Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Üçünciiı l'əsiil
A m m a   bəzi  adam lar  (məsələn,  m eqarlar)  isra r  edirlər  ki,  bir 
şey  y a ln ız   o  zam an  nəsə  edə  bilər  ki,  o  bunu  etm ək də  olsun,  bunu 
e tm ə d ik d ə   isə  o  bunu  edə  bilm əz;  məsələn,  kim  ki,  ev  tikm ir,  o  ev 
tikə  bilm əz,  bu  işi  o  [yalnız]  ev  tikdikdə görə  bilər -   və bütün  digər 
h a lla rd a   da  məsələ  bu  cürdür.  O nlar  iiçün  b u ra d a n   irəli  gələn 
m ən asızlığı  görmək çətin  deyil.  Axı aydm dır ki,  bu   h alda,  bir insan 
ə g ər  b u   anda  ev  tikm irsə  o n u n   ev  tikən  olması  d a   m üm kün  deyil 
(ç ü n k i  ev  tikən  olm aq-ev  tikməyı'  bacarm aq  dem əkdir);  digər 
p e ş ə lə r sahəsində də məsələ eynilə bvı ciirdür. Belə peşələrə o n lan  nə
189

vaxtsa öyrənm ədən və raənim səm ədən yiyələnmək m ümkün deyilsə, 
eləcə  də  nə  vaxtsa  (ya  u n u tq a n lıq   üzündən,  ya  bədbəxt  hadisə 
üzündən,  y a  predm etin  m əhv  olm ası  üzündən  yaranan  zaman 
fasiləsinin  uzanm ası  ilə  bağlı  olaraq )  itirilərsə,  on d a  ola  bilərmi  ki, 
insan  d a h a   peşəyə  m alik  olm asm ,  sonra  da  onu  nə  cürsə  əldə 
edərək  d ərh al  tikməyə başlasın?  C ansız predm etlərlə də iş  eynilə bu 
cürdür:  axı heç bir şey əgər  hisslərlə qavranılm ırsa  nə isti,  nə  soyuq 
yaxud  şirin  və  ümumiyyətlə  hisslə  qavranılan  olmaz.  O na  görə  də 
onlar P ro ta q o ru n 1 təlimi  ilə  razılaşm alıdırlar.  A ncaq  heç  bir  varlıq 
əgər  o  hisslərlə  qavram asa  və  hərəkətdə,  fəaliyyətdə  olm asa  hissi 
qavrayışa d a  m alik  olmaz.  O d u r ki,  b ir insana təbiətən görmək xas 
olsa  d a   və  o n a   görmək  lazım   o lan   a n d a  əgər  görmürsə,  kordursa, 
onda  eyni  b ir  insanlar  gündə  bir  neçə  dəfə  k o r  və  eləcə  də  kar 
olacaqlar2.
S onra,  əgər  imkam  olm ay an-b u  d a  im kandan  m əhrum   olma- 
dırsa,  o n d a  belə  alınır  ki,  o  şey  ki,  hələ baş  verməmişdir  onun  baş 
verməsi  im k an ı  olm ayacaq;  əgər  olm ayan  im kan  haqqm da 
deyirlərsə  o  v ard ır  yaxud  olacaq  on d a  düzgün  dam şım rlar  (axı  elə 
bax  bu   «olm ayan  im kan»  dem əkdir)  və  deməli,  belə  baxışlar 
hərəkəti  də,  yaranm anı d a  rəd d  edir.  D oğrudan  da,  o  şey ki,  durur 
həmişə du racaq ,  oturan  isə  hərnişə oturacaq;  bir halda ki,  o  oturur 
d urm ayacaq,  çünki  durm aq  im kam   olm ayanın  durm ası  mümkün 
deyil.  O d u r ki,  əgər bunvın volverilm əz  olduğu  təsdiq edilirsə,  onda 
aydm dır ki, im kan və gerçəklik eyni  deyildir (bununla belə gətirilən 
baxışlar  im k an   və  gerçəkliyi  eyniləşdirdiklərı  üçün  az  əhəmiyyətli 
bir şeyi təkzib  etməyə çalışırlar);  belə ki,  mövcud ola bilən b ir şeyin 
m övcud  olm adığı,  m övcud  ola  bilməyən  bir  şeyin  mövcud 
olduğunu  düşünm ək  yolverilən(dir  və  eləcə  də  başqa  qəbildən  olan 
m övcudluq  haq qınd a  da  demək:  o lar ki,  yeriyə  bilər  ancaq  yerimir, 
yeriyə bilm əyən isə yeriyir.  A m m a ola  bilər ki,  təsdiq etdikləri kimi, 
im kan  h a lın d a   olan  bir  şeyin  gerçəkləşməsində  m ümkün  olmayan 
heç  nə  yoxdur.  M ən onu  nəzərdə  tu tu ra m   ki,  məsələn,  əgər  bir şey 
o tu ra  bilər  və  oturursa,  o n d a  əgər doğrud an  da  o  oturubsa  bunda 
m üm kün o lm ay an heç nə olm ayacaq.  Eləcə də əgər bir şey hərəkətə 
gətirilə  bilərsə,  yaxud  hərəkətə  gətirirsə,  dayanır  və  ya  dayandırır, 
olur və ya y aran ır, olmaya və ya yaranm aya bilər.
E ntelecheia3  ilə  bağlanan  enerqeia  adı  isə  d ah a  çox  hərəkət 
sayəsində  b aşqasm a  keçir:  axı  fəaliyyət  yerinə  d ah a  çox  hərəkəti 
qəbul  edirlər.  O na  görə  də  m övcud  olm ayana  hərəkət  aid  edilmir,
190
başqa şey aid  edilir,  m əsələn,  deyilir  k:i,  m övcud  olm ayan  şey  fikri 
və  ya  arzu  olunan  m övcudluqdur,  aııcaq  o n u n   hərəkətə  gətirilə 
bilən olduğunu təsdiq e tm irlər ona görəjki,  əks təq d iıd ə  o gerçəklik 
olmadığı halda gerçəklik  olardı.  D oğrudan d a,  m övcud olm ayanlar 
arasında  imkanda  m ö v cu d   olan  nəsə  də  v ard ır;  am m a  o  yoxdur, 
çünki o gerçəklikdə deyil,  imkandaDördüncü fəsil
Əgər imkan göstərildiyi  kimidirsə və ya [deyilənlərlə] uzlaşırsa, 
onda aydındır ki,  b u   m üm kündür,  aııcaq  baş  verm əyəcək deyilməsi 
düzgün  deyil,  çünki  b u   halda  m üm künsüzlüyün  nə  olduğu 
diqqətdən  yayınmış  o lar.  M ə  nonu  nəzərdə  tu tu ra m   ki,  məsələn, 
kimsə mümkünsüzlüyün  n ə   olduğuna  diqqət  yetirm əyərək  desin  ki, 
diaqonal  [kvadratın  tərəfi  ilə]  ölçülə  bilər,  ancaq  heç  vaxt 
ölçülməyəcək,  ona  görə  k i,  olm aq  və  ya  y a ra n m a q   im kanm a  m alik 
bir  şeyin  nə  indi,  nə  də  gələcəkdə olm am asına  heç  nə  mane  olm ur. 
Lakin yuxarıda m üəyyənləşdiriləndən1 zəruri  o la ra q   o çıxır ki,  əgər 
biz  olmayan  lakin  o la  biləcək  bir  şeyin  m övcudluğunu  və  ya 
yaranacığını  fərz  etsək  y en ə  də  buııda  m üm kün  olm ayan  heç  nə 
olmayacaq;  gətirilən  m isa ld a   isə  m üm künsüzlük  halı  vardır,  çünki 
diaqonalı  kvadratm   [tərəfi  ilə]  ölçmək  m üm künsüzdür.  İş  o n d ad ır 
ki,  yalan  və  m üm künsüzlük-eyni  deyil;  axı  sənin  indi  ayaq  üstə 
durm ağın-yalandır,  a n c a q  mümkünsüzlük deyil.
Bununla  birlikdə  həm çinin  o  da  a y d ın d ır  ki,  A   olduqda  B 
olm ası  zəruridir,  əgər  B -d ə  A   mövcud  olm ası  im kam   varsa.  B-də 
m övcud  olma im kanı  zəru rid ir.  D oğrudan  d a,  əgər  B imkam zəruri 
deyilsə,  onda B rnövcud  olm am asına  heç  nə m ane  olmur.  T u ta q  ki, 
A   mümkündür.  Ə gər  A   m ümkündürsə,  o n d a   A   olmasının  əqbul 
edilməsindən heç b ir m üm künsüzlük irəli  gəlməz.  O nda B-də olm ası 
zəruridir.  Buna  b a x m a y a ra q   B  olmasımn  zəruriliyini  mümkünsüz 
h e sab   edirlər.  T u ta q   ki,  B  mümkün  deyil.  Ə gər  B  olması  m üm kün 
deyilsə,  onda  A  d a   o lm ası  rrüm kür.  deyil.  Ancaq  axı  A  
m üm kündürsə  dem əli  B -də  olması  m üm kündür.  Deməli,  əgər  A  
m üm kündürsə,  o n d a   B  d ə   mümkündür,  a n c aq   b u   şərtlə  ki,  A 
m övcud  olduqda  B  də  m övcudluğu  zəruri  olsun.  A   və  B  arasında 
b elə  münasibət  o ld u q d a   B  mövcudluğu  m üm kün  deyilsə,  əgər  A 
m üm kündürsə,  o n d a   A   və  B  arasıııdakı  m ünasibət  qəbul  olunm uş 
m ünasibət  kimi  o lm ay acaq ;  və  əgər  A   m övcud  olması  im kanı
191

o ld u q d a  B  də mövcudluq  im k a m  zəruridirsə,  o nda əgər A varsa,  B- 
də  olm ası  zəruridir.  Çünki  A   m üm kün  olarsa  B  də  zəruri  m üm kün 
o lm asm ın   təsdiqi  göstərij:  k i,  əgər  nə  vaxtsa  və  nə  cürsə  A  mövcud 
olacağ ı mümkündürsə,  o z a m a n  B də mövcud olacağı zəruridir.
Beşinci fəsil
B ütün  qabiliyyətlər  a n a d a n   gəlmə  (məsələn,  [xarici]  duyğular), 
vərdişlə  qazam lan  (m əsələn,  fleytada  çalm aq  qabliyyəti)  və  təlim 
vasitəsilə  əldə  olunan  (m əsələn,  peşə,  sənət)  qabiJiyyətlərə  ayrılır. 
Bu  qabiliyyətlərdən  bəzilərini-vərdiş  və  düşüncə  ilə  qazam lanlara 
sah ib   olm aq  üçün,  ilkin  m əşğələlər  zəruridir,  digər  qabiliyyətlər1, 
m əru z  q alm a  qabiliyyətləri  üçün  isə  belə  məşğələlər  zəruri  deyil. 
A m m a   qabil  olan nəyəsə h a n sısa   m üddətdə və  nə cürsə  (dəqiq  tərif 
üçün  zəruri  olan  bütüıı  d ig sr  cəhətləri  də  əlavə  edək)  qabil 
o ld u ğ u n d an   və  bəzi  v a rlıq la r  düşüncəyə,  ağıla  uyğun  hərəkətlər 
törətm əyə  qabil  o ld u ğ u n d a n   və  onların  qabiliyyətləri  ağılla 
yaran dığ ın dan,  digər v a rlıq la r  ağıla m alik  olm adığından  və onların 
qabiliyyətləri ağıla əsaslan nıad ığ m d an ,  həm  də  bu  qabiliyyətlərdən 
birincisi  (ağıla  əsaslananlan  -   T.A .)  canlı  varJıqlarda,  ikinciləri  isə 
həm   canlı,  həm   cansız  v a rlıq la rd a   olduğundan  təsir  edən  və  təsirə 
m əru z  qalan  varlıqlar  öz  qabiliyyətlərinə  uyğun  olaraq  bir  birilə 
təm asd a  olduqda  ikinci  q isim   qabiliyyətlərdən  biıi  zəruri  olaraq 
təsir  edir,  digəri  isə  təsirə  m əru z   qalır,  birinci  qisim   qabiliyyətlərin 
ilişgisində  isə  bu  zəruri  deyil.  Çünki  ikinci  qisim  qabiliyyətlərdən 
hər  biri  ancaq  bir  təsir  d o ğ u ru r,  birinci  qisim  qabiliyyətlər  isə  əks 
təsirlər  də  yarada  bilər,  belə  ki,  [əgər  bu  qabiliyyətlər  zərurətlə 
təzah ü r  edərlərsə],  o nda  o ııla r  eyni  zam anda  əks  təsirlər  yarada 
bilərlər;  ancaq  bu  mümlcürı  deyil.  Bax,  ona  görə  də  nə  üçün  bir 
başqası həlledici olm alıdır,  m an   canatım ı yaxud öz seçimini nəzərdə 
tu tu ra m .  Varlıq  iki  şeydən  h a n sın a   qətiyyətlə  can  atır,  onda  o  bu 
c a n atım   m üm kün  olduqda  o n u   öz  qabiliyyətlərinə  uyğun  olaraq 
edir  və  təsirə  məruz  q a la n la   təm asa  girir.  O du r  ki,  hər  dəfə  ağıla 
u y ğ u n  hərəkət etməyə q ab il  o la n  varlıq nəyə qabildirsə ona can a tır 
və q a b il olduğu dərəcədə c a n   atır, o n u  da edir;  o yalnız təsirə məruz 
q a la n  q arşıda olduqda və m üəyyən bir durum da  olduqda təsir edir; 
əks  təqdirdə  o  təsir edə  b ilm əz  (bunu  «hər  hansı  xarici  müqavimət 
o ld u q d a»   deyimi  ilə  dəqiqləşdirm əyə  isə  artıq  lüzum   yoxdur:  axı 
qabiliyyətdən  hərəkət  e tm ə k   qabiliyyəti  anlam ında  söz  gedir,
192
qabiliyyət  isə  b ü tü n   hallarda  deyil,  a n c a q   müəyyən  şəraitlərd ə 
təsirli,  hərəkətdə  o lu r,  b u   şəraitlərdən  b iri  -   xarici  m üqavim ətlərin 
aradan  qalxm asıdır:  onları  tərifdə  o lan   [qabiliyyətlər]  istisna  edir). 
Odur ki,  heç  kim   istəsə  və  arzu etsə  belə,  eyni  vaxtda  iki  [müxtəlif] 
yaxud  bir-birinə  ə k s  olan  təsir  yaxud  h ərə k ə t  edə  bilməz:  axı  o   bu  
hərəkətləri,  təsirləri  bu cür etməyə qabil deyil və eyni bir v a x td a  biri 
digərinə  əks  o la n   hərəkətləri  etmək  qabiliyyəti  yoxdur,  çünki  b ir 
insan  nəyə  q ab ild irsə,  o n u  da [başqa  c ü r  deyil]  qabiliyyətinə  u yğu n 
edəcək.
Altıııcı fəsil
Hərəkətlə  b a ğ lı  olan  qabiliyyət  h a q q m d a   danışdıqdan  s o n ra  
gerçəkliyin  nə  və  necə  olduğunu  göstərək.  Axı  bunu  a ra şd ırm ış 
olsaq  bizə  o  d a   a y d ın   o lar  ki,  biz  qabiliyyət  haq q ında  yalm z 
təbiətən 
b a şq asın ı 
hərəkətə  gətirm əyə 
və 
ya 
b aşqası 
ilə 
(ümumiyyətlə  y a x u d   müəyyən  üsulla)  h ərəkətə  gətirilməyə  q a b il 
olmaq  a n la m ın d a   deyil,  həm  də  qabiliyyətin  artıq  a ra ş d ırıb  
göstərdiyimiz a n la m m d a  ondan danışırıq.  Dem əli,  gerçəklik -  şeyin 
im kanda  m övcud  o lan   varlıq  h a q q ın d a   dam şdığım ız  a n la m ın d a  
yox  (im kanda  m ö v cu d  olan  varlıq  h a q q ın d a   isə  biz,  m əsələn, 
Hermesin  a ğ a c d a   [təsviri]  haqqındakı  kim i,  xəttin  yarısım n  tam  
xəttə  olması  k im i  dam şırıq,  çünki  y a rım   xətti  tam   xəttən  a y ırm aq  
olar, b unun kim i,  tə d q iq a t aparm ağı b a c a ra n ,  ancaq [indi]  tə d q iq a t 
aparm ayan  b ir  a d a m ı  biz  səriştəli,  m əlu m atlı  sayırıq),  gerçəkləşm ə 
anlam ında  m ö v cu d   olmasıdır.  D em ək   istədiyimiz  fikir  bəzən 
köməyilə aydın  o lu r  və hər şey üçün  tə rif ax tarm ağ a lüzum y o xdur, 
dərhal 
u y ğ u n lu ğ a 
yəni: 
q u ru cun u n 
q u rm aq  
qabiliyyətinə
m ünasibəti  necəd irsə  oyağın  yatm ışa,  görənin  görmə  qabiliyyətinə 
malik  olub  a n c a q   gözlərini  yum ana,  m ateriyadan  a y n la n m   bu 
m ateriyaya,  em al  o lu nm uşun   emal o lu n m am ışa m ünasibətinin  d ə o 
cür  olm asına  d iq q ə t  verm ək  lazımdır.  Bu  fərqlilikdə  isə  q o y   bir 
tərəf gerçəkliyi,  o   b iri  tərəf isə im kam   göstərsin.  H ər  şey  h a q q m d a  
gerçəklik  a n la m ın d a   deyil,  yalnız  b irin in   digərinə  uyğunluğ u 
anlam m da  yəni:  b iri  digərində  yaxud  b irin in  digərinə  m ünasibəti 
necədirsə,  üçüncü  d;ı  dördüncü  də  o  c ü r  olu r  yaxud  dördüncüyə  o 
cür  m ünasibətdə  o lu r,  çünki  bəzi  şeylərin  bir-birinə  m ünasibəti 
hərəkətin  q ab iliyy ətə  münasibəti  k im id ir,  başqaları  b ir-birinə 
m ahiyyətin 
h a n s ıs a  
bir 
m ateriyaya 
m ünasibətinə 
u y ğ u n
193

m ü n asib ətdə  olurlar.  H üdudsuz,  boş  və  i.a.  lıaqqında  isə  onların 
im k a n   və  gerçəklik  o ldu ğ u   deyilsə  də  əksər  şeylər,  məsələn  görən, 
yeriyən,  görünə  bilən  şeylər  h aq q ın d a  deyilənlər  kimi  deyilmir. 
İn d icə  saydığımız  şeylər  haq qın d a  həqiqəti  bəzən  heç  bir  düzəliş 
etm ədən,  səhvsiz  də  dem ək  olar  (axı  görünən  -   bir  tərəfdən,  odur 
ki,  onu  görürlər,  digər  tərəfdən  isə  odur  ki,  onu  görmək  olar); 
hüdudsuz  olan  isə  im k a n d a   m övcuddur,  ancaq  bu  onun  nə  vaxtsa 
gerçəklikdə  ayrıca  m övcud  olacağı  demək  deyildir,  o  yalnız  idrak 
üçün  h ü d u d suzlu qdur1.  Bölünmənin  sonu  olrnadığından  o  çıxır  ki, 
[hüdudsuzda] gerçəklik im k an d ad ır2 ancaq ayrılıqda m övcud deyil.
H ü du d u  o lan   fəaliyyətlərdən  heç  biri  məqsəd  deyildir,  am m a 
o n ların   hamısı  m əqsədə  yönəlir,  məsələn  arıxlam ağın  məqsədi  arıq 
olm aqdır;  an caq  arıq lam aq   istəyənin  hərəkəti  arıqlam aq  xatirinə 
o lm ad ıq d a  bu  hərəkət  fəaliyyət  deyildir  ya  da  hər  halda  bitməmiş 
fəaliyyətdir (çünki  fəaliyyət  m əqsəd deyildir);  ancaq  əgər  hərəkətdə 
m əqsəd  varsa,  o n d a   o  fəaliyyətdir.  Belə  ki,  məsələn,  insan  görür  -  
və  görm üşdür,  düşünür  -   deməli  düşünm üşdür  (ancaq  o  öyrənirsə 
d em ək   olmaz  ki,  o  öyrənm işdir  və  ya  müalicə  olunursa  o  müalicə 
o lunm uşdur);  yaxud  o  yaxşı  yaşayır  -   deməli,  artıq  yaxşı  yaşa- 
m ışd ır,  xoşbəxtdir  -   deməli,  artıq  xoşbəxt  yaşamışdır.  Əks  halda 
fəaliyyət  nə  zam an sa  dayanm ış  olardı,  məsələn  insan  arıqladıqda 
(m əqsədinə  ç atd ıq d a)  artıq   arıqlam ağa  yönəldilmiş  fəaliyyət 
d ayanır.  O d ur  ki,  b u   m isallarda  birinciləıi  hərəkətlər,  ikinciləri 
gerçəkləşm ələr adlan d ırm aq   lazımdır.  Axı  o  hərəkətlərdən  hər biri- 
arıqlam a,  təlim ,  yerim ək,  tikinti  bitməmiş  hərəkətlordir;  əlbəttə, 
b u n la r  hərəkətlərdir,  am m a  bitməmiş  hərəkətlərdir.  Çünki  insan 
eyni  bir  vaxtda  gedir  və  artıq  getm işdir,  ev  tikir  və  artıq  onu  tik- 
m işdir,  y aranır  və  a rtıq   yaranm ışdır,  irəliləyir  və  artıq  irəliləmişdir 
dem ək  düz  deyil  -   bütün  bunlar  fərqlidirbr.  Am m a  eyni  bir 
m övcudluq  eyni  bir  vax td a  görmüşdür  və  görür,  düşünmüşdür  və 
düşünür dem ək d oğrudur.  Belə ki,  m ən  belə həıəkəti gerçəkləşmə,  o 
birini  isə  hərəkət  adlandırıram .  Beləliklə,  bu  və  buna  bənzər 
m ühakim ələrdən  gerçək  m övcudluğun  nə  və  necə  olduğu  aydın 
olm alıdır.
Yeddinci fəsil
A m m a  bu   və  ya  dıgər  bir  şeyin  nə  zam an  im kanda  olduğunu, 
n ə zam an im k and a olm adığını aydm laşdırm aq  lazımdır:  axı şey hər 
z a m a n   im kanda  olm ur.  M əsələn,  to rp aq   imka.nda  olan  insandırmı
194
yoxsa  o  (torpaq  -   T.A.)  toxum   o ld u q d a   daha  çox  im k a n   halında 
insandır?  L a k in   heç  onda  da  o la  bilməz.  Həkimlik  sənətində  də 
eynilə  o  c ü rd ü r  yəni:  şəraitin  olm am ası  üzündən  hər  hansı  bir 
xəstəliyin 
müalicəsi  m üm kün 
deyil, 
ancaq  onu 
sağaltm aq 
qabiliyyəti  vardır;  im kanda  o la n   sağlam lıq  belə  sağlam lıqdır. 
İm kan  h a lın d a   olan  varlığın  niyyət  vasitəsilə  gerçəkləşm əsini  belə 
m üəyyən  e tm ə k   olar:  belə  gerçəklik  o n d a n  ibarətdir ki,  o   h ə r hansı 
xarici  əngəl  olm adıqda  [fəaliyyət  göstərənin]  iradəsilə  yaranır; 
o rad a   isə  sağ alan   insanda  onun  özündə  heç  bir  əngəl  olm adıqda 
[im kan  gerçəkliyə  keçir];  im kan  h alın d a  olan  ev  də  eynilə  bu 
cürdür:  əg ər  o n a   aid  olan  m ate ria lla rd a n   heç  biri  bu  m ateriallarm  
ev  o lm a sın a   m ane  olm ursa  və  əlavə  olunmalı  və  y a   atılmalı, 
azaldılm ah  y a x u d   dəyişdirilməli  heç  nə  yoxdursa-onda  b u   imkan 
h alınd a  o la n   evdir; və y aran m asm m   başlanğıcı kənarda  o lan   bütün 
şeylərlə  d ə   m əsələ  eynilə  bu  cürdür.  A m m a  h ara d a   ki,  y aranm anın 
b aşlanğıcı  [yarananın]  özündədir,  h ə r  hansı  xarici  əngəl  olduqda 
belə  im k a n   h alın d a  olan  özü  vasitəsilə  gerçək  varlıq  o lacaq ;  mə- 
sələn,  ailə  h ə lə   im kan  halında  o la n   insan  deyil  (o  hansısa  bir  baş- 
qasına  d ü şm ə li  və  yaranm alıdır).  B ir  şeyin  başlanğıcı  o n u n   özündə 
o ld u q d a   isə  a rtıq   im kan  h alınd a  gerçəkliyə  keçmə  qabiliyyətinə 
m alik  o lu r;  ailənin  isə,  öncə  söylədiyim iz  kimi  başqa  başlanğıca 
ehtiyacı v a r;  b u  da ona bənzəyir ki,  to rp a q  hələ im kan  h a lın d a  olan 
heykəl,  a b id ə  deyildir (axı to rp a q  dəyişilərək mis olur).
Biz  m üəyyən  bir  şey  h a q q ın d a   dedikdə  ki,  o  bu  m aterialdan 
yox,  b a ş q a   m ateriald andır  (məsələn,  q u tu   ağac  yox,  ağ acd an d ır və 
ağac  to rp a q   deyil,  to rp a q d a n   y a ra m r,  to rpaq  isə,  əgər  o   belədirsə, 
b a şq a   nəsə  deyil,  hansısa  b aşq a  b ir şeydəndir),  onda  o,  görünür ki, 
hər z a m a n   im k a n d a   (danışıqsız)  son rak ıd ır.  Belə  ki,  m əsələn,  qutu 
to rp a q d a n   v ə  to rp a q   deyil,  ağ acd an d ır,  çünki  q utu  a ğ a cd a   imkan 
h a lın d a d ır  v ə  ağac  q u tu n u n   m ateriyasıdır:  iim um iyyətlə  ağac 
q u tu n u n   m ateriyasıdır,  bax  bu   q u tu n u n   m ateriyası  -   bax  bu 
ağacdır. 
Ə g ə r 
bir  başqasına 
istinad  etm ədən  başqasm dan 
h a z ırla n m ad ığ ı  təsdiq  edilən  b ir  birinci  varsa,  o n d a   o  birinci 
m ateriy ad ır;  belə  ki,  məsələn,  əgər  to rp aq -h av ad an d ırsa,  hava  isə 
od  yox,  o d d a n d ırsa ,  onda  od  -   b a şq a   bir  şey  olm ay an  birinci 
m ateriy ad ır.  A xı  sözü gedəni,  su b stra tı  onun  müəyyən  b ir  şey  olub 
yaxud 
o lm a m a sm a   görə 
fərqləndirirlər, 
məsələn, 
durum un 
su b stra tı-b u   adam dır  yəni  bəd ən   və  ruhdur,  d u ru m   isə  -  
sav ad h lıq d ır,  solğunluqdur  (birisi  savadlı,  elmi  o lduq d a,  yuxarıda
195

hansısa  m ateriald an   hazırlanan  h aqqında  deyıldiyinə  oxşar  olaraq 
o  savadlılıq,  elmlilik  yox,  savadlı,  elmli,  rnədəni  adlandırılır). 
Deməli,  h a ra d a   ki,  məsələ  təsvir  etdiyim iz  kinıidir,  orad a  sonuncu 
[substrat] 
m ahiyyətdir;  am m a  h ara d a   ki,  məsələ  o  cür  deyil, 
h aq q m d a  danışılan  hansısa  bir  form a  və  müəyyən  nəsədirsə 
sonuncu  [substrat]  m ateriyadır  və  m addi  mahiyyətdir.  Beləliklə, 
nəticə  alınır  ki,  nədənsə düzəldilmiş  bir  şeyin  rnaterialına  və  haiına 
görə  adlandırılm ası  düzgündür,  çünki  o n lan n   hər  ikisi  qeyri- 
m üəyyəndir.  Beləliklə,  bir şeyin nə zam an im kan halında olduğunu, 
nə  zam an  im k a n   halm da  olm adığm ı  demək  lazım  gəldikdə  bu 
deyilənlərə istin ad  edilməlidir.
Səkkizinci fəsil
N əyin  birinci  yaxud  əvvəl  olduğıı  haqc ında  neçə  anlam da 
dam şıldığı  aydınlaşdırıldığı  üçün,  bəlli  olur  ki,  gerçəklik  yaxud 
fəaliyyət  im k a n d a n   və  ya  qabiliyyətdən  öncədir,  birincidir.  Mən 
nəzərdə tu tu ra m  ki,  gerçəklik təkcə şeyin dəyişilməsinin başqasında 
və  ya  on un  özündə  olan  (çünki  başqası  şeyin  özünün  dəyişilməsinə 
m ünasibətdə  başqasıdır)  başlanğıcı  kimi  götürülən  müəyyən 
qabiliyyətdən  birinci,  əw əl  yox,  həm   də  bir şeyi  hərəkət  etdirməyə 
və  ya  hərəkətini  dayandırm ağa  qabil  olan  hər  cür  başlanğıcdan 
öncədir:  axı  təbiət  də  qabiiiyyətlər  qism inə  məxsusdur;  o  (təbiət  -  
T.A .)  hərəkətin  başqasında  yox,  şeyin  özündə  olan  başlanğıcıdır, 
çünki  bu  başlanğıc  şeyin  özüdür.  Beləliklə,  gerçəklik  həm  tərifınə, 
həm   də  m ahiyyətinə  görə  bütün  belə  başla nğıclardan  öncədir, 
birincidir,  z a m a n a   görə  isə  gerçəklik  müəyyən  m ənada  öncədir, 
müəyyən m ən ad a isə öncə deyil.
O nu n  tərifə  görə  birinci  olduğu  aydındır:  birincilik  anlam ında 
qabil  olm aq  o n a   görə  qabil  olm aqdır  ki,  gerçək  ola  bilər 
(endechesthai);  məsələn,  tikm ək  qabiliyyəti  dedikdə,  m ən  tikə 
bilməyi,  görm ək  qabiliyyəti  dedikdə  isə  -  görə  bilməyi,  görünən 
dedikdə  isə  -   görünməsi  m üm kün  olan  şeyi  ııəzərdə  tuturam ,  bu 
bütün  digər  h allara  da  aiddir,  o n a   görə  də  tərif  verm ə  və 
[gerçəklikdə  olanın]  dərki  [im kanda  olanın]  dərkindən  öncə 
olm alıdır.
A m m a gerçəklik zam anca im kandan öncədir,  bax bu anlam da: 
o  gerçəklik  im k a n   halrnda  olan  m övcudluqdan  öncədir  ki,  onunla 
ədədcə  yox,  növcə  eynidir.  B ununla  m ən  onu  nəzərdə  tu tu ram   ki,
196
m ateriya,  ailə,  görmə  q abiliyyəti  olan  insan,  çörək  və  im kan 
h alm d a  görə  bilən,  gerçəklikdə  isə  hələ  görə  bilm əyən  bir  varlıq, 
əlbbəttə,  artıq  gerçəklikdə  m övcud  olan  bax  b u   insandan,  bu 
çörəkdən  və  görən  varlıq d an   öncə  m övcuddurlar,  həm   də  onlann 
y arandığı  digər  gerçək  v a rlıq d a n   zam anca  öncə  m övcuddurlar:  axı 
im kan  h alm da  olart  v a rlıq d a n   hər  zam an  gerçək  m övcud  olan 
vasitəsilə  gerçəklikdə  m övcud  o lan   varlıq  y aram r,  məsələn:  insan- 
insandan,  elmli,  savadh-savadsızdan  yaram r,  həm   də  hər  zam an 
hərəkətə  gətirən  birinci  v arlıq d ır,  bu  hərəkətverici  isə  artıq 
gerçəklikdə  m övcud  olur.  M ah iy y ət  h aqqm da  m ühakim ələrdə  isə 
deyilir ki,  y a ra n a n   hər  şey  n əd ən sə və nəyin vasitəsiləsə2 yaranır və 
nəsə o lu r,  y aran an  və o n u n  y aran d ığ ı m aterial eyni növə aid olur.
O n a   görə  də  hesab  edilir  ki,  heç  nə  q u rm ad an   q u ru cu   olmaq, 
heç  v a x t  g itarad a  çalm ayan  gitaraçı  ola  bilm əz.  Axı  gitarada 
ç alm ağı  öyrənən  g itarada  ç a la ra q   onu  Öyrənir  və  bu  başqa 
sah ələrd ə  təlim   alanlara  d a   aıd d ir.  Bu  belə  b ir  sofıstik  sübu ta  əsas 
v e rm işd ir  ki,  insan  lıələ  biliyə  m alik  olm adan  o  biliyin  predm etini 
təşkil  edən  işi  görə  bilər.  Ə lb əttə,  öyrənən  şəxs  hələ  öyrəndiyinə 
m alik   deyildir,  am rna nədənsə yaranm ış  nəsə,  a rtıq   m övcud  olur və 
n əd ənsə  hərəkətə  gətirilən  nəsə,  artıq   hərəkətə  gətirilm iş  olur  (bu 
h ə rə k ə t  h aq q m d a  m ühakim ələrdə3  sübut  edilm işdir);  o d u r  ki, 
öyrən ən  şəxs  biliklərdən  biri  ilə  tanış  olmalıdır.  D em əli,  aydın  olur 
ki,  gerçəklik  də  bu  an lam d a  im k a n d a n   öncədir,  yəni  yaranm asm a 
və z a m a n ın a  görə öncədir.
A m m a  əlbbəttə ki,  m ahiyyətcə də gerçəklik im k a n d a n  öncədir, 
hər  şeyd ən   əvvəl  ona  görə  ö n cədir  ki,  sonra  gələn,  yaranm asına 
görə  fo rm a   və  m ahiyyətcə  b irin cid ir  (məsələn,  yaşlı  kişi  uşaqdan, 
in sa n -to x u m d a n  
öncədir, 
birincidir, 
çünki 
biri 
artıq 
fo rm alaşm ışdır,  o  biri  isə  hələ  form alaşm am ışdır),  həm çinin  ona 
görə  birin cid ir  ki,  hər  bir  y a ra n a n   hansısa  b aşlanğıca  doğru,  yəni 
h a n sısa   m əqsədə  doğru  h ə rə k ə t  edir  (çünki  şeyin  başlanğıcı-nəyin 
nam inədirsə odur,  y aranm a isə -  m əqsəd nam inədir);  bunu nla belə, 
m əqsəd-gerçəklikdir və m əqsəd  nam inə qabiliyyətlər əldə edilir.  Axı 
canlı  v a rlıq la r  görmək  qab iliyyətinə  m alik  olm aq  üçün  görmürlər, 
əksinə,  görm ək  üçün  görm ə  qabiliyyətınə  m alik  o lu rlar,  bu  qayda 
ilə  in sa n la r  tikm ək  qab iliyy əti  əldə  edirlər,  düşünm ək  üçün 
düşünm ək  qabiliyyəti  əldə  edirlər,  b unu n   əksini  düşünm ək,  yəni 
guya  düşünm ə qabiliyyəti  əldə  etm ək  üçün insan  düşünür dem ək isə 
yanlışlıqdır;  am m a  bu  h ald a  [sözün  həqiqi  m ənasm da]  düşünməklə
197

m əşğul  o lu n m u r,  yalnız  m əşq  etm ək  nam inə  və  ya  düşünməyə  q ə ti 
ehtiyac  d u y m ad a n   məşğul  o lu n u r4.  O ndan  başqa  m ateriya  im kan  
halın d adır,  çünki form a əldə edə bilər;  m ateıiya gerçək  olduqda isə, 
artıq  o n u n   form ası  olur.  Q alan   şeylərlə  o  cümlədən  m əqsədi- 
hərəkət  o la n   şeylərlə  də  məsələ  bu  cürdür.  Oclur  ki,  müəllimlər  də 
şagirdlərinin  faliyyətdə  o ld u ğ u n u   göstərməklə  hesab  edirlər  ki, 
məqsədə  çatm ışlar,  təbiətdə5  də  iş  bu  cürdür.  Əgər  başqa  cür 
olsaydı,  o n d a   Pavson6  H erm esi  ilə  baş  verənə  bənzər  m ənzərə 
alınardı:  a x ı  bu  H erm esə  m ünasibətdə  olduğu  kimi  biliyə 
m ünasibətdə  də  onun  daxildə  və  ya  xaricdə  olduğu  aydın  olm azdı. 
Çünki  iş-m əqsəddir,  fəaliyyət  isə-işdir,  ona  görə  də  «fəaliyyət» 
(energeia)  «iş»  (erqon)  sözündən  törəm ədir  və  «gerçəkləşmə»yə 
(entelecheia) yönəldilmişdir.
Bəzi  h a lla rd a   gerçəkləşmə  -  [qabiliyyətinj  tətbiqidir  (məsələn, 
görmədə  -   görmə  qabiliyyətinin  tətbiqidir  və  görmə  ilə  yanaşı 
görmə  qabiliyyəti  heç  bir  b aşq a  fəaliyyət  göstərmir),  bəzi  hallarda 
isə  nəsə  y a ra n ır  (məsələn,  tikm ək  prosesi  ilə  -   tikinti  ilə  yanaşı  ev 
yaranır),  b u n u n la   belə,  birinci  h ald a  fəaliyyət  məqsədi  təşkil  edir, 
ikinci  h a ld a   -   qabiliyyətin  m əqsəd  olm asından  d aha  çox  məqsəd 
qabiliyyətdir,  çünki  tikinti  tikiləndə  gerçəkləşir  və  o  tikinti  ilə 
birlikdə  y a ra n ır  və  m övcud  olur.  Deməli,  h a ra d a   ki,  yaranan  və 
qabiliyyət  fərqlidir,  o rad a   gerçəklik  yaradılaııda  olur  (məsələn, 
q u rucu luq -qu ruland a,  tikiləndə,  toxuculuq  -   toxunanda  (və  bütün 
digər 
hallard a), 
üm um iyyətlə 
isə 
hərəkət-hərəkət 
edəndə 
gerçəkləşir);  am m a  h arad a  ki,  fəaliyyətdən  başqa  heç  nə  yoxdur, 
belə  fəaliyyət  hərəkət  edəndə  o lu r  (məsələn,  görmə  -   görəndə, 
düşüncə  -   düşünəndə,  onunla  m əşğul  olanda,  həyat  da  ruhda,  ona 
göi'ə də xoşbəxtlik -  xoşbəxt o lan d a  olur,  çünki xoşbəxtlik müəyyən 
bir həyatdxr);  belə ki,  m ahiyyət və fo rm a -  gerçəklikdir.
Beləliklə,  bu  m ühakim ədən aydın  olur ki,  mahiyyətcə gerçəklik 
im kandan  öncədir,  birincidir,  həm çinin  o  da  aydın  olur  ki, 
söylədiymiz  kim i  hər zam an  bir  gerçəklik  zam anca  daim   və  birinci 
hərəkətverici fəaliyyətə qədər b aşq a gerçəklikdən öncədir.
A n caq   gerçəklik  d ah a  önəm li  anlam da  d a  birincidir,  çünki 
m ahiyyətcə  əbədi  olan  keçici  o lan d a n   öncədiı  və  im kanda  heç  bir 
əbədi  m övcud  deyil.  Buna  sübut  aşağıdakılai'dır:  bir  şeyin  bütün 
im kanı eyni  b ir vaxtda o  şeyin  əksliyinin imkanıdxr.  Çünki  o  şey ki, 
mövcud  o lm ağa  qabil  deyildir  heç  nəyə  məxsus  olm ayacaq,  ancaq 
buna qab il  olan  hər şey  gerçəklikdə  olm aya  bilər.  Deməli,  mövcud
198
o la   bilən  var  ola  da,  o lm a y a   da  bilər,  deməli,  eyni  bir  şey  ola  da, 
o lm a y a   da  bilər.  A ncaq  o la   bilməyən  olm aya  bilər,  o  ümumiyyətlə 
y a x u d   haqqxnda  deyildiyi  kim i  öz  yerinə7 yax u d  kəmiyyətinə və  ya 
keyfiyyətinə  m ünasibətdə  keçicidir,  təsadüfidir;  «ümumiyyətlə 
təsadüfx»  olan  isə  «öz  m ahiyyətinə  görə  təsadüfıdir,  keçicidir». 
Beləliklə,  ümumiyyətlə  im k a n d a   heç  vaxt  təsadüfl  olm ayan  heç  nə 
m övcud  olmur,  halbuki,  o n u n   im kanda  hansxsa  bir  m ünasibətdə, 
m əsələn  keyfiyyətinə  və  y erinə  m ünasibətdə  o lm asın a  heç  nə  əngəl 
olm ur;  deməli,  əbədi  o la n   hər  şey  gerçəklikdə  mövcud  olur. 
H əm çinin  im kanda zəru ri  o lan   heç  nə  m övcud  deyildir (axı  zəıurət 
də  birincidir:  əgər  o  olm asay d ı,  onda  heç  nə  olm azdı).  İm kanda 
həm çinin  əbədi  hərəkət  (əgər  o  varsa)  də  y o x d u r;  və  əgər  əbədi 
h ərək ət  edən  bir  şey  v a rsa ,  o nda  o  im kanda  h ə rə k ə t  edən  olm ayıb 
yaln ız  h a ra d a n   b aşlan d ığ ın a  və  hara  yönəldiyinə  m ünasibətdə 
h ə rə k ə t  edir  (bu nu n  üçün  m ateriya  m övcud  o lm a sın a   heç  nə  əngəl 
o lm u r).  O d u r  ki,  G ün əş,  ulduzlar  və  bütövlükdə  səma  daim  
fəaliyyətdədir və onlarm   n ə  zam ansa hərəkət  etm əyəcəyindən  təbiət 
h a q q ın d a 8  fıkir  söyləyənlərin  bəziləri  kimi  q o rx m a q   üçün  heç  bir 
ə sas  yoxdur.  U lduzlar  b u   hərəkətdən  y o ru lm urlar.  Çünki  onlara 
əks  o lan   im kanın  o n ların   hərəkətinə  (keçici  şeylərin  hərəkətindən 
fərq li olaraq) dəxli y o x d u r və o göy cisim lərinin  fasiləsiz hərəkətinə 
çətin lik lər  törətmir:  axı  belə  çətinliyin  səbəbi  m ahiyyətdir,  çünki 
m ah iy y ət gerçəklik yox,  m ateriy a və im kandır.
D aim i  olanı,  lıəm çinin  dəyişkənliyə  m əru z   qalan  şeylərə, 
m əsələn  to rp ağ a  və  o d a   oxşadırlar:  axı  onlar  d a   daim   fəaliyyətdə 
o lu rla r,  çünki  hərəkətə  o n ların   özləri  m alik  o lu rlar  və  hərəkət 
o n la rın  
özlərindədir. 
B a şq a   qabiliyyətlərə 
gəlincə 
yuxarıda 
m üəyyənləşdirilən  hala  görə,  onların  ham ısı  b ir-b iıin ə  əks  olan 
qabiliyyətlərdir.  Belə  h ə rə k ə t edə bilən  bir şey  b a ş q a  cür də hərəkət 
edə  bilər  -   bu  ağılla  yaradxlan  qabiliyyətlərə  aiddir;  ağıla 
əsaslan m ayan   qabiliyyətlər  isə  əksliklərin  h ə r  ikisinin  hazxrda 
m övcud  olub  yaxud  o lm am asınd an  asılx  o la ra q   eyni  əksliklərə 
gətirir.  O d u r  ki,  əgər  belə  bənzərsiz  (physeis)  şeylər  yaxud 
m ahiyyətlər  varsa  o n la rın   əsasında  tərifləri  y a x u d   müəyyənlikləri 
tə d q iq   edənlər,  ideyaları  q ə b u l  edənlər özü-özündə  -  bilikdən  d ah a 
a rtıq   bilmiş  olardı  və  [özü-özündə]  hərəkətdən  d a h a   çox  hərəkət 
ed ən  olardx,  çünki  birincilər9  daha  artxq  dərəcədə  fəaliyyətdir, 
ik incilər10  isə  -  belə  fəaliyyət  qabiliyyətləridir.  Beləliklə,  aydın  olur
199

ki,  fəaliyyət  qabiliyyətlərdən  və  hər  cür  dəyişkənliyin  başlanğıcın- 
d a n  ö ncəd ir,  birincidir.