Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Altmcı fəsil
A m m a   ayrıca  bir  şey  və  onun  varlığı  eynidirm i  yoxsa 
fərqlidirlər  -   bu  araşd ırılm ah d ır,  çünki  bu  m üəyyən  bir  anlam da 
m ahiyyətin  tədqiqi  üçün  faydalıdır:  axı  ayrıca  bir  şey  öz
151

m ah iy y ətin d ən   fərqli  təsəvvür  etm ək  olmaz  və  vaıhq  ayrıca  bir 
şeyin m ah iy y əti adlanır.
Bir  şe y in   təsadüf kimi  göstərildiyi  hallarda  düşünm ək  olar  ki, 
ayrıca  şey  və  onun  varlığı  -   fərqlidir;  m əsəbn,  «ağ  adam »  və  «ağ 
adam   o lm a q »   -  müxtəlifdirlər  (axı  əgər  bunlar  eynidirlərsə,  o nda 
insan  o lm a q   və  ağ  adam   olm aq  eynidir,  çünki  deyilir  ki.  adam   və 
ağ  adam -eynidir,  deəmli,  ağ  a d am   olmaq  və  adam   olm aq  d a 
eynidir  a m m a   yenə  də  şeyin  bütün  təsadiifi  xassələri  ilə  birlikdə 
götürülən  varlığm ın  [özlüyündə  götürülən  şeylə]  eyni  olduğu  [əqli 
nəticəsinə gəlməyə]  ehtiyac yoxdur,  çünki  bu  halda  kənar term inlər 
eyni  bir  an lam d a  götürülən  term inlərin  eyni  olacaq;  am m a 
düşünm ək  o lard ı  ki,  kənar  term inlər  -   təsadüfi  xassələr  -   məsələn, 
ağ  olm aq  və  savadlı  olm aq  eyni  olacaq;  lakin  heç  kim   belə  hesab 
etm ir).
Ö zlüyiində  m övcudluq  barəsində  dam şdıqda  isə  o n u n   özünün 
və 
v arlığın ın 
eyniliyi 
zəruridirm i? 
M əsələn, 
əgər 
digər 
m ahiyyətlərdən 
və 
xüsusiyyətlərdən 
(physcis) 
d ah a 
birinci 
m ahiyyətlər  vardırsa  (  bəzilərinin  təsdiq  ctdiyinə  görə  ideyalar  belə 
m ahiyyətlərdir).  Əgər  özü-özündə  -xeyir  və  xeyir  olm aq,  özü- 
özündə-canlı  varlıq  və  canlı  varlıq  olmaq,  m cvcud  olm aq  və  özü- 
özündə  -m ö v c u d lu q   m üxtəlif  olsaydı,  onda  adları  çəkilənlərlə 
yanaşı  d ig ər  mahiyyətlər,  xüsusiyyətlər  də  olardı.  Ə gər  varlıq 
m ahiyyətdirsə,  onda  on lar  birinci  olaıdı.  Əgər  onlar  bir-birindən 
ayrıdırsa,  o n d a   birincilər h aq q ın d a  biliklər olnıayacaq.  İkincilər isə 
m övcudluq  olm ayacaqlar  (ayrılm aq  dedikdə,  mən  b u rad a  nəzərdə 
tu tu ram   k i,  özü-özündə-xeyir  o lan a  xeyir  olm aq  məxsus  deyil, 
sonuncuya-xeyir  olana  özü-özündə  -xeyir  məxsusdur).Axı  ayrıca 
şey  h a q q ın d a   biliyə  onun  varlığını  biləndə  m alik  oluruq,  xeyirə 
m ünasibətdə də,  qalan  şeylərə  m ünasibətdə  də  iş  eyni  ilə  bu  cürdür, 
belə  ki,  əg ər  xeyir  olm aq  xeyir  deyilsə,  ondc.  mövcud  olmaq  da 
m övcudluq  deyil,  tək  olm aq  da  təklik  deyildir.  Eynilə  bu cür  bütün 
varlıqlar m övcuddur, ya da heç biri  mövcud deyil;  ona görə də  əgər 
m övcud  o la n ın   varlığı  onun  m övcudluğu  deyilsə,  o nda  hər  bir 
başqa  v arlığ ın  haqqında  da 
b u n u   demək  olar. 
Sonra,  xeyirə 
məxsus  o lm a y a n   heç  nə xeyir  deyil.  O dur ki,  xeyir  və  xeyirli  olanın 
gözəllik  və  gözəl  olanın  və  başqası  vasitəsilə  göstərilməyən  özü- 
özündə və  birinci  kimi mövcud  olan  hər bir şeyin  özü ilə eyniyyətdə 
olm ası  zəru ridir.  Çünki,  əgər  belə  varlıq1,  ayrılm ışdırsahətta 
eyd ostlar  o lm asa  da  yaxud  m övcud  olarsa  belə  yetərlidir  (eyni
152
z a m a n d a   o  da ay dın dır  ki,  əgər ideyalar  bəzilərinin  təsdiq  etdikləri 
k im i  m övcuddurlarsa,  o n d a   substrat  m ah iy y ət  olm ayacaq:  axı 
id ey alar  m ahiyyətlər  olm ahdır,  amma  su b stra tı  bildirməyəcəklər, 
ə k s  təqdirdə  ideyalar  yaln ız  onlarla  bağlı  o lan   [substrat]  vasitəsilə 
m övcud olardılar).
Bax  bu  m ühakim ələrdən2  aydın  olur  ki,  ayrıca  şeyin  özü  və 
o n u n   varlığının  eyni  o lm ası  təsadiif  deyil  və  b u   ondan  da  aydın 
o lu r   ki,  ayrıca  şeyi  bilm ək-onun  varlığınm   m ahiyyətini  bilmək 
d em əkdir,  belə  ki,  ayrı-ay rı  hallamn  gözdən  keçirilməsindən  də 
o n la rın  eyni olduğu zəru rəti irəli gəiir.
(Təsadüf  kimi,  m əsələn,  yaxud  ağlıq  və  i.a .  kimi  göstərilənə 
gəlincə  o  ikili  m ən ay a  m alik  oldıığundan 
o n u n   varlığının  və 
özünün eyni olduğunu söyləm ək düzgün deyil:  a x ı təsadüfən ağ olan 
d a   atd ır,  təsadüfi  xassənin  özü  də təsadüfdür,  b e lə   ki,  bir anlam da4 
o n u n   varlığı  və  o n u n   özü  eynidir,  başqa  a n la m d a 5  isə  onlar  eyni 
d ey il,  çünki «insan»da  və  «ağ insan»da bu eyni  deyildir,  bu xassədə 
isə -eynidir).
Aydındır  ki,  hər  v arlıq   üçün  xüsusi  ad  verm ək  də  mənasız 
o la rd ı;  o  zam an  [xüsusi  a d la   göstəıilən]  bu  v a rlıq la   yanaşı  başqası 
d a ,  məsələn,  ağın  varlığı  üçün  başqa  bir varlıq  d a   olardı.  Bir halda 
k i,  şeyin  varlığı  o n u n   mahiyyətidirsə,  o n d a   bəzi  şeylərin  öz 
v a rh q la rı  ilə  eyni  o lm a sın a   nə  marıe  olur?  A m m a   nəinki  şey  və 
o n u n   varlığı,  eləcə  d ə  onların  əlamətləri  d ə   eynidir  və  bunu 
deyilənlər  də  təsdiq  edir,  çünki  təkin  varhğı  v ə  təkin  eyni  olması 
təsadüfi  deyil.  O n d a n   başqa  əgər  o n lar  eyni  olmasaydılar 
sonsuzluğa  gedilməli  o lard ı:  o  zaman  bir  tərəfd ə  təkin  varlığı,  o 
b iri  tərəfdə isə- tək  d u rm u ş  olardı,  belə ki,  o  dəlil6 onlara da tətbiq 
edilə bilər.
Beləliklə,  ay d ın d ır  ki,  birinci  kimi  göstərilən  hər  şeyin  varlığı 
və  özlüyündə  m övcudluq  və şeyin özü  eyn ıdir  və  eyni  bir şeyi  təşkil 
edirlər.  Bu  m üdd əan ın  sofistcəsinə  təkzib inin   isə,  Sokrat  və 
S o k ratın   varlığı7 eynidirm i  sualının  həlli  ilə  a ra d a n   qaldırılır,  çünki 
su alın  hansı  əsasda8  q o y u la   bilməsi  ilə  orıun  həllinin  hansı  əsasda 
ta p ıla   bilməsinin  fərqi  yoxdur,  deınəli,  ayrıca  şeyin  varlığı  və  o 
şeyin  özünün  hansı  a n la m d a   eyni  olduğu,  h an sı  anlam da  eyni 
olm adığı barəsində indi a rtıq  danışıldı.
153

Yeddinci fəsil
Y arananalardan   bəirzələri  təbii  yolla,  bəziləri-süni  yolla, 
bəziləri-öz-özünə yaranır.  və yarananların hamısı nəyinsə  sayəsində, 
n əd ən sə1  yaranır  və  nəsə  o lu r  («nəsə»  dedikdə  m ən  hər  bir 
m övcudluğu  və  ya  bir  kəm iyyəti,  yaxud  beləni  və  ya  haradanı 
nəzərdə tuturam ).
T əbiətdə  yaranam n  y aranışı  təbiidir;  təbii 
yolla 
yaranana,  biz 
m ateriy ad an   yaranan  deyirik;  bir  şey  nəyin  sayəsində  yaranırsa  -  
o n u   təbii  varlıq  adland ırırıq ,  yaranan  nə  oluısa-bu  insandır, 
b itk id ir  və  i.a.  biz  o n la n   m ahiyyət  kimi  göstəririk.  Təbii  yolla 
y ax u d  süni  yolla  y aran an   h ə r  şeyin  isə  -   materiyası  vardır.  çünki 
hər b ir y aran an   ola d a bilər, 
<3İmaya 
da bilər,  hər bir şeydə olan bu 
im k a n   isə  m ateriyadır.  Üm um iyyətlə  isə  təbiət-həm   o d u r  kı, 
y a ra n a n   bir  şey  ondan  y aran ır,  həm   odur  ki,  y aranan 2  ona  uyğun 
y a ra n ır  (çünki bütün y ara n a n la r,  məsələn,  bitki  və  heyvan  bu və ya 
digər  təbiətə  malikdir),  həm   də  od u r  ki,  yaranan  onun  sayəsində 
yaram r-növə  görə  eyni  o lan   yaranm ışa  başqasm da  olmasma 
b ax m ay araq   forma  verir  (k a ta   to  eidos): 
axı 
insan  insandan 
doğulur.
Beləliklə,  yaranan  təbiətıin  sayəsində  yaranır,  yaranışın  qalan 
növləri  isə  yaradılm ışlar  ad lan d ın lır.  Bütün  belə  yaradılm ışlar  ya 
incəsənətdən,  ya qabiliyyətlərdən,  ya düşüncədən  irəli  gəlir.  Amma 
o n la n n   bəziləri  həm  də  öz-öz;ünə  və  təbiətin  sayəsində  yarananlar 
a ra sın d a  olanlar kimi  şəraitə3 görə yaranırlar:  axı orada  da  eyni bir 
şey  toxum dan  və  toxum suz4  yaranır.  Belə  halları  sonra  gözdən 
keçirm ək  lazımdır.  A m m a  ın\cəsənət  vasitəsilə  yaradılanın  forması 
ru h d a   olur  (  mən  fo rm an ı  h sr  bir  şeyin  vadığı  və  o n u n   birinci 
m ahiyyəti  adlandırıram );  axı  əksliklərin  də  forması  müəyyən 
m ən ad a  eynidir,  çünki  m əh ru m   olm anın  mahiyyəti-  ona  əks  olan 
m ahiyyətdir,  məsələn:  sağlam lıq-xəstəlik  üçün  mahiyyətdir,  çünki 
xəstəlik sağlamhq  olm ad ıqd a  a şk ar edilir,  sağlam hq  isə  -  [həkimin] 
ru h u n d a   olan  ağıl  (loqos)  və  idrakdır.  Sağlam  duıum   [həkimin] 
fik rin in   aşağıdakı  gedişində  əldə  edilir:  sağlamlıq  müəyyən  bir  hal 
o ld u ğu nd an   sağlam  d u ru m u n   əldə  olunması  üçün  insanda  o  hal  -  
bu   h al,  məsələn,  tarazlıq5  yaranm alıdır,  bu  isə  hərarətdir;  əgər 
h ərarətdirsə  onda  bədərı  qızışm ahdır  və  i.a.  beləliklə  də  [həkim] 
irəli  gedərək  özünün  nə  edə  biləcəyini  müəyyənləşdirənə  qədər
154
düşünməkdə  d a v a m   edir.  [Bədəniıı]  sağlam laşdırılm asına  yönələn 
hərəkət bu a n d a n  a rtıq  yaradıcılıq ad lan ır.  Beləliklə də bəlli o lu r ki, 
müəyyən  m ənada  sağlam lıq,  sağlam lıqdan,  ev  isə  -  evdən,  yəni 
m ateriyaya  m alik   olan  evdən,  m ateriyasız  evdən  yaram r,  çünki 
həkim lik  sənəti  sağlam lığın  form asıdır,  ev  tikm ə  sənəti  isə-evin 
form asıdır;  m ateriyasız  mahiyyət  dedik də  isə,  mən  şeyin  varhğını 
düşünürəm.
Yaranışın  və  hərəkətin  bəziləri  təfəkkür,  digərləri  yaradıcılıq 
adlanırlar:  b aşlan ğ ıcd an   və  form adan  irəli  gələn  təfəkkürdür, 
təfəkkür  üçün  so n u n c u   olandan  irəli  gələn  isə-yaradıcılıq  və  ya 
yaratm adır.  Y a ra n ışın   qalan  növlərindən-  aralıq  [həlqələrdən]  hər 
biri5  də  eynilə  b u   cü r  yaranır.  Mən,  m əsələn,  nəzərdə  tu tu ra m   ki, 
insan  sağalım şdır,  o  tarazlıq  əldə  etm əlidir.  Am m a  tarazlıq  əldə 
etm ək  nədir?  B ax  tarazhq  budur.  Elu  isə  insan  bədəninin 
qızışdırılm ası  dem əkdir.  Bəs  insanın  isinm əsi,  canınm   qızışm ası  nə 
dem əkdir?  Bax  b u d u r.  Bu  isə  im kandır  və  o  həkimin  hökm ranlığı 
altındadır.
Beləliklə,  fəal səbəb sağalmağa  d o ğ ru  hərəkət nədən başlan ırsa 
o d u r-b u   ru h d a   sənət  vasitəsilə  y a ra n a n   fom radır;  özü-özünə 
yaran m ad a  çıxış  nöqtəsi-sənət  vasitəsim lə  hərəkət  edən  üçün 
başlanğıcdır, 
m üalicə 
zamanı, 
ola 
bilər 
məsələn, 
bədəni 
qızışdırm aqdan  başlay ırlar  (ona  isə  bədəni  ovuşdurm aqla  nail 
olurlar):  axı  b əd ən d ə  istilik-ya  sağlaınlığın  bir  hissəsidir,  ya  da 
on u n   ardınca  (bilavasitə ya  d a bir  neçə  [mərhələlərlə]  baş verən  elə 
bir  haldır  ki,  o  sağlam lığın  hissəsini  təşkil  edir;  bu  isə  axırm ct 
m ərhələdir-sağlam lığm  
müəyyən  hissəsini  yaradan  halın  özü  də 
sağlamlığın  hissəsidir,  bunun  kimi  də,  məsələn,  evin  daşları  Evin 
hissəsini  təşkil  e d ir  və  s.;  belə  ki,  təsdiq  edildiyi  kimi,  yaranan   hər 
şey  özündən  öncə  olm uşun  əsasmcla  yaran ır,  əks  halda  heç  nə 
y arana bilməz).
Beləliklə,  tam am ilə  aydındır  ki,  hansısa  bir  ihissənin  a rtıq  
öncədən  olması  z ə ru ıid ir  və  belə  hissə  m ateriyadır,  o  y aran m aqd a 
olan  şeydə  o lu r  və  o  [müəyyən  nə  isə]  olur.  A m m a  m ateriy a 
təfəkkür  tərifm in  hissəsidirmi? Axı  mis  dairələrin  nə olduğu  b arəd ə 
biz  iki  cür  danışırıq:  m ateriyasındaıı  d an ışark ən   deyirik  ki,  b u   -  
m isdir  və  fo rm a d an   danışanda  deyirik  ki,  bu  hansısa  fiq u rd u r 
(fiqur  isə  çevrənin  yaxud  dairənin  m əxsus  olduğu  birinci  cinsdir). 
Deməli, mis çevrənin tərifində m ateriya  [da] vardır.
155

A m m a müəyyən  b ir  şev öz  m ateriyasından  y aıan d ıq d a o nu   öz 
a d ı  ilə  deyil,  m ateriyasından  irəli  gələn  adla,  məsələn,  d a şd an  
yaradılan  heykəli daş  yox  daş  heykəl  adlandırırlar;  sağalmış  insanı 
isə  sağlamlaşdığı  d u ru m a   görə  çağırmırlar;  səbəbi  o d u r  ki,  insan 
m əhrum iyyət  halından   və  m ateriya  adlandırdığım ız  su b stratd an  
sağalsa da (belə ki, m əsələn,  xəstə insan da sağlam ola  bilər),  am m a 
m əhrum iyyət  h alın d an   sağlamlığın  yaranm asından  daha  çox 
danışılır;  məsələn,  in san   olrnaqdan  yox,  xəstəlik  d u ru m u n d an  
sağlam lığa  keçilir,  o n a   görə  də  xəstə  yox,  insan  sağalmış  sayılır  və 
insan  sağalmış  adlandırılır;  m əhrum luğun  aydın  xüsusi  adı 
olmadığı,  məsələn,  m isdə  hər  hansı  fiqurun,  kərpicdə  və  tirdə  evin 
[formasmın] 
olm adığm a 
oxşar 
hallarda, 
hesab 
edilir 
ki, 
[sağlamlığın]  xəstədən  yarandığm a  oxşar  olaraq  b u rad a  da 
məsələn,  ev kərpicdən  və  tirdən yaranır.  O na  görə də  o rad a  olduğu 
kim i,  burada  da  y ararıan  şeyi  nədən  yaranıbsa  onun   adı  ilə 
adlandırm ırlar,  yəni  heykəl  ağaıc  yaxud  mis  yox,  onlardan  törəmə 
adlarla  -   ağac  heykəl,  mi;;s  heykəl  adlandırırlar,  çünki  diqqətlə 
baxılarsa,  qeydsiz-şərtsiz  demək  olmaz  ki,  heykəl  ağacdan  yaxud 
ev-kərpicdən  yaram r,  belə  ki,  yaranan  nədən yaranırsa  o  yarandığı 
a n d a  necə varsa o cür qalm ayıb,  dəyişilməlidir.  Bax bu səbəbdən də 
onlarm  haqqm da belə danışılır.
Sakkizinci fəsil
Y aranan nəyinsə  sayəsində (yaranış  nədən  başlam rsa  onu mən 
belə  adlandırıram )  və  nədənsə  (qoy  bu  m əhıumiyyət  yox  materiya 
olsun: 
biz 
artıq 
b u  
ac! 
altında 
nəyi 
düşündüyümüzü1
müəyyənləşdirdik)  yarandığı  və  nə  olduğu  (bu-kürə,  çevrə  yaxud 
h ər  hansı  başqa  b ir  şey  ola  bilər)  üçün,  substrat  d a   (mis) 
yaradılm adığı  kimi,  kürə  (şar)  da  [özlüyiindo  şar  kimi]  təsadüfən 
yaradılm ır,  ona görə ki,  mis şar şardır,  yaradılan  isə bu  miss şardır. 
Gerçəkdən,  müəyyən  b ir  şeyi  etm ək  -- onu  özlüyündə  (holos)2  hasil 
etm ək  deməkdir.  Deməlc  istəyirəm  ki,  misi  dairəvi  etmək,  dairə 
yaxud  [özlüyündə]  şar  düzəltmək deyil,  bir şeyi  başqası  etmək,  yəni 
bu  
form anı 
(məsələn 
şar 
formasını) 
başqa 
bir 
şeydə 
gerçəkləşdirm əkdir,  çünki  bu  form a  (şar)  düzəldilsəydi  onda  onu 
hansısa  başqa  bir  şeydərı  düzəltmək  lazım  gələrdi  -   axı  bu  [bizdə] 
qəb u l  olunm uşdur  (məsələn,  mis  şar  düzəldilir,  ancaq  misdən 
düzəldilir  və  şar  düzəldilir):  əgər  şarın  özünü  düzəltsəydilər,  onda
156
aydındır  ki,  o n u   bu  cür  düzəldərdılər  və  bu  sonsuzluğa  q ə d ə r  biri 
digərinin  ardınca  davam etmiş  olardı.  Beləliklə,  ay d ındır  ki,  form a 
(yaxud  hissi  qavranılan  predm etdə  obraz  adlandırılan)  d a   şeyin 
varlığı  kimi  yaranm ır3  (çünki  fo rm a  başqasm da ya  sənət  vasitəsilə, 
y a  təbiət  tərəfındən,  ya  d a  bu  və  ya  qabiliyyətlə  y arad ılan d ır4). 
İnsan ın  düzəltdiyi  isə  -   mis  şardır,  çünki  o  bunu  m isdən  və  [fiqur 
kim i]  şardan  düzəldir:  o  misə bax b u  form anı verir və mis  ş a r alınır. 
Ə g ər  varlıq  ümumiyyətlə  şar  yaranm ış  olsaydı,  [burada  d a ]  bir  şey 
digərindən  yaranm alı  olardı,  çünki  yaraııan  hər  zam an  yaradılan 
olm alıdır  və  onlardan  biri  -   m ateriya,  digəri  -   form adır 
(yaradılandır).  O dur ki,  əgər şar  [səthinin bütün nöqtələri]  ortadakı 
nöqtədən  eyni  məsafədə  olan  fiqurdursa,  onda  bu  b ir  tərəfdən 
yarad ılan ı əhatə  edən,  digər tərəfdən -  onunla5 əhatə o lu n an ,  bütöv 
isə y aran m ışd an  ibarət olacaq -  məsələn,  mis şar bütövdür.  Deməli, 
b u ra d a n   aydın  olur  ki,  form a  və  ya  mahiyyət  kimi  göstərilən 
y a ra n m ır,  öz  adını  ondan  alan  əlaqə  yaranır  və  hər  bir  y aran an d a 
m ate riy a   vardır,  belə ki,  y a ra n a n d a  olanlardan biri m ateriya,  digəri 
isə -  form adır.
A n caq  bax  bu  ayrı-ayrı  şarlarla  yanaşı  hansısa  b ir  ş a r  və  ya 
kərpiclərdən   [tikilmiş]  evlə  yanaşı  hansısa  bir  ev  də  varm ı?  Yoxsa 
h e sab   etm ək  lazımdır  ki,  əgər  elə  olsayfclı  onda  heç  vaxt  nəsə  bir 
şey  yaran m azdı6.  [Form a]  isə  müəyyən  <(bu  şey»7  deyil,  «belə  bir 
şeyi»8  deməkdir;  «bundan»  «belə  :;ey»  düzəldilir,  y a ra d ılır  və  o 
y a ra d ıld a q d a   belə  bir  şeydən  ibarət  olur  (tode  toionde).  «Bax  bu» 
bütöv,  K aliy  və  ya  Sokrat  d a   «bax  bu  mis  şar»  kim i  m övcuddur, 
h alb u k i  insan  və  canlı  varlıq  -   ümumiyyətlə  m is  şar  kimi 
m övcuddur.  O na  görə də  ay d ın d ır  ki,  «form alar səbəb  kim i»  -  bəzi 
a d a m la r  adətən  eydosları  belə  adlandırırlar  -   əgər  təkcə  şeylərlə 
yanaşı  m övcuddurlarsa  hər  hansı  'bir  yaranış  üçün  və  m ahiyyətlər 
üçün  heç  bir  önəmi  yoxdur  və  hər  halda  o n lar  bu   zomində 
özlüyündə9  mövcud  olan  m ahiyyətlər  deyillər.  Bəzi  hallarda 
tam am ilə  aydın  olur  ki,  doğ an   da  doğulan  kimidir,  lakin  onunla 
sayca  yox,  növcə  biıdir,  məsələn,  təbiət  cisimlərində  olduğu  kimi 
(axı  insanı  insan  doğur),  təbiətin  əksinə  olan,  məsələn,  a tın   qatır 
d o ğ d u ğ u   hallardan  başqa  q a la n   təbiət  cisimlərində  olduğu  kimi 
(axı  insan  insanı  doğur).  L akin   a.t:.n  qatır  doğduğu  h a la   bənzər 
h a lla rd a   da  məsələ  doğan  və  doğııılanın  oxşar  olduğ u na  bənzəyir: 
A t  və  o n a  yaxın cins  kimi  eşşək üçün ümıımi ola  bilən əlam ətin  adı 
y o x du r,  ancaq  onların  h ə r  ikisi  iiçün  ümumi  cins,  demək
157

m üm kündürsə  bu  -   qatırdır.  O na  görə  də  aydındır  ki,  eydosu 
nüm unə  hesab  etməyin  heç  bir  lüzumu  yoxdur  (axı  eydosları  d a h a  
çox  bu  sahədə10  axtarm aq  miimkün  olardı,  çünki  təbiət  cisimləri  -  
m ahiyyətlər  d ah a  çoxdur);  yaradanın  fo n n a  və  m ateriyanı 
yaratm ası və  o n u n   [gerçəktaşdirilməsinin]  səbəbi  olması  kifayətdir. 
Butöv  isə -   bax  bu  bədəndoki  form adır,  Kalliy  və  Sokratdır;  on lar 
da m ateriyalarına görə fərqlidirlər (axı onların m ateriyası fərqlidir), 
ancaq növcə eynidirlər, çünki növ bölünməzdir.
Doq<ııızuncu fəsil
Bir şey,  məsələn, sağlamlıq nə üçün həm sənət (həkimlik sənəti) 
vasitəsilə,  həm   öz-özünə  yaranır,  başqası,  məsələn,  ev  isə  yox  sualı 
anlaşılm azlıq  y arada  bilər.  Səbəbi  odur  ki,  nəyinsə  sənət  vasitəsilə 
yaradılm ası və yaranm asım n başlanğıcını  qoyan və  [yaranan]  şeyin 
hansısa  b ir  hissəsini  özündə  saxlayan  m ateriya  [bir  halda]  qismən 
özü  hərəkət  edə  bilər  və  birinci  halda  o  bir  cür  hərəkət  etm ək 
halında  ola  bilər,  qismən  də  o  cür  hərəkət  etmək  haltnda  olmaya 
bilər:  axı b ir çox şeylər öz-özünə hərəkət edə bilsə də  ,  onu müəyyən 
biçimdə edə bilm ir, məsələn, roqs etməyi bacarm ır.
O dur ki,  m ateriyası  bu ciir olan şeylər (məsələn,  daş)  müəyyən 
bir  biçimdə  hərəkət  etmək  halında  olmayıb  yalnız  başqasınm 
yardımı  ilə  am m a  başqa  biçirndə  hərəkət  edə  bilirlər1.  Odla  da 
məsələ  bu   cürdür.  Bu  səbəbdən  də  bəzi  şeylər  onları  düzəltməyi 
bacaran  insan  olm adan  yaratıa  bilmirlər,  digər  şeylər  isə  yarana 
bilirlər,  çünki  onlar  insana  məxsus  qabiliyyəti  olm ayan  başqa  bir 
şeylə  hərəkətə  gətirilirlər,  ancaq  hərəkətə  gətirənin  özü  də  yenə 
insana  m əxsus qabiliyyəti  olm ayan  başqa  bir  şeylə yaxud  [özünün] 
hansısa  b ir  hissəsi2  sayəsində  hərəkətə  gətirilir.  B ununla  birlikdə 
deyilənlərdən  o  da  aydın  olur  ki,  müəyyən  m ənada  [sənətlə 
yaradılan]  bütün  şeylər  (eləcə  də  təbiət  cisimləri)  ya  onlarla  eyni 
adda  olan  şeylərdən,  nıəsələn,  ev-ağılla  yaradılan  evdən  (çünki 
sənət  form adır),  ya  özünün  eyni  adlı  hissəsindən,  ya  d a   [yaradılan 
şey]  əgər təsadüfən yaranm ırsa3 on u n  müəyyən  hissəsindən  yaranır: 
bir şeyin  yarandığı  səbəb  ilkin  hissədir,  özü  özündə mövcudluqdur. 
D oğrudan  d a,  hərəkətdən4  yaranan  istilik  bədəndə  istilik  yaradır, 
bu  isə ya sağlam hqdır, ya onun hissəsidir,  ya da onu sağlamlığın ya 
özü  ya da  o n u n   hansısa  bir hissəsi  müşayət edir;  ona görə də  istilik
158
h a q q ın d a   deyilir  ki,  o  sağlam hğa  təsir  edir,  çünki  sağlam lığa  təsir 
edən  [bədəndə]  istilik y a ra d a n  və onu müşayət edəndir.
D em əli,  əqli  nəticədə  olduğu  kimi  m ahiyyət  hər  şeyin 
başlanğıcıdır,  çünki  əqli  nəticə  şeylərin  m ahiyyətindən  irəli  gəlir, 
b u ra d a   isə  -y aran m am n 5  növləri  vardır.  Təbii  yo lla  yaranışda  da 
m əsələ  a rtıq   aydınlaşdırdığım ız  halda  olduğu  kim idir.  Çünki 
b a c arıq   -əşy a lar  yaratdığı  kim i  ailsdə  də  [canlı]  törədir;  o  imkan 
h a h n d a   form aya  m alikdir  və  ailəni  törədən  [törənənlə]  müəyyən 
m ünasibətdə  eyniadlıdır  (çünki  hər  şeyiıı  törənm əsinin  insandan 
in sanın   törəndiyi  kimi  o ld uğu n u  düşünmək  lazım   deyil:  axı  qadm 
d a  kişidən  yaranır);  başqa  hal  şeylərin  təbii  qay d asın d an   kənara 
çıx d ıq d a  baş  verə  bilər,  o n a   görə  də  qatırdan  q a tır  törənm ir.  Öz- 
özünə b a ş  verən yaranışa  gəlincə burada6  tnəsələ o ra d a k ı7 kimidir -  
öz-özünə  yaranm a  m ateriyası  ailə  ilə  gətirilən  hərəkətə  öz-özünə 
gələ  b ilə n   şeylərdə  alınır;  b u   qabiliyyətin  olm adığı  yerdə  isə  şeyin 
y a ra n m a sı  on a oxşar şeylərin  vasitəsilə m iimkündür.
Bu 
m ühakim ə  yalnız  mahi}/yətə  m ünasibətdə  form anın 
y aran ın ad ığ ın ı  sübut  etm ir;  o  [mövcudluğun]  əsas  cinslərinə: 
k əm iyyətə  də,  keyfiyyətə  də  mövcudluğun  qalan   bü tü n   cinslərinə 
eyni  dərəcədə  tətbiq  oluna  bilər.  Çünki  nə  m isin,  nə  də  şarın  yox, 
m is  şa rın   yarandığı  kimi  (b u ra d a   artıq  m ateriya  və  form a  həmişə 
göz  q a b a ğ ın d a   olmalıdır),  şeyin  varlığı,  keyfıyyəti,  kəmiyyəti  və 
d ig ər  m övcudluqlarla  da  məsələ  o  cürdür:  axı  y a ra n a n   keyfiyyət 
deyil,  b u   keyfiyyətə  m alik  o la n   bir  ağac  parçasıdır  yaxud  yaranan 
həcm   deyil  hansısa  həcmli  ağ ac  psırçasıdır.  A m m a  b u   misallardan 
m ahiyyətin  özəlliyini  necə  hasil  etmək  o lar  bəllidir  ki,  bir 
m ahiyyətdən  öncə  başqa  m ahiyyətın,  həm də gerçəkləşm əkdə olanı 
y a ra d a n ın ,  məsələn  əgər canlı  varlıq  yaranırsa  canlı  varlığın  olması 
zəruridir;  halbuki  hansısa  bir  keyfıyyətin  və  y a   kəmiyyətin 
[başqasından] öncə olm asına gərək yoxdur.
Onuncıı  fasiil
T ə rif yaxud müəyyənlik -  əlamət  olduğundan, h ə r bir əlamətin 
isə  hissələri  olduğundan,  əlam ət  və  onun  hissələri  d ə   predm etə  aid 
o ld u ğ u n d an   ayrı-ayrı  hissələrin  əlamətlərinin  ta m ın   əlamətində 
olm ası  yaxud  olmaması  ilə  bağlı  çətinlik  yaranır.  Bəzi  hallarda 
olm ası  aydın  görünür,  bəzi  hallarda  isə  görünm ür.  Çevrənin 
əlam ətin d ə onun kəsiklərinin  əlamətləri yoxdur h e c an ın   əlamətində
159

isə  o n u n   elem entlərinin  əlam ətləri  vardır;  halbuki,  çevrə  də  heca 
kim i  ə lam ətlərə  bölünür.  O n d an   başqa, 
əgər  hissələr  tam d a n  
öncədirsə  (p rotera),  iti  bucaq   isə  düz  bucağın,  b arm aq  d a   canlı 
varlığm   hissəsidirsə,  o n d a   düşünm ək  olardı  ki,  iti  bucaq  
düz 
b u c a q d a n , 
b arm aq   isə  insandan  öncə  m övcuddur. 
A m m a 
göründüyü  kim i  düz  b u caq   və  insan  birincidir  (protera,  axı 
birincilərin2  əlam əti 
sonuııcularm   əsasında 
verilir, 
çünki 
so n u n c u la r  (düz  bucaq  və  isısarı-T.A.)  birincidirlər  və  o n a   görə  də 
ikincilərsiz (iti bucaqsız va  barmaqsız-T.A.) da m övcud ola bilərlər.
A m m a,  b u n a   bax m ayaraq   hissə  haqqında  fərqli  an lam lard a 
danışılır  və  o n lard an   biri-kəm iyyətə  tətbiq  edilən  ölçüdür.  A m m a 
bu n u   k ə n a ra   qoyub  m ahiyyəti  təşkil  edən  hissələrin  nədən  ibarət 
o ldu ğ u n u  təd q iq   edək.  Məsolən,  əgər  m ateriya-bir  şey,  form a- 
başq a  şeydirsə,  o nda  o n lard a  üçüncü  olan  nədir,  m ahiyyət  isə  həm 
m ateriya,  h ə m   form a,  həm   də  o n lard an   ibarət  olandırsa,  o n d a   bir 
a n la m d a  
m ateriya  h a q q m d a   da  nəyinsə  hissəsi  olduğu  deyilir, 
başq a  b ir  an lam d a  isə 
onu n  haqq m da  belə  danışılm ır,  yalnız 
fo rm an ın   nələrdən  təşkil  olu nduğu  anlam da  hissələrdən  söz  açılır. 
M əsələn,  cisim   əyriliyin  hissəsi  deyildir  (axı  cisim  əyriliyin 
yarandığı m ateriyadır), an caq   əyrilik əyriburunun hissəsidir;  mis də 
heykəlin  yo x,  b ir bütöv  kimi  heykəlin  hissəsidir,  çünki  bütöv kimi 
dedikdə  h eykəlin  form ası  rıəzərdə  tu tu lu r  (axı  hər  hansı  b ir  şey 
h a q q ın d a   danışarkən  on u n   özü  və  ya 
form ası 
nəzərdə 
tu tu lm alıd ır,  çünki  onun   foın ıası  vardır,  ancaq  şey  dedikdə  heç 
vaxt  öz  özünə  görə  m övcud  m addi  olan  düşünülməməlidir).  Bax 
o n a   görə  d ə  çevrənin  əlam ətində 
kəsiklərin  əlam ətləri  yoxdur, 
hecanın  əlam ətinə  isə  elem entlərinin  əlamətləri  daxildir,  çünki 
hecanın  elem entləri  m ateri>anın  yox, 
form anın  əlam ətinin 
hissələridir,  b u n a   baxmayaracj  çevrənin  kəsikləri  -  [form anın] 
gerçəkləşdiyi  m ateriya  anlam m da  hissələrdir;  hər  halda  onlar, 
məsələn,  m isə dairəvilik verildikdə m isdən çox foım aya-dairəviliyə- 
yaxm dır.  A m m a  başqa  bir  an lam da  hecanın  elem entlərinin  hamısı 
on u n   əlam ətinə  daxil  olm ayacaq:  məsələn,  tax ta d a   [yazılmış]  bax 
b u  [hərflər], yaxıd havada  [yaradılan səslər] də hisslərlə  qavram lan 
m ateriy a  kim i  hecanın  tərkib  hissələridir.  Sonra,  xətt  də  yany a 
bölünərsə,  insan da sümüklərə,  ıdam arlara və i.a.  ayrılarsa yox  olar, 
lakin 
b u  
o n lan n  
m ahiyyətin 
hissələri1 
kim i 
adı 
çəkilən 
elem entlərdən ibarət olduğu dem ək deyildir-onlar (xətt və ya insan-