Cho'llanish jarayonlari va tuproq degradatsiyasi

2.2. Tuproq degradatsiyasining asosiy sabablari.
Tuproqning degradatsiyaga uchrashining asosiy sababi –bu tabiiy –iqlimiy omillar va inson faoliyati natijasida yerlarning cho’llanishiga va tanazzuliga olib keladi.Bular jumlasiga:
-cho’llanish, o’rmonsizlanish va boshqalar;
-sug’orma dehqonchilik sharoitlarida yerning ikkilamchi sho’rlanishi , suv va zax bosishi;79
-tog’ va tog’ oldi hududlaridagi tuproqlarning suv vs irrigatsiya eroziyaga uchrashi;
-intesiv ko’chma chorvachilik hududlarida yaylovlarni
degressiya va tuproqlar deflyatsiyaga uchrashi
-yerlarning qishloq xo’jaligi va sanoatda o’zlashtirishdagi texnogen cho’llanish ;
- agrakimyoviy vositalar qo’llanilishi,sanoat va maishiy chiqindilar tashlanishi va ziroatchilikdagi yakka hokimlik natijasida tuproqning iflislanishi va hosildorlikning yo’qolishi;
-Orol dengizining qurishi v atuz-chang to’zonlar,aerazol va boshqalarning tuproq yuzasiga o’tirishi hisobiga tuproqlarning sho’rlanishi.
Bundan tashqari ,tuproq va yerlarnng degradatsiyaga duchor bo’lishida quyidagi jarayonlar va tadbirlar asosiy rol o’ynaydi :
1.Mineral va organic o’g’itlar hamda pestid sidlarning noto’g’ri qo’llanishi.
Tuproqlarga yuqori miqdorga mineral o’g’itlar va pestidsidlarning qo’llanilishi tuproq strukturasidga va ayrim xossalariga salbiy tasir qilib uni eroziyaga moyil bo’lishiga olib keladi.
2.Meliorativ ishlar .Meliorativ ishlarni noto’g’ri texnalogiyalar asosida olib borish natijasida tuproqlarning gumusli qatlamini kamayishiga va tuproqni unumdor qatlamiga, tuproq hosil qiluvchi ona jins mahsulotlarini aralashib ketisiga olib keladi.
3.O’rmon qurilishi materiallarini tayyorlash. O’rmon qurilish materiallarini tayyorlash vaqtida og’ir texnikalarning harakati o’rmon qiyiga, o’simliklar qoplamiga salbiy ta’sir qiladi va daraxt ildizlarini ko’chirishda u bilan ko’p miqdorda gumus ham chiqib ketadi, natijada tuproqning ustki gumusli qatlami yo’qoladi.
4.O’rmon yong’ini. O’rmonlarda yong’in sodir bo’lganda o’rmon bilan birga o’rmon qiyi, o’simlik qoplamiga salbiy ta’sir qiladi va natijada tuproqni gumusli qatlami yo’qoladi.
5.Qo’riq va torfli tuproqlarning yonishi. Qo’riq va torfli tuproqlarda yong’in sodir bo’lganda tuproqni to’liq organik qismi yonib ketadi.
Tuproqning degradatsiyasi yana quyidagi turlarni o’z ichiga oladi. Eroziya qoplami o’zgarishga uchraydi, tuproq unumdorligi pasayadi va natijada cho’llashish jarayoni vujudga keladi. Bundan tashqari kuchli shamol, muzliklarning siljishi, ko’chkilar, daryo toshqinlari, vulqonlar, yer silkinishi, tayfun, sunami va boshqa eroziyani keltirib chiqaruvchi kuchlar mavjud.
Tuproqning unumdorligiga salbiy tasir etuvchi asosiy jarayonlardan birisuv va irrigatsiya eroziyasidir.Irrigatsiya eroziyasiga asosan sug’orma tipik va to’q tusli bo’z tuproqli yerlar moyil bo’ladi.Bu maydonlarning yarmiga yaqini bo’laklangan relyefli joylar va ularda irrigatsiya eroziyasi rivojlanish ehtimoli cho’l hududlaridagiga nisbattan ko’proqdir.Tuproqlarning yuvilishi qiyalik 1-2 gradusga yetganda boshlanib ,qiyalik oshgan sari eroziya jarayoni jadallashadi.
Eng havotirlisi shundaki ,irrigatsiya eroziyasi natijasida tuproqlardan gumus va oziqlantiruvchi moddalari yo’qoladi.Buning oqibatida ,qishloq xo’jaligi yer aylanmasidan qimmatbaho sug’oriladigan yerlar chiqmoqda .Bundan tashqari ,tuproqlarga solinadigan o’g’it va zaharli kimyoviy moddalarning uchdan bir qismi tuproqdan yuvilib, suv havzalarida yig’iladi va atrof muhitga salbiy tasir ko’rsatadi. Tuproq degradatsiyasini tezlashtiruvchi omillarga quyidagilarni keltirish mumkin.
Respublikamizning 643.2 ming ga sug/oriladigan yerlarni irrigatsiya eroziyasiga duchor bo’ladi. Qashqadaryo (159,7mnig ga),(Toshkent 138,6ming ga) (samarqand121,2)viloyatlarining sug’oriladigan yerlari irrigatsiya eroziyasiga ko’proq duchor bo’ladi. Suv eroziyasiga Qashqadaryo , Toshkent ,Samarqand,Surxondaryo,va Farg’ona viloyatalaridagi lalmi yerlar uchraydi. Shuning uchun ushbu yerlarga eroziyaga qarshi aniq maqsadli chora tadbirlar amalga oshirilishi lozim.o’zbekistonda shamol ta’siri ostidagi tuproq deflyatsiyasi 50%dan ortiq cho’l va bo’z tuproq mintaqalarini qamrab oladi .Farg’ona vodiysining g’arbiy va markaziy qismi , Buxoro vohasi,mirzacho’lning shimoliy- g’arbiy cho’li ,qarshi va sherobod cho’llari shuningdek qoraqalpog’iston respublikasi va xorazim viloyatining sug’oriladigan yerlari ,shamol tasiri ostida tuproq deflatsiyasiga uchragan . Tuproqning degradatsiya jarayonlriga chidamligini baholashda bir qator muhim ko’rsatkichlar tavsiya qilingan
2.2.1-jadval
Tuproq eroziyasi intensivligi shkalasi
(Н.К.Шакула , А.Г.Рожков , П.С.Трегубов,1973)

№	Tuproq eroziyasi xavfliligi	Tuproq yo’qotilishi intensivligi ,mm/yil	Tuproq yuvilishining o’lchami ,t/ga yilda
	Yo’q	Tuproq hosil bo’lish jarayoning jadalligi	Yuz beradigan yuvilish kam
	Kuchsiz	0,5 dan kam	6 dan kam
	O’rtacha	0,5-1,0	6-12
	Kuchli	1,0- 2,0	12-24
	Juda kuchli	2,0-5,0	24-60
	Falokatli	5 dan yuqori	60 dan yuqori

Bularga:

• 
  Iqlim xuxusiyatlari va relief tavsifi;
  
• 
  ekotizm komponentining fitosenotik tavsifi: biomassa mahsuldorlik,modda aylanishining hajmi va intensivligi ;
  
• 
  tuproq xossalari va rejimi:ishqoriy-kislotalik va oksidlanish – qaytarilish sharoitlari , suv rejimi ,grnulometrik v aminerologik tarkibi,kation almashinishi hajmi , gumus miqdori yoki zahirasi.
  

Tuproq eroziyasiga tabiatda barcha sodir bo’lishi mumkin bo’lgan bo’lgan holatlar kiradi, ya’ni tuproq unumdorligini pasaytiradigan ,tuproq qoplamini salbiy o;zgarishga olib keladigan antropogen omillar shular jumlasidandir;
a)iqlim o’zgarishi-ekstremal ob havo hodisalarining takrorlanishi va jadalligini o’zgarishi o’zgarishi kuzatiladigan noqulay gidrotermik sharoitlar; b)kimyoviy erosiya –tuproqda zaharli moddalarning yig’ilishi;
v)mexanik eroziya – qiyaliklarda siljishlarning sodir bo’lishi natijasida agregatlarning aralashishi;
g)yerlarni sug’orish natijasida tuproqlarning sho’rlanishi- tuproqlarda suvda eriydigan tuzlarning to’planishi;
d)tuproqlarning o’ta namlanishi va botqoqlanishi -tuproqlarda muntazam namlik tasirida sodir bo’ladigan bir qator holatlar ;
e)cho’llanish –yer yuzi biologik potensialining yo’qoloishi yoki kamayishi ,-ushbu jarayon suv resurslaning kamayishi bilan bog’liq ravishda kuzatiladi, ya’ni o;simlik qoplamini mutlaqo yo’q bo’lib ketishi ,faunalar uchun boshqa sharoitlarning paydo bo’lishi namoyon bo’ladi ;
J)yo’l va boshqa inshootlarni qurish –geologiya qidiruv ishlarini olib borishda , foyfali qazilmalarni qazib olishda ,qayta ishlashda ,o’si,lik va tuproq qoplamining yo’qolishi ;
Z)ikkilamchi sho’ranish – irrigatsion tadbirlarni tuproqlarning fizik va kimyoviy xossalarini hisobga olmasdan noto’g’ri yo’lga qo’yilishi natijasida yuzaga keladi .
Shamol, suv ,harorat,geoligik ,antropogen va boshqa omillar ta’sirida eroziya yuzaga kelishi mumkin.Rivojlanayotgan tropik davlatlarda yiliga 11 million gektar o’rmon kesiladi, natijada tuproqning unumdor qatlami degradatsiyaga uchraydi.XXI asrning birinchi o’n yilligida AQSHda minitraktorlarni ishlab chiqish keng yo’lga qo’yildi , chunki o’tgan davrda , ayniqsa, makkajo’xori ekilgan dalalarida kuchli ,og’ir traktorlarda ishlov berish oqibatida ko’plab maydonlar eroziyaga uchradi ,kata hududular cho’llarga aylandi.
2.2.1-rasm
Tuproq degradatsiyasining namoyon bo’lishi



Natijada millionlab tonnalab tuproqning ustki qatlami qora bulutga o’xshash chang-to’zon shaklida ko’tarilib unumdorlikning pasayishiga olib keldi. Chorvachilikning noto’g’ri yo’lga qo’yilishi natijasida ham ko’plab unumdor yerlar degradatsiyaga uchraydi, ya’ni eroziya jarayoning jadallashishiga olib keladi.
2.2.2–jadval
Degradatsiyaning hududlar bo’yicha joylashishi.

Ko’rsatkic h	Shimoliy Amerika	Markaziy Amerika	Janubiy Amerika	Yevropa	Avstraliya	Osiyo	Afrika	bo
Umumiy yer maydoni	1885	306	1768	950	882	4256	2966	13
Antropog en omillar ta’sirida degradatsi yaga uchragan yerlar mln/ga	95	63	243	219	103	747	494	19
Umumiy maydonig a nisbatan- %	5	20	13,7	23,1	11,7	17,6	16,7	15
Degradats iyaturlarib o’yicha – suveroziy asi ,shamoler oziyasi.	63 36	74 7	50,6 17,2	52,3 19,3	81 16	59 30	46 38	55 27

Du
Jadvaldanko’rinibturibdikidegradatsiyagauhraganyerlarningumumiymaydoni ,Osiyo,Afrika,JanubiyAmerikadako’proqmaydonlarnitashkilqiladi.
Xuddishungao’xshahshyerlaryevropadahamko’p, ammoMarkaziyAmerikada, OsiyovaAfrikadaesadunyobo’yichao’rtachadarajadandegradatsiyagauchragan yerlarko’proqmaydonlarniegallaydi .
Degradatsiyaturlaribo’yichabarchamintaqalardasuveroziyasiko’proqmaydonl arnitashkilqiladi.MarkaziyAmerikavaAfrikadayuqorivao’tayuqoridarajadade gradatsiyagauchraganyerlarko’proqmaydonlarnitashkilqilishibilanajralibtura di. Degradatsiyaomillarita’sirinuqtainazaridanqaralganda , OsiyovaJanubiyAmerikadao’rmonlarningkamayishiAfrikavaAvstraliyadacho rvamollarinio’tlatish
,ShimoliyvaMarkaziyAmerikavaYevropadaesayerlardansamaralifoydalanma slikoqibatidayerlarningbuzulishiyuzagakelmoqda .
2.2.2-rasm
Umumiy degradatsion jarayonlar

2.3.3-rasm Dunyo tuproqlari degradatsiyasi xaritasi.

O’zbekiston Respublikasi agrosanoat kompleksi barqaror rivojlanishni ta’minlash hamda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini kengaytirishning asosiy shartlari qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan yerlarning hosildor qatlamini saqlash , qayta tiklash va ulardan oqilona foydalanish hisoblanadi .yerlarning tuproq unumdorligi boshqa tabiiy omillar bilan birgalikda qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish samaradorligi va uning tannarxiga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish salohiyati asosini tashkil etdi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish ,garchi yer va suvga bog’liq bo’lsada , bu muhim resurslarning holatiga keskin ta’sir egan va ta’sirini o’tkazib kelmoqda . Qishloq xo’jaligi O;zbekiston iqsodining muhim sektorlaridan sanaladi va 2011-yil yakunlariga ko’ra mamalakatimiz yalpi ichki mahsulotdagi qishloq xo’jaligining ulushi 17,5% tashkil qiladi . Oziq- ovqat xavfsizligi nuqtai nazaridan o’zbekistonda qishloq xo’jaligi jami oziq –ovqat iste’molini 90% qoplaydi.
Sug’oriladigan hududlarda tuproq degradatsiyasi umumiy darajasi yuqori .
Umumiy sug’oriladigan maydonning 55% degradatsiga uchragan. 78000 ga sug’oriladigan yer sho’rlanish va yoki sax suvlarining yuqoriga chiqishi natijasida batamom ishlab chiqarishdan chiqib qolgan.
Yer osti boylilarini qazib olish tuproq mexanikasiga ta’siri.