Chirchiq davlat pedagogika universiteti fizika va kimyo fakulteti Kimyo yo’nalishi

Dalton atom nazariyasining postulatlari quyidagicha edi:
Barcha materiya atomlar deb nomlanadigan kichik bo'linmaydigan va yo'q qilinmaydigan zarralardan iborat.
Xuddi shu elementning barcha atomlari bir xil xususiyatlarga ega, ammo ular boshqa elementlarning atomlaridan farq qiladi.
Turli elementlarning atomlari birikib, birikma hosil qiladi.
Kimyoviy reaksiya bu atomlarni qayta tashkil etishdan boshqa narsa emas.
Atomlarni hech qanday usul bilan yaratish yoki yo'q qilish mumkin emas.
Dalton nazariyasining ba'zi kamchiliklari bor edi; bugun biz atomlarni yo'q qilish mumkinligini bilamiz. Shuningdek, bir xil elementlarning ba'zi atomlari massasi (izotoplari) bo'yicha turlicha. Nazariya allotroplarning mavjudligini ham tushuntirmaydi.
elektr zaryadi

Zarralar	Elektr zaryadi	Nisbiy massa
Tabiat	nisbiy qiymat
Proton	ijobiy	+1	1
Neytron	Mavjud emas	0	1
Elektron	Salbiy	-1	1/1840

ad
elektron qatlamlar
Elektronlar qatlamlarda yoki energiya darajalarida taqsimlanadi:

yadro	qatlam
K	L	M	N	O	P	Q
1	2	3	4	5	6	7
Daraja

Qatlamlardagi elektronlarning maksimal soni yoki energiya darajasi:

K	L	M	N	O	P	Q
2	8	18	32	32	18	2

energiya sathlari
Energiya qatlamlari yoki sathlari harflar bilan belgilanadigan energiyaning pastki qatlamlari yoki pastki sathlaridan iborat s, p, d, f.

sublevel	s	P	d	f
Elektronlarning maksimal soni	2	6	10	14

Har bir energiya darajasida ma'lum darajalar:

sublevel	1s	2s 2p	3s 3p 3d	4s 4p 4d 4f	5s 5p 5d 5f	6s 6p 6d	7s
Daraja	1	2	3	4	5	6	7
K	L	M	N	O	P	Q

ad
Sublevellar energiya ko'tarilish tartibida:

1s

2s

2p

3s

3p

4s

3d

4p

5s

4d

5p

6s

4f

5d

6p

7s

5f

6d

Sub-darajalarni to'ldirish
Quyi sathlar ketma-ket to'ldirilib, energiyani ortib borishi bilan har bir pastki sathda maksimal miqdordagi elektronlar bilan to'ldiriladi. (Aufbau qoidasi)
Kvant sonlari elektronning atomdagi energiyasini va elektronni topish ehtimoli maksimal mintaqasini bildiradi.
O asosiy kvant raqami (n) energiya darajasini ko'rsatadi. U 1, 2, 3,… energiya darajasida mos ravishda n = 1 dan n = ¥ gacha.
Har bir darajadagi elektronlarning maksimal soni 2n2 bilan beriladi. Ma'lum bo'lgan atomlar orasida asosiy holatida bir xil darajadagi elektronlarning maksimal soni 32 ga teng.
O ikkilamchi yoki azimutal kvant raqami (l) elektronning pastki sathidagi energiyasini bildiradi. Ma'lum bo'lgan atomlarda, asosiy holatda, energiya ko'tarilish tartibida s, p, d, f bilan ko'rsatilgan to'rtta pastki sath mavjud.

sublevel	s	P	d	f
azimut kvant raqami	1 = 0	l = 1	l = 2	l = 3

Orbitallar
Sublevellar orbitallardan iborat. Orbital - bu atomning elektroni joylashgan bo'lishi mumkin bo'lgan elektrosfera mintaqasi. Har bir orbitaldagi elektronlarning maksimal soni 2 ga teng.
ad
Har bir orbitalga noldan o'tib, qiymati -1 dan +1 gacha bo'lgan magnit kvant raqami (m) berildi.

sublevel s	bitta orbital s	(0)
sublevel p	uchta p orbital	(-1) (0) (+1)
pastki daraja d	besh d orbital	(-2) (-1) (0) (+1) (+2)
sublevel f	etti orbital f	(-3) (-2) (-1) (0) (+1) (+2) (+3)

S orbital shar shaklida. P orbitallari ikki qavatli ovoid shaklida va bir-biriga perpendikulyar (ular uchta ortogonal x, y va z o'qi bo'ylab yo'naltirilgan.
aylantirish
Spin - bu elektronning o'z o'qi atrofida aylanishi. U parallel yoki anti-parallel bo'lishi mumkin. Ularning har biriga kvant raqami berilgan: + 1/2 va -1/2.
Pauli istisno qilish printsipi
Xuddi shu atomda to'rtta kvant soniga teng ikkita elektron yo'q.
Ushbu tamoyil natijasida bir xil orbitaldan ikkita elektron qarama-qarshi spinga ega.
Yarim to'la orbital juftlanmagan elektronni o'z ichiga oladi; to'liq orbital ikkita juft elektronni (qarama-qarshi spinga) o'z ichiga oladi.

Mol" nima va uni moddaning molekulalari sonini topish uchun qanday ishlatish kerak

Moddaning ma'lum miqdorida qancha molekula borligini aniqlash uchun "mol" tushunchasi ishlatiladi. Mol - bu uning miqdori 6,022 * 10 ^ 23 molekulalarini (yoki atomlarni yoki ionlarni) o'z ichiga olgan moddadir. Ushbu ulkan qiymat "Avogadro doimiysi" deb nomlanadi, u mashhur italiyalik olimning nomi bilan ataladi. Qiymat NA bilan belgilanadi. Avogadro konstantasi yordamida har qanday moddaning istalgan miqdordagi molida qancha molekula borligini aniqlash juda oson. Masalan, 1,5 mol tarkibida 1,5 * NA = 9,033 * 10 ^ 23 molekulalari mavjud. O'lchashning juda yuqori aniqligi talab qilinadigan holatlarda, Avogadro son qiymatidan ko'p sonli kasrli sonlardan foydalanish kerak. Uning eng to'liq qiymati: 6, 022 141 29 (27) * 10 ^ 23.

3.MOLEKULA TUZILISHIGA OID UMUMIY MA‘LUMOTLAR
Atomlardan molekulalаrning hosil bo’lish masalasi, molekulalalarning tuzilishi va kimyoviy bog’lanish tabiati Fizik – kimyoviy jarayonlar termodinamikasidagi eng muhim muammolardan birini tashkil etadi. Atomning murakkab strukturasi aniqlangandan so’ng, valentlik tushunchasining ma‘nosi ochilgandan keyin bu masalalarni yechish yuzasidagi ishlar ancha ilgarilab ketdi. XIX asrning boshlarida kimyoda elektroliz jarayonlarning o’rganish natijasida valentlik kuchlarining elektr tabiati to’g’risidagi tasavvurlar vujudga keldi. Katodda ajraladigan elementlar musbat zaryadga va musbat valentlikka, anodda ajraladigan elementlar esa manfiy zaryadga va manfiy valentlikka ega bo’lishi aniqlandi.
Masalalarni bunday qo’yilishi organikaviy kimyoga to’g’ri kelmasligi ma‘lum bo’ldi. Organikaviy birikmalar kimyosining asosi sifatida organik kimyoning asosiy elementlari, uglerod, kislorod, vodorod va boshqalarga xos doimiy valentlik tasavvurlari qo’yiladi. Bu holatni taraqqiy etdirib, Rossiya olimi A.M. Butlerov XIX asrning 60 – yillarida organikaviy birikmalarning tuzilishi to’g’risida o’zining struktura nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga muvofiq har qanday turdagi molekula muayyan turdagi bog’lanish orqali atomlardan tashkil topadi. Atomlarning fazoda turlicha joylashishi natijasida hosil bo’lgan molekulalar xossalari jihatidan bir – biridan farq qilishini aniqladi.
Har qaysi organikaviy birikma uchun atomlar turi, soni va bir – biriga nisbatan joylashuvini tasvirlovchi yagona ratsional formulani keltirib chiqarishi mumkin. A.M. Butlerovning organikaviy birikmalarning tuzilish nazariyasi keyinchalik o’z taraqqqiyoti natijasida organikaviy kimyoning butun asosini tashkil etdi. Lekin organikaviy birikmalardagi kimyoviy bog’lanish mohiyati faqat XX asrda tushuntirib berildi.
XIX asrning oxiriga kelib ikki turdagi kimyoviy bog’lanish va ikki turdagi kimyoviy birikmalar mavjudligi aniqlandi. Birinchi turdagi molekulalarda atomlar har xil turdagi zaryadga ega bo’ladi, boshqa turdagi birikmalarda esa zaryad bo’lmaydi. Birinchi turdagi birikmalarga geteropolyar, ikkinchi turdagilariga – gomepolyar birikmalar deyiladi.
Molekulalar tuzilishi to’g’risida ta‘limot va kimyoviy bog’lanish tabiati XX asrda o’z taraqqiyotini davom ettirdi. Kimyoviy bog’ning vujudga kelishida bir atomdan ikkinchisiga elektron o’tishi yoki atomlar orasida elektronlar siljib elektron juftlab hosil qilishi ma‘lum bo’ldi. Elektronlarning joy almashinuvi, u yoki bu kimyoviy bog’ning vujudga kelishi elektronga moillik kattaligi va atomlarning elektr manfiyligi nisbati bilan aniqlanadi.