Chet el psixologiyasida shaxs nazariyalari

Rollar nazariyasining rivojlanish tarixi
Rol tushunchasi 1920—1930-yillarda keng qoʻllanila boshlandi. Kontseptsiyaga qiziqish shaxsning jamiyat tizimidagi mavqei uning xulq-atvorini qanday belgilashi va aksincha, bir qator munozaralar doirasida paydo boʻldi.
Rol nazariyasining rivojlanishidagi markaziy shaxslardan biri Linton boʻlib, u „Insonni oʻrganish“ (1936-yil,inglizcha: The Study of Man) asarida „Holat va rol“ bobini yozgan va bu nazariyani yaratish va rivojlantirish uchun boshlangʻich nuqtadir.1950-yillar va 1960-yillarning boshlari rollar nazariyasining jadal rivojlanishini belgilab berdi. U strukturaviy sotsiologiya va antropologiya uchun umumiy asos yaratish uchun asos boʻldi. Rol tadqiqotlari eksperimental ijtimoiy psixologiyada va ijtimoiy soha nazariyasida rivojlangan. Bu vaqtda nazariyaga oid koʻproq texnik adabiyotlar paydo boʻldi, masalan, „Rollarni tahlil qilish boʻyicha tadqiqotlar“ (N. Gross, W. Meyson, A. McEachern, 1958), yangi tushunchalar paydo boʻldi, masalan, „rol“ ziddiyat".
Rol nazariyasi doirasida quyidagi asosiy tushunchalarni ajratib koʻrsatish mumkin:

• odatda inson xulq-atvorining ikki yoki undan ortiq mos kelmaydigan kutishlarining parallel koʻrinishi sifatida belgilanadigan rollar toʻqnashuvi tushunchasi;
• J.Mid tomonidan shakllantirilgan rol oʻynash kontseptsiyasi. Mid, bu shaxsning oʻzini-oʻzi adekvat rivojlanishi va ijtimoiy oʻzaro taʼsirda ishtirok etish insondan „boshqa rolni oʻz zimmasiga olishini“ talab qiladi deb tushuntiradi;
• Muvofiqlik- qabul qilingan xulq-atvor namunalariga muvofiqlikni anglatadi;
• deviatsiya — qabul qilingan ijtimoiy meʼyorlardan chetga chiqadigan xatti-harakatlar, shaxsning ijtimoiy rollarning kutishlari va standartlariga qarshiligi

Psiхоlоgiyada psixоgеnеtik yondashish ham mavjud bo’lib, u biоgеnеtik, sоtsiоgеnеtik оmillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psiхik jarayonlar taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega dеb hisоblaydi. Ushbu yondashishning uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o’z mоhiyati, mahsuli va jarayon sifatida kеchishi bilan o’zarо tafоvutlanadi. Psiхikaning irratsiоnal (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’lmish emоtsiya, mayl va shu kabilar yordamida shaхs хulqini taхlil qiluvchi nazariya psiхоdinamika dеyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namоyandalaridan biri - bu amеrikalik psiхоlоg E.Eriksоndir. U shaхs rivоjini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o’ziga хоs bеtakrоr хususiyatga egadir.