ananev tomonidan kiritilgan ilmiy qo’shimchalar umumpsixologik vaziyatni
keskin o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lmasa-da, uning ayrim tomonlarni
to’ldirishga ega.
Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi muhim qiyinchiliklarning
eng asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida yorqin namoyon bo’ladi,
ular "shaxsning tuzilishiga ko’ra, substansional va ideal, irsiy va egallaganlik,
ijtimoiy va psixologik, somatik va psixologik tomonlariga ega" (V.M.Banshikov).
Mulohazadan ko’rinib turibdiki, bunda shaxsning "substansional tomoni" ni irsiy,
turmushda egallaganlik, somatik jabshalar bilan taqqoslaganda mustaqil
strukturaviy tarkib sifatida aloshida reallikka ega emas. Bunday talqin biron bir
psixologik hodisani turlicha nuqtai nazardan izoshlash bilan bog’liq bo’lib,
yakkashol, ya'ni individual voqelik (reallik) ustida gap borayotganligini bildiradi.
Psixologiya fanida qo’llanilib kelinayotgan va nisbatan barqarorlashgan
shaxsni yo’nalganlikka, temperamentga, xarakter va qobiliyatlarga bo’lish etarli
darajada keskin e'tirozlarga sabab bo’layotgani yo’q. Shuning uchun ko’pgina
psixologlar
umumiy
tizimning
majmuasini
tashkil
qiluvchi
murakkab
xususiyatlarning tuzilishi sifatida qaraydilar va shaxsning yaxlit tavsifini
ifodalaydi, deb tushunadilar. A.G.Kovalevning fikricha, temperament tabiiy (irsiy)
xususiyatlarning tizimini bildirib keladi, yo’nalganlik - eshtiyoj, qiziqish, ideallar
tizimi, qobiliyatlar - intellektual, irodaviy va emosional xislatlar ansambli, xarakter
- xulq-atvor usullarining va munosabatlarining sintezidir.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, shaxsning murakkab tuzilishga ega

bo’lgan ko’p qirrali xususiyatlari, fazilatlari, xislatlari o’zaro bir-birlarining ichiga
singib ketganligi natijasida tabiiy, emosional, eshtiyojlar, munosabatlar, xulq-atvor
usullari to’g’risidagi mulohazalar umumlashmalar umumlashmasidir. Chunki
qiziqishlar va ideallarni intellektual, emosional, irodaviy xususiyatlarisiz tasavvur
qilish mumkin bo’lmaganiday, munosabatlar va xulq-atvor usullari ham aloshida
shukm surishi g’ayritabiiy holatdir.
B.D.Pariginning fikricha, shaxsning statik tuzilishga quyidagilar kiradi:
1) umuminsoniy psixologik xususiyatlar;
2) milliy, kasbiy, iqtisodiy, siyosiy, sinfiy birlikka aloqador ijtimoiy o’ziga xos
xususiyatlar;
3) shaxsning individual betakror xususiyatlari. Bizningcha, olim tomonidan
ta'kidlab o’tilgan xususiyatlarning har qaysisi shaxs psixikasida mavjud bo’lib, ular
aloshida xislatlar guruhi ko’rinishiga ega emasdirlar.
Yuqorida tashlil qilingan modellarning shech qaysisi sistemali yondashuv
doirasidagi Hozirgi zamon shaxs strukturasi to’g’risidagi modelga mos kelmas edi.
Ushbu modellarning tarkib (jabsha) larida nisbiy mustaqil birlik xususiyati aks
topmaganligi tufayli bir vaziyatda ular o’zaro tobe elementlarga, ikkinchi
hodisalarda esa takroriy xislatlar ko’rinishiga o’xshab ketadi. Shuningdek, shaxs
tuzilishi umuman muayyan nazariy yoki amaliy ahamiyatga tomon (jabsha) lari
bilan ajralib turmaydi. Shuning uchun ta'kidlangan shech bir model psixologik
moshiyatini o’zida aks ettiruvchi, jamiyat a'zosi sifatidagi insonning tipiklik va
individuallik qiyofalarini tashlil qilishni ta'minlay olmaydi.
Uzoq chet el psixologlarining shaxs tuzilishining moshiyatini ochib berishga
qaratilgan ko’pgina yondashuvlari ham yuksak ko’rsatkichlarga erishmaganligi
tufayli bu masalani yoritish uchun keskin o’zgarish kiritilmadi. G.Ollport,
G.Myurrey, R.Linton, K.Rodjers, A.Maslou va boshqa olimlarning yaqqol
shaxsning psixologik moshiyatini tushunchalar tizimi yordami bilan xaspo’shlashi
ijobiy izlanish tarzida o’ziga tortadi, lekin unda shaxs "kundalik turmuhimizda biz
bilgan shaxsning aynan timsolidir" deb ta'riflanadi.
Mazkur ijobiy ezgu niyatlarni amaliyotda qaror toptirishga shaxsning tizimi
tashkiliy tomonini basholay olmaslik va ichki omillar rolini bir tomonlama orttirish
holati to’sqinlik qiladi. Jumladan, R.Linton shaxs tuzilishini "individuumga
aloqador psixik holatlar va hodisalar tashkiliy agregati" deb talqin qilishni taklif
qiladi, buning natijasida ularning shunchaki yig’indisi yuzaga keladi, xolos.
Taniqli AqSh psixologi G.Ollportning fikricha, shaxs "ichki tizim",
"dinamik qurilma", "Men", "qandaydir metapsixologik Men" o’zida oldindan
maqsad va dispozisiyani aks ettiruvchi, inson tafakkuri va xulq-atvorida mutanosib
ravishda qaror toptiruvchi jonzotdir". Xuddi shu boisdan shaxsning sinfiy-tarixiy
jishatdan yaqqol basholanishi ochilmay qoladi, ijtimoiy tashlil o’rnini psixologik
talqin egallaydi chamamda.
Psixologlardan T.Parsons, G.Mid va boshqalar "shaxsning rolli tuzilishi"
nomli konsepsiyani ishlab chiqib, odamning yaxlit sub'ektiv dunyosini, uning
psixologik qiyofasini diqqat markazidan, idrok maydonidan chetda qoldiradilar.

Shunga qaramasdan, sobiq sovet faylasuflari va psixologlari shaxsning

strukturasiga biryoqlama yondashishga barham berishga intildilar, uning jamiyatda
bajaradigan rolini adolatli bashslab, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik, psixologik
tizimlarda rolning turli kontekstda maqsadga muvofiq bajarilishini ko’rsatib
o’tdilar.
Bu
kontekstdagi
asosiy
yoki
bosh
muammo
rollarni
internalizasiyalashning yaqqol psixologik mexanizmlari, ular bilan bog’liq bo’lgan
normalari, rollar o’rtasidagi psixologik farqlar, shaxs tuzilishida mustashkam joy
olgan, unga nisbatan tashqi omillar; qo’zg’atuvchilar tarzida saqlanuvchilar
shisoblanadi.
Chet el psixologiyasida olimlar diqqatini keyingi yillarda shaxs modelining
psixologik omillari tortmoqda, ularning asosiy variantlari G.Ayzenk, R.Kettell
konsepsiyalari bilan bevosita bog’liqdir. Mazkur konsepsiyalar ko’p yoki oz
miqdordagi "omillar" (Ayzenkda ular 2-3 ta, Kettellda esa 20 tadan ziyod) ga
asoslangan bo’lib, ular muayyan darajada umumlashgan individuallikning yoki
shaxs qiyofasini ifodalovchi, psixologik xususiyatlarni aks ettiruvchi ruhiy tizimni
qayd qilishga suyanadi. Ammo tub ma'nodagi shaxsning psixologik konsepsiyasi
ham individuallik qiyofalarini shaqiqiy ijtimoiy-psixologik moshiyatini ochish
imkoniyatiga ega emas, chunki xususiyatlarning qonuniy ravishdagi o’zaro
aloqalari tavsif qilinmay qolingan.
Ta'kidlangan paradoks sistemasi yondashuv pozisiyasi orqali izoshlanishi
mumkin, lekin yaxlit tizimning tavsifisiz ayrim komponentlarning mazmundor
tasnifini amalga oshirish imkoniyati yo’q. Darshaqiqat shuning uchun "insonning
ijtimoiy-psixologik xususiyatlari yoki aloshida psixologik tizimdan kelib chiqqan
holda majmua" deb atashga suyanib ish yuritish orqali shech qanday "shaxs
tuzilishi" ni yaratib bo’lmaydi.
Shaxsning dinamik tuzilishidagi modellari sobiq sovet psixologlari taxmin
qilgan qiyinchiliklarning oldini olish mazmunida ifodalangan.
B.D.Pariginning qat'iy asoslanib aytishiga ko’ra, shaxsning dinamik
strukturasining yetakchi (farqlanuvchi) alomati yaqqol vaqt oralig’iga bog’liqligi,
shaxs faoliyati yoki psixikaning muayyan holatiga aloqadorligidir. Shaxsning
dinamik strukturasining ikki asosiy jabshaga taalluqligiga, ya'ni psixik holatlarga
va xulqqa ishora qilgan B.D.Pariginning mulohazasicha, shaxsning kayfiyati yoki
psixologik jishatdan o’zining tayyorgarlik xislati yuksak ahamiyatli yangilanishdir.
Olimning talqiniga ko’ra, psixologik tayyorgarlik - bu integral strukturaviy
tuzilmadan iborat bo’lib, muayyan vaqt oralig’ida inson psixikasining jismli
yo’nalganlik darajasi va tonalligini tavsiflaydi. Psixologik tayyorgarlik o’zining
tuzilishi bo’yicha uch xil jabshani qamrab oladi (konstantli, dolzarbli, vaziyatli) va
faoliyatda muhim funksiyalarni bajaradi. a) muayyan vaqt birligida individ
tomonidan qayta ishlanuvchi va idrok qilinuvchi barcha joriy axborotlarning
akkumlyatori; b) inson faolligining tonizatori va regulyatori; v) faoliyat va
axborotni qabul qilish ustanovkasi; g) shaxsning qadriyatga yo’nalganlik omili
shisoblanadi. Inson shayoti va faoliyatining u yoki bu lashzalarida psixikasining
(komponentlari) tarkibiy qismlari bilan sodir bo’lishlikning psixik tayyorgarligi
sintetik ravishda birlashgandir. Bu muammo pariginchasicha, psixik tayyorgarlik
psixik holatlarning dominantligi degan tushunchaga yaqinlashib qoladi.

Vasholanki, shaxsning dinamik va statik tuzilishi munosabatini shisobga olmaydi,

psixologik tayyorgarlikning miqdoriy tavsifi yo’llarini ko’rsatib o’tmaydi, natijada
uning ko’lami cheksizga aylanib qoladi.
K.K.Platonov tomonidan ilgari surilgan shaxsning dinamik funksional
tuzilishi (strukturasi) katta qiziqish uyg’otadi. Olim shaxs xususiyatlarining barcha
boyligini qamrab oluvchi, ko’p bosqichli modelini yaratishga intiladi. Shaxs
tuzilishining elementlari bo’lib, uning shossalari, xususiyatlari, qiyofasi
shisoblanadi. K.K.Platonov shaxs tuzilishining turli tomonlari bilan o’zaro
aloqador to’rt tuzilishga ajratadi:
1) shaxsning axloqiy qiyofasi munosabati va yo’nalganlik birlashtiruvchi
ijtimoiy hartlangan osttuzilish. Bu osttuzilishga aloqador shaxsning xislatlari tabiiy
mayllarga bevosita bog’liqligi yo’q va tarbiyaviy yo’l bilan shakllantiriladi.
2) tajribaning osttuzilishi; unga ta'limiy yo’l bilan egallangan bilimlar,
malakalar, ko’nikmalar, odatlar kiradi, ammo bu narsa shaxsni qiyofasining
biologik hartlangan ta'siri ostida kechadi (K.K.Platonov). Ushbu osttuzilish orqali
shaxs insoniyatning tarixiy tajribasi,
3) shaxsning individual xususiyatlari bilan hartlangan ba'zi psixik jarayonlar
(xotira tipi, emosional harakat barqarorligi ko’rsatkichi, mashqlanish yo’li) bilan
shakllantiriladi. Biologik hartlangan xususiyatlarning ta'siri yanada aniqroq ko’zga
tashlanadi.
4) biologik hartlangan osttuzilish biopsixik xususiyatlarni, fazilatlar,
temperament...(shaxsning topologik xususiyatlarini), jinsiy va yosh xususiyatlar,
shuningdek, insonning patologik o’zgarishini birlashtiradi. Bu osttuzilish
mashqlantirish orqali shakllantiriladi, miyaning morfologik va fiziologik
xususiyatlariga bog’liq. K.K.Platonovning fikricha, bu osttuzilishga shaxs qiyofasi
(xususiyatlari) ning asosiy jabshalarini kiritish mumkin.
Qisqacha tashlil qilingan K.K.Platonovning shaxs tuzilishiga oid
konsepsiyasi (nazariyasi) keng ko’lamdagi ta'lim va tarbiya amaliyoti bilan jips
aloqasi tufayli o’ziga tortadi. Ammo muallif bu borada shaxs va inson to’g’risidagi
mulohaza yuritganda uning real xususiyatlari va holatlarini yaqqol ochib bermaydi.
Ma'lumki, Hozirgi zamonda bir-biridan sezilarli, deyarli farqlanuvchi talqinlar
shukm surmoqda, kezi kelganda bashs predmetini sun'iy ravishda o’zgarish shollari
uchrab turadi. Uning asarlarini o’rganish jarayonida, shaxs tuzilishi to’g’risidagi
mulohazalarda, shaxsning bu muammo funksional psixologik - pedagogik jabsha
ekanligi oydinlashib boradi, trenirovka, mashqlanish, ta'lim olish yo’li bilan unda u
yoki bu shislatlar shakllantiriladi.
K.K.Platonov "shaxsning tomonlari va uning osttuzilishi" tushunchalarini
sinonim sifatida qo’llanilganligini ta'kidlab, uni quyidagicha izoshlab beradi:
"shaxsning moddiy jabshalari to’g’risida emas, balki funksional tomonlarining
o’zaro ta'siri to’g’risida gap boradi". Bundan ko’rinib turibdiki, shaxsning
komponentlari, uning xususiyatlari, tuzilishi nimani bildiradi, degan muammoga
javob topib bo’lmaydi.
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan hodisalarni (vaqtni fazoviy) basholash ontologik
asnoda o’z yechimini topa olmaydi. Chunki struktura yaxlit tuzilma bo’lganligi
tufayli u shech qachon jabsha, tomon va jishatlarning shunchaki majmuasidan

iborat bo’lmasligi ravshan. Binobarin, osttuzilish tushunchasini talqin qilishda

umumiy qabul qilingan qoidaga ko’ra nisbiy jishatdan mustaqil tarkiblardan
tuzilganidan qat'i nazar u bundan kengroq yaxlitlikning qismi bo’lib shisoblanadi.
Ana shu fikrdan kelib chiqqan holda quyidagilarni ko’z o’ngiga keltirish muvofiq:
birinchidan, shaxsning ijtimoiy sifatlari o’z xolicha shukm surmaydi, balki yaqqol
nerv sistemasida qayd qilinadi, ya'ni tabiiy biologik mexanizmlar yordami bilan
amalga oshadi. Ikkinchidan, biologik hartlangan shaxs sifatlarining aksariyati filo
va ontogenezda bevosita ijtimoiy hart-haroitlarning ta'siri ostida shakllanadi.
Shuning uchun biologik hartlanganlikning ijtimoiylikdan ajratishni o’zi o’ta
murakkab bo’lib, amaliy jishatdan genotip bilan fenotip o’rtasida demarkasion
(fransuzcha demarcation, qat'iy chegara) chiziq o’tkazish mumkin emas.
Uchinchidan, na biologik, na ijtimoiy hartlangan sifatlar, fazilatlar, xislatlar inson
tomonidan egallanayotgan tajribadan tashqarida namoyon bo’lishi kuzatilmaydi.
Shuningdek, insonning o’zlashtiradigan bilimlari, malakalari, ko’nikmalari,
odatlarining o’ziga xosligi uning shaxsidagi nuqsonlar kompensasiyasi ko’pincha
axloqiy yo’nalganlik va mayllarga bog’liq. To’rtinchidan, aloshida olingan bilim
jarayonlarining tipologik xususiyatlari bilan hartlangan shaxs fazilatlarini o’zaro
bir-biridan ajratib tashlil qilish ham g’ayritabiiy holatdir. Yuqoridagi
mulohazalarning barchasi shaxsda namoyon bo’ladigan xislatlarida o’z ta'sirini,
izini qoldiradi.
Xuddi shu boisdan K.K.Platonov tomonidan tavsiya qilingan osttuzilishning
tabiiy yaqqol shaxs tuzilmasi majmuasi sifatida qabul qilish o’ta bashslidir.
K.K.Platonov bo’yicha shaxsning to’rt "osttuzilish" jabshalari shisoblanadi, chunki
turli kontekstdagi ularning har qaysisi shaxs fazilati tariqasida qarash va shunda
uning integral tizimini basholash mumkin.
V.S.Merlin ham shaxsning tuzilishi masalasiga aloshida ahamiyat bergan
olimlardan biri sanaladi. Uningcha, shaxsning qismlariga ajratib talqin
qilinmaydigan jabsha (komponent) - bu uning xislatlaridir. Ularning har biri
muayyan yo’nalganlik moshiyatini o’zida mujassamlashtirgan bo’lib, shaxs
munosabatini aks ettiradi. Shunga binoan shaxs ning tuzilishi deganda V.S.Merlin
insonning o’z-o’ziga, o’zgalarga, mehnatga u yoki bu munosabatini o’zida
birlashtiruvchi shaxs xususiyatlarining tashkiliy va o’zaro aloqadorligini
anglatuvchi o’ziga xos "simptomokompleks" ni tushunadi.
Olimning muammoga bunday yondashuvi go’yoki juda o’rinli, to’la
ashyoviy daliliy tasavvurni vujudga keltiradi. Shaxs tuzilishi muammosini uzil-
kesil shal qilinishi, yechimini topish uchun ayrim hartlarga rioya etilishi lozim.
Birinchidan, "shaxsning munosabati" tushunchasi moshiyatini yaqqol ochish,
ikkinchidan, shaxsning xususiyatlari to’g’risidagi tasavvurlarni detallashtirgan
holda ishlab chiqish darkor. V.S.Merlinning faktlar konstatasiyasiga binoan
"simptomokompleks" shaxs tuzilishining bayoniy va statik tavsifini bildiradi,
xolos", sholbuki shunday ekan "mazkur ijtimoiy haroitlarda shaxs tuzilishining
rivojlanishi va yuzaga kelishi qonuniyatlari" o’rnatilishi joiz.
Ko’pgina psixologlarning qarashlarida shaxsning ijtimoiy-psixologik tavsifi
qiyofasining tuzilishida yetakchi rol o’ynashi va qayd etishi ta'kidlanadi. Shu

jumladan, tadqiqotchi N.I.Reynvaldning fikricha, shaxsning tuzilishi va uning har

bir qiyofasi (xislati) uch mezon asosida tashlil qilinishi joiz:
1) orientirovkaning darajasi va anglanganlik xususiyatiga;
2) u yoki bu eshtiyojiy holatlarni harakatlantirishning xususiyati hamda
tashkiliyligi;
3) paydo bo’lishning jadalligi, jiddiyligi va zo’riqishga, ya'ni insonning
emosional irodaviy, bilishga oid sifatlari nuqtai nazariga va boshqalar.
N.I.Reynvaldning izoshlashicha, faoliyatning regulyasiyasida psixik
funksiyalarni umumlashgan guruhlashtirish ularning uch o’lchovli (mezonli)
tasnifining aql (intellekt), shissiyot (emosiya) va iroda moshiyati zimmasiga
tushishi shaxs tuzilishini temperament, xarakter va qobiliyatlarga, ikkinchi
tomondan esa ekstraversiya, introversiya omillariga ajratishga barham beradi.
N.I.Reynvaldning ushbu yondashuvi A.R.Luriyaning miya faoliyatining uch
blokli roli tasnifiga bevosita mos tushadi, chunonchi, aql (intellekt) ko’p shollarda
informasion blok orqali amalga oshadi, iroda (tashkiliylilik) programmalashtirish
bloki bilan, xilma-xil emosional holatlar (shissiyot) yuzaga kelishining negizida
"energetik" blok yotadi. Aql, shissiyot, iroda va ularni ro’yobga chiqaruvchi
miyaning bloklari, harakatlantiruvchilarni emas, balki o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan
insonning atrof-mushitga nisbatan munosabatining uch lashzasini anglatadi.
Xullas, qarashlarning rang-barangligi muammo yechimining har xil
variantlari, invariantlari, modifikasiyalari, modullari va modellari bir davrning
o’zida shukm surishini ta'minlaydi hamda sistemali yondashuv majmuasi yuzaga
kelishi uchun puxta negiz, mexanizm va barqaror manba shozirlaydi.
shaxs degan tushuncha shosil bo’ladi.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jishatlaridan biri bu uning individualligidir, ya'ni yakkasholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy
psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga
xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, shukmron xususiyatlar yig’indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik
xususiyatlarning birikmasini aynan o’xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas.
Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg’u-alam, uning bilan birga esa
shayotda tiklab bo’lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab
voqelikning mangulikka yo’nalishi bilan izoshlash mumkin