Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Yeddinci fəsil
V arlıq,  bir  tərəfdən,  təsadüf  kimi  m övcud  olana,  digər 
tərəfdən-özlüyündə  m övcud  o lan a  deyilir.  T ə sa d ü f  kimi  mövcud 
o la n a   -  məsələn,  biz  deyirik  k i,  ədalətli  savadlıdır,  insan  savadiıdır 
və  savadlı  insandır.təxm inən  oxşar  olaraq  deyirik  ki,  sənətdə 
savadlı  olan  ev  tikir,  çünki  ev  tikən  üçün  sənətdə  savadlı  olm aq 
yax ud   sənətdə  savadlı  ev  tik ə n   olm ahdır-bu  b ir  təsadüfdür  (çünki 
«bax  bu  odur»,  b u rad a   o n u   göstərir  ki,  bax  bu  onun  üçün 
təsadüfdür). 
Göstərilən  m ateriallard a  da  m əsələ  bu   cürdür:  biz 
savadlı  insandır  yaxud  in sa n   savadlıdır  və  ya  ağ  a d a m   savadlıdır 
və  savadlı  ağ  adam dır  d e y ə rk ə n   sonuncu  iki  h a ld a   biz  deyirik  ki, 
hər  iki  xüsusiyyət  eyni  b ir  a d a m   üçün  təsadüfıdir,  birinci  halda
115

xassə  v arh q   üçün  bir  təsadüfdür;  savadlı  insanlar  dedikdə  isə  b iz  
təsdiq  edirik ki,  savadlılıq insan   üçün  bir təsadüfdür.  Eynilə  bu c ü r 1 
deyilir  ki,  mövcud  olan ağ  deyildir,  çünki mövcud  olan  bu  təsadüfi 
xassənin  daşıyıcısı  olan  insan dır.  Beləliklə,  o  şey  ki,  təsadüfı 
a n lam da varlığa aid edilir o c ü r  ad lım r və ya ona görə o cür a d la n ır 
ki,  hər  iki  xassə  eyni  bir  v arlığ a  m əxsusdur  yaxud  ona  görə  k i, 
xassənin  məxsus olduğu varlıq d ır və ya  ona görə ki,  varlığı  bildirən 
xassənin məxsus olduğu vardır.
V arlıq  isə  özlüyündə  k a te q o ria l  ifadə  form asm da  göstərilən 
bütün  şeylərə  aid  edilir,  çünki  bu  ifadələr  neçə  üsulla  deyilirsə  o 
qədər  an lam d a  da  varlıq  göstərilir.  Bir  qisim  deyimlər  şeyin 
m ahiyyətini, 
bir  qisim -keyfiyyətini, 
digərləri  -   kəmiyyətini, 
digərləri-əlaqələrini,  bəziləri-təsirini  və  ya  əks;  təsirini,  digər  qismi 
«halda»,  bir  qismi-«nə  zam an»ı  göstərdiyindən  onların  hər  birinə 
uyğun  m ənaya  da  varlıq  m alikdir.  Çünki,  «insan  sağlam   olandır» 
yaxud  «insan  sağlamdır»,  eləcə  də  «insan  gələndir  və  ya  kəsəndir» 
yaxud d a   «insan  gəlir və ya kəsir»  ifadələrinin heç  bir fərqi yoxdur; 
bütün digər hallarda da məsələ b u  cürdür.
S o nra,  «varlıq»  və  «vardır»  deyimləri  nəyinsə  həqiqi2 
olduğunu  göstərir,  «qeyri-varlıq»  isə  -   onun  qeyri-həqiqi  deyil, 
təsdiq  və  in k ar  zamanı  eyni  dərəcədə  olduğuııu  bildiıir;  «diaqonal 
ölçülə bilm əyən deyildir»3 ifadəsi isə yalandır.
O n d a n   başqa,  varlıq və  m övcudluq  göstəıilən  hallarda  bildirir 
ki,  biri  im kandadır,  digəri-gerçəklikdə.  D o ğ ıu d an   da, 
biz  «bu 
görəndir»  deyərkən  im kanda  görən  və  gerçəklikdə görən  haqqında 
danışm ış  oluruq.  Eləcə  də  biz  biliyi  həm   bilikdən  istifadə  etmək 
d u ru m u n d a  olan,  həm  də  b ilikdən  gerçəkdən  istifadə  edən  adam a 
aid  edirik;  dinc  adam   o n u   adland ırırıq   ki,  o  artıq  dincdir, 
sakitləşm işdir  həm   də  sakitləşə  bilər.  B unu  rnahiyyətlər  haqqında 
da  dem ək  olar:  axı  bir daş  üzərində  H erm esin  [təsvirinin]  olduğu- 
nu,  xəttin  yarsının  xətdə4  o ld u ğ u n u   deyirik,  sonra  biz  hələ  bişmə- 
miş çörəyi də çörək adlandırırıq.  Bir şeyin  im kanda nə zam an oldu- 
ğunu, nə zam an olmadığmı isə b aşq a yerdə5  araşdırm aq lazımdır.
Səkkizinci fəsil
M ahiyyət  [l]sadə cisimlərə,  məsələn,  torpağa,  oda,  suya  və i.a. 
və  üm um iyyətlə  cisimlərə  və  o n lard a n   təşkil  olunm uş  -   canlı 
v arlıq lara  və  göy  cisimlərinə,  eləcə  də  onların  hissələrinə  deyilir.
116
O n la m   hamısı  o n a   görə  mahiyyətlər  a d la n ır  ki,  onlar  su b sra t 
haq q ın d a  m əlum at  verm irlər,  ancaq  bütün  digər  varlıqlar  o n la rd a r 
xəbər verirlər;  [2]  o n a   deyilir  ki,  su bstrat  h aq q ın d a   m əlumat  ver- 
m əyən  şeylərdə  o lu b   o n ların   varlığınm  səbəbini  təşkıl edir,  m əsə- 
lən,  ruh-canlı  varlığıın  varlığım n  səbəbidir;  [3]  göstərilən  şeylərdə 
olub  onları  müəyyən  b ir  şey  kimi  m üəyyənləşdirən  və  fərqləndirən 
və  ara d a n   qalxm ası  ilə  tam m   da  a ra d a n   qalxm asına  səbəb  o lan  
hissələrə  deyilir,  m əsələn,  bəzilərinin1  təsdiq  etdiyi  kimi  səthin  a ra - 
d an  qaldınlm ası  ilə cism in  özü aradan qaldırılm ış olur, eləcə də xət- 
tin  aradan   qalxm ası  ilə  səth  aradan  qalxm ış  olur,  bəzi  filosoflarm  
rəyinə  görə isə  üm um iyyətlə  ədəd  də  o  cü rd ü r,  çünki  onun  a ra d a n  
qaldırılması  ilə,  g u y a  h ə r  şey  yox  olur  və  o  hər  şeyi  müəyyən  edir;
[4]  hər  bir  şeyin  v a rlığ ıd ır  və  onun  m üəyyənliyi  kimi  həm  də  o n u n  
m ahiyyətidir.  D em əli,  belə  alınır  ki,  m ahiyyət  haqqında  iki  [əsas] 
an lam d a danışılır:  h eç  bir  b aşq a  nəsə h a q q ın d a   m əlum at verm əyən 
sonuncu  su b strat  a n la m ın d a   və  müəyyən  b ir  şey  olmaqla  [m ateri- 
y ad an  yalnız  fikrən]  ayrıla  bilən  olması  an lam ın d a;  m ateriyadan 
fikrən  ayrıla bilən isə  h ə r b ir şeyin obrazı  və ya formasıdır.
Doqquzuncu fəsil
Eyniyyət  və  y a x u d   eyni  bir  şey  [1]  təsad ü f  kimi  eyni  o lan a  
deyilir;  məsələn,  «ağbəniz»  və  «savadlı»  eynidirlər,  çünki onlar eyni 
bir  adam   üçün 
təsadüfi  əlam ətlərdir,  eləcə  də  «insan»  və 
«savadlılıq»,  çünki  ikinci  birinci  üçün  təsadüfıdir,  «savadlı» 
«insandır»  isə  o n a   görə  eynidir  ki,  savad  insan  üçün  kənard an  
gəlmədir,  təsadüfidir.  O   hissələrdən  hər  b iri  də  tam la,  tam   isə- 
onların  hər  biri  ilə  eynidir,  çünki  «insan»  və  «savad»  «savadlı 
insan»  deməkdir.  B ax  b u n a   görə  də  bütün  b u n lar  ümumi  h alın d a 
özlərini  göstəımir:  d em ək  olm az  ki,  «hər  b ir  insan»  və  «savadlı» 
eynidir.  D oğrudan  d a ,  üm um i  təkcələrə  özlüyündə  xasdır,  təsadüfi 
isə 
onlara 
özlüyündə  xas  olmayıb  təkcə  haqqında  bilavasitə 
m əlumat  verir:  axı  « S o k ra t»   və «savadlı  S o k rat»  eyni təsəvvür edilə 
bilər;  ancaq  « S o k ra t»   çoxu 
bildirm ədiyindən  «hər  bir  insan»  
deyildiyi kimi «hər b ir  S o k rat»  deyilmir.
Bəzi  şeylər  b u   a n la m d a   eyni 
ad lan dırılır,  digərləri  [2] 
özlüyündə  və  təkin  d aşıdığı  anlam lar  q əd ər  anlam da  eyni  a d la m r 
yəni;  m ateriyası  n ö v ü n ə   görə  və  ya  ədədcə  b ir  olan  da,  m ahiyyəti
117

b ir  o la n   da  eyni  adlam r.  O n a   görə  də bəllidir  ki,  eyniyyət  ya  say ca 
b ird ə n   çox  oİan,  ya  d a  b ird ən  böyük  kimi  baxıldıqda  (məsələn,  o 
özü  özünün eynidir deyildikdə,  çünki  bu  halda  ona  iki  kimi  baxılır) 
b ir o la n  şeylərin varlığm ın  müəyyən  vəhdətidir.
«Başqası»  və ya  «başqaları»  isə  o  varhqlara  deyilir  ki,  o n ların  
ya  form ası,  ya  m ateriyası,  ya  da  mahiyyətlərinin  tərifi  b ird ən 
ço x d u r;  ümumiyyətlə b a şq ası haqq ın d a eyniyyət anlam m a əks  o la n  
a n la m d a  danışılır yəni:  eyni olm ayanlar başqa-başqadırlar.
M üxtəlif yaxud fərqli  [1] o şeylərə deyilir ki,  başqa-başqa m öv- 
c u d lu q lar olub,  ədədcə deyil,  növcə  və ya cinsə  görə,  yaxud da  nis- 
b ətcə  müəyən  eyniyyət  m ünasibətində  olurlar;  [2]  o  şeylərə  deyilir 
ki,  cinsləri eyni deyildir,  bir-birinə əksdir,  m ahiyyətləıində b a şq ah q  
y a x u d  fərq vardır.
O xşar  o  şeylərə  d eyilir  ki,  eyni  bir  halı  keçirirlər,  m üxtəliflik- 
d ən   çox  eyniyyətə  m alik d iıiər və  eyni  keyfıyyətlidirlər.  B aşqasım n 
əksər  yaxud  m uhum   əsas  xassələrinə  malik  olan,  o  başqasından 
fərqlənən də o nun la o x ş a rd ır.1
O xşar  olm ayanlar  h a q q ın d a   isə  oxşarlığa  əks  olan  an lam d a 
danışılır.
Onuncu fəsil
Əksliklər biri  digərinə zidd,  bir-birinə əks  (tan an tia)1  olanlara, 
əlaqəli  olanlara,  m əhrum   və  m alik  olm aya,  eləcə  də  m üxtəlif cür 
y aram ş və məhv  olm a k im i proseslərə deyilir; biri  digərinə  əks olan 
xassələr də  vardır:  biri  digərinə əks o lan  xassələr  o  xassələrə  deyilir 
ki,  b u   xassələr  də  o n ları  doğuran  amil  də  onları  qəbul  edəndə 
birlikdə  ola  bilməzlər.  D o ğ ru d a n   da,  boz  və  ağ  rəng  eyni  bir  şeydə 
olm ur, ona görə də o n ların  irəli gəldiyi2 [rənglər]  bir-birinə əksdir.
Əksliklər  [1]  cinsə  görə  fərqlənən  xassəlsrdən  elələrinə  deyilir 
ki,  o n la r  eyni  bir  v a rh q d a   biıiikdə  ola  bilməzlər;  [2]  eyni  bir cinsə 
m əxsus olan şeylər  a rasın d a daha çox  fərqlənənlərə deyilir;  [3]  eyni 
b ir  daşıyıcıda  ola  bilən  xassələr  arasm d a  daha  çox  fərqlənənlərə 
deyilir;  [4]  eyni  bir  qabiliyyətə  aid  o lan lar  arasında  birı  digərindən 
d a h a   çox  fərqlənənlərə  deyilir;  [5]  ya  ümumiyyətlə,  ya  cinsə  görə, 
y a  növə  görə  fərqləri  d a h a   çox  olanlara  deyilir,  bütün  digərləri  ya 
göstərilən  əkslikləri  o ld u ğ u n a  görə,  ya  o n lan   qəbul  edə  bildiyinə 
görə,  ya  belə əkslikləri  y a ra tm a q   və  yaşam ağa  qabil  odduğuna,  ya 
o n la rı  gerçəkdən  y a ra td ığ m a   və  yaşadığına,  itirdiyinə  yaxud  əldə
118
etdiyinə,  m alik   oldu ğun a  yaxud  m alik   olmadığına  görə  əksliklər 
adlanır.  Tək  və  m övcud  olan  h a q q ın d a  
bir  çox  a n lam lard a 
damşıldığı üçün  o n lara   uyğun  olaraq   haqqında  danışılan  b ü tü n   di- 
gər  xüsusiyyətlər,  eyni,  başqası  yax u d   başqaları,  əks  olan  m üvafıq 
anlam a  m alik  olm alıdır,  belə  ki,  o n la r  hər  bir  kateq o riya  üçün 
müxtəlif olm alıdır.
Digər  tərəfd ən ,  növünə  görə  b a şq a   olan  o  şeylərə  deyilir  ki, 
eyni  bir  cinsə 
m əxsus  olub,  b ir-birinə  tabe  deyillər,  eləcə  də  o 
şeylərə  deyilir  ki,  eyni  bir  cinsə  m əxsus  olub 
biri  digərindən 
fərqlənir  və  o  şeyləıə  deyilir  ki,  m ahiyyətlərində  bir-birinə  əkslik 
vardır.3  N övə 
görə  də  əksliklər  -  y a  onların  hamısı,  y a  birinci 
m ənada  a d la n d ırıla n la r  d a   b ir-b irindən  fərqlənirlər;  həm çinin, 
cinsin  ax ınn cı  növündə  m üəyyənlikləri  (tərifləri)  m üxtəlif  olan 
şeylər (m əsələn,  insan  və a t cinsə  görə  bölünməzdir,  müəyyənlikləri 
isə  m üxtəlifdir)  də,  eyni  bir  m ahiyyətə  məxsus  olub  bir-birindən 
fərqlənən  şeylər  də 
əksliklər  ad lan ır.  -  Növə  görə  eyni  olanlar 
h a q q ın d a  isə  in d icə göstərilənlərə əks an lam da danışılır.
On birinci fəsil
H ə r  b ir  cinsdə  bir  birinci  və  başlanğıc  olduğunu  hesab  edərək 
bir  çox  şeylər  haqq ında  deyilir  ki,  o n lar  əvvəlki  («birinci»)  və 
sonrak ıd ırlar;  [əvvəlki  sayılan  şeylər]  -  ya  şərtsiz  və  təbiətən  ya  da 
nəyəsə 
m ünasibətdə, 
h a ra d a sa  
və 
kimsə 
tərəfm dən 
m üəyynləşdirilm iş  b:ir başlanğıca yaxındır.  Yəni:  bir qisim   şeylər ya 
təbiətin  müəyyənləşdirdiyi  hansısa  b ir  yerə  (məsələn,  o rta y a   yaxud 
k ən ara)  ya  d a   təsadüfı  bir  yerə  d a h a   çox  yaxın  old u ğ u n d an   bəzi 
şeylər  əvvəlki,  u zaq  old uğundan  isə  so nrakı  sayılır.  D igər  varlıqlar 
isə  zam anca  əvvəl  mövcud  olanlardır:  bəziləri  indiki  zam an d an  
uzaq  olduq ların a  görə,  məsələn,  keçm işə  m ünasibətdə  (M idiyanın 
əvvəlki  T roya  m üharibəsi,  çünki  o  indiki  zam andan  çox  uzaqdır); 
digərləri  indiki  zam ana  yaxın  olduğ u na  görə,  məsələn,  gələcəyə 
m ünasibətdə:  N em ey  oyunları  Pifıya  oyunlarından  əvvəldir,  ona 
görə  ki,  əgər  indiki  zam an  başlanğıc  və  birinci  kim i  götürülərsə 
Pifiya  oyunları  indiki  zam an a  yaxındır.  Digərləri  isə  hərəkətə 
m ünasibətdə 
yəni 
ilk 
hərəkətvericiyə 
m ünasibətdə 
əvvəldir 
(məsələn,  birinci  hərəkətvericiyə  oğlan  yaşlı  kişidən  yaxındır); 
birinci hərəkətverici isə.  şübhəsiz bir başlanğıcdır.  D igər şeylər  gücə 
görə  birincidir:  gücü  üstün  o lan ,  b aşq a  sözlə  güclü  olan  birincidir;
119

güclü  iso  o d u r  ki,  digorləri  yəni  sonrakılar  onun  qəıarı  ilə  h ə rə k ə t 
edirlər,  çünki  birinci  olan  hərəkət  etdirməsə,  digərləri  h ə rə k ə t 
etmirlər;  b u ra d a   başlanğıc  -   qərardır.  Bəzi  şeylər  n iza m a  
m ünasibətdə  birincidirlər,  yəni  o  şey  ki,  hansısa  bir  şeyə  ki, 
m ünasibətdə  digərləri  hesablam aya  uyğun  yerləşdiıilm işdir  o n a  
yaxın  olan  birincidir,  məsələn,  xord a  ikinci  üçüncüdən  birincidir, 
L iranın 
sonuncudan  öncəki 
simi 
sonuncudan  biıincidir:  axı 
birinci halda x o ru n  aparıcısı,  ikinci halda-orta sim  başlanğıcdır.
Beləliklə,  bunların  hamısı  göstərilən 
anlam larda  əvvəlki 
(«birinci kimi  göstərilir.  digər anlam da-təyinatına  görə  birinci o lan  
isə  şübhzəsiz  birincidir;  lakin  tərif  (müəyyənlik)  vasitəsilə  düşüncə 
üçün  (ta  k a ta   to n   loqon)  birinci  o lan  hissi  (}avrayış  üçün  birinci 
olandan  fərqlidir.  D oğrudan  da,  tərif  vasitəsilə  düşüncə  üçün 
birinci 
olan  ümumi,  hissi  qavrayış  üçün  isə  -   təkcədir.  T ərif 
vasitəsilə düşüncə üçün təsadüfi olan da tam dan  birincidir,  məsələn: 
«savadlılıq»  «savadlı adam dan» birincidir,  çünki  savad alm ış birisi 
olm asaydı  «savadhlığın»  mümkün  ola  bilməməsinə  baxm ayaraq 
tam a hissəsiz tə rif vermək m ümkün deyil.
Sonra,  əvvəl  olanın  xassələri  də  «birinci»  kimi  göstərilir; 
məsələn,  düzlük  ham arlıqdan  əvvəldir:  düzlük  xəttin  xassəsi, 
ham arlıq isə səthin xassəsidir.
Deməli,  bəzi  şeylər  bu  anlam da  əvvəlki  və  sonrakı  kimi, 
digərləri  isə  təbiətinə  və  mahiyyətinə  uyğun  olaraq  yəni  o  şey  ki, 
digəri  onsuz  ola  bilmədiyi  halda  o  digərisiz  ola  bilər  o  əvvəlki  və 
sonrakı  kimi  göstərilir;  belə 
fərqləndirm ədən  P laton  istifadə 
etmişdir.  V arlıq  haqqında  isə  fərqli  anlam larda  danışıldığı  üçün, 
birincisi  su b strat  birincidir,  ona  görə  də  mahiyyət  də  birincidir; 
ikincisi,  im k anda  olan  və 
gerçəklikdə  olan  şeylərin  birinciliyi 
müxtəlifdir.  D oğ ru d an   da,  bir  şey  im kanda,  digəri  gerçəklikdə 
əvvəldir; məsələn;  im kanda xəttin yarısı bütöv xətdən, hissə-tam dan 
və  m ateriya-m ahiyyətdən  əvvəldir,  gerçəklikdə  isə  onların  hamısı 
sonrakılardır,  çünki  [predmetin]  yalnız 
parçalanm ası  ilə  onlar 
gerçəklikdə m övcud ola bilərlər.
Beləliklə,  əvvəlki  və  sonrakı  kimi  göstərilən  hər  şey  haqqm da 
indicə  qeyd  etdiyimiz  an lam da1  danışılır;  gerçəkdən,  bəzi  şeylər, 
söhbət  onların  yaranm asından  getdiyindən,  digərləri  olm adan  da, 
məsələn,  tam   [ayrı-ayrı]  hissələrsiz  mövcud  ola  bilər,  digərləri- 
söhbət onlarm  m əhv  olm asından getdiyi  üçün-məsələn, hissə tamsız 
m övcud  ola bilməz.  Buna  oxşar digər hallarda da məsələ bu cürdür.
120
On  ikinci  fəsil
B acarıq   yaxud  im kan  (dynam is)  [1]  şeyin  hərəkətinin  yaxud 
dəyişkənliyinin  onun  özündə  və  ya  özgəsində  (bir  halda  ki,  o 
özgədir1)  olan  başlanğıcına  deyilir;  məsələn,  tikm ək  bacarıcı 
tikilənin  özündə  olm ayan  b acarıq d ır;  həkimlik  sənəti  isə  bacarıq 
olub  m üalicə  olunanın  özündə  ola  bilər,  am m a  m üalicə  olunduğu 
üçün yox.  Beləliklə,  bacarıq,  b ir  tərəfdən,  üm umiyyətlə hərəkətin və 
dəyişkənliyin  başlanğıcm a  deyilir,  cligər  rərəfdən  isə  -  [2]  şeyi  özü 
yaxud  özgəsi  tərəfındən  h ə rə k ə tə   gətirən  başlanğıca  deyilir  (çünki 
məıruz  q a la n ı  nəyəsə  m əruz  q o y a n   bacarığa  uyğun  olaraq  gah  hər 
hansı  b ir  şeyə  m əruz  q a ld ıq d a ,  gah  hər  cür  halı  deyil,  yaxşılığa 
ap aran   h alı  yaşadıqda  biz  o n u   məruz  qalm aq  bacarığı  yaxud 
qabiliyyəti  adlandırınq);  [3]  nəyisə uğurla  və ya  öz qərarına uyğun 
başa  ç a td ırm a q   bacarığı:  ax ı  yalııız  səyahət  etm əyi  yaxud 
d an ışm ağ ı bacaran ,  ancaq  b u n u   yaxşı və ya nəzərdə tutulduğu  kimi 
həy ata  k eçirə  bilməyənlərə  m ünasibətdə  biz  təsdiq  edirik  ki,  onlar 
d a n ışm a ğ ı  və  ya  yeriməyi  bacarm ırlar.  [4]  M əru z  qalm ağa 
m ü n asib ətd ə  də  biz  bu  c ü r  deyiıik.  [5]  Sayəsində 
şeyin 
üm um iyyətlə  təsiıə  yaxud  dəyişikliyə  məruz  qalm adığı  və  ya  pis 
d u ru m a   gətirilə  bilmədiyi  xassələrə  malik  olmasıdır;  d o ğıu dan   da, 
bəzi  şey lər  sınırlar,  çürüyürlər  və  ümumiyyətlə  x a ra b   olurlar  ona 
görə  y ox   ki,  qabiliyyətə  m alikdirlər,  ona  görə  ki,  o n ların   [uyğun] 
qabiliyyətləri  yoxdur  və  o n la rd a   nəsə  çatışmır;  an caq  
bu  cür 
təsirlərə  o   şey  məruz  q a lm ır  ki,  o  özünün  gizli  və  ya  aşkar 
qabiliyyəti  (dia  dynam in  kai  to   dyinasthai)  və  m üəyyən  durum da 
olm ası sayəsində  o təsirlərə yaln ız çətin və az dərəcədə məruz qalır.
B acarıq  
haqqında 
b u  
qədər 
müxtəli 
anlam larda 
danışıldığından  bir  anlam da  bacarıq  ona  deyilir  ki,  o  özündə  və 
özgəsində 
hərəkətin 
və 
y a 
dəyişkənliyin 
[ümumiyyətlə] 
başlanğıcına  m alikdir  (axı  h ərəkəti  dayarıdıran  da  b ir  bacarıqdır). 
Başqa 
an la m d a   isə  -  əgər 
b ir  şeyə  m ünasibətdə  başqası  da  o 
qabiliyyətə  m alikdirsə  o  b a c a rıq   adlanır.  Üçüncü  anlam da-nəyəsə 
yaxud  p isə və ya  yaxşıya  d o ğ ru   dəyişilə bilirsə  b a c arıq   adlanır (axı 
bir şey  m əhv   olursa  görünür  ki,  məlıv olmağa  q abildir,  əks  halda  o 
məhv olm azdı;  və artıq  indi  o n d a  bir  meyllilik, m əruz qalm aq üçün 
səbəb  və  başlanğıc  vardır.  M əsələn,  bacarıq  ona  görə  bəzən  o  cür 
olur  ki,  o n d a   nəsə  olur,  bəzən  ona  görə  o  cür  olu r  ki,  o  nədənsə
121

məhrum  olur;  məhrumluq isə bir anlam da  m alik  oJmaqdırsa, o n d a  
hər bir şey  nəyəsə malik  olması  sayəsində  nəyəsə  qabildir,  belə  ki, 
bir  şey  həm   bir  xassəyə  və  başlanğıca  m alik  olm asına  görə,  h ə m  
əgər  məhrumiyyətə  malik  olm aq  m üm kündürsə  m əhrum iyyətə 
malik olm asm a  görə  bacarığa m alikdir;  başqa  sözlə  «bacarıq»  [bu 
halda] 
iki  mənalı2  olacaq).  B aşqa  bir  anlam da  nəsə  ona  görə 
bacarıq  adlam r  ki,  nə  başqası,  n ə  o  nəsənin  özü  başqası  olduğu 
üçün  onun  özü  dağıdıcı  gücə  və  ya  dağıdıcı  başlanğıca  m alik 
deyildir.  Sonra,  bütün  bunlar yalnız  ya  baş  verə  bildiyi  yaxud  baş 
verə  bilmədiyinə görə,  yaxud d a  onların  hər  ikisi3  uğurla  baş verə 
bildiynə  görə  bacarıq  adlam r.  D oğ rudan  d a,  h ətta  cansız 
predmetlərdə  də  bu  cür  qabiliyyət  vardır,  bu n a  musiqi  alətlərini 
misal  göstərmək  olar:  bir  lira  h aqq m d a  deyilir  ki,  o  səslənməyə 
qabildir,  başqa lira haqqında  bunu demək  olmaz,  əgər o xoşa gələn 
deyilsə.
Qabiliyyətsizlik  yaxud  bacanqsızlıq  isə  -   bacarıqdan  m əhrum  
olmaq  və  h aqqm da  danışılan  belə  başlanğıcın  inkarıdır  -   onların 
(bacarıq  və  başlanğıcm  -   T.A.)  ya  ümumiyyətlə  inkarı,  ya  onlara 
təbii  olaraq  m alik  olan  varlıqdakı,  ya  onların  təbii  olaraq  əldə 
edilməsi  m üm kün  olduqda  inkarıdır:  axı  oğlanm ,  kişinin  yaxud 
ellikcə  nəsl  törətm ək  qabiliyyətinin  olrnamasını  biz  eyni  bir 
anlam da  dem irik.  Sonra,  iki  növ  qabiliyyətdən  hər  birinə  -   həm 
sadəcə  hərəkətə  gətirən  qabiliyyətə,  həm  yaxşı  hərəkətverici 
qabiliyyətə  -   on a  əks  olan  qabiliyyətsizlik  uyğun  gəlir.  Məsələn, 
qabiliyyətsiz  haqqm da  bir  tərəfdən  onun  bu  anlam m a  uyğun 
danışılır,  digər  anlam da  isə  -   m üm kün  olana  mümkünsüzlük  [əks 
olanda]  damşılır.  Mümkünsüzliik  on a  əks  olanın  zəruri  həqiqətidir 
(məsələn  diaqonalm   ölçülən  olması  mümkünsüzdür,  ona  görə  ki, 
belə  təsdiq  yalandır  və  ona.  əks  olan  m üddəa  sadəcə  həqiqət 
deyildir, diaq on ah n  ölçülən  olnıam ası  da  zəruri  olmalıdır;  beləliklə 
onun  ölçülən  olması  -   sadəcə  yalan  olmayıb  zəruri  yalandır). 
Mümkünsüzlüyə  əks  olan  isə  -   m üm kün  -  [mümkün  olana]  əks 
olanın  yalan  olduğu  zəruri  olm adıqda  m üm kün  olur;  məsələn, 
oturm aq  insan  üçün  mümkünyalan  deyildir.  Beləliklə,  mümkün,  deyildiyi  kim i  bir  anlam da 
yalanm   zəruri  olmadığım,  digər  an lam da  -   həqiqi  olanı,  üçüncü 
anlam da  -   həqiqi  ola  biləni  göstərir.  Həndəsədə  dynamis  sözü  ilə 
dərəcəni  ifadə  edirlər.  M iimkünün  b u rad a  göstərilən  anlamları 
qabiliyyətin  anlam ları  ilə  bağlı  deyil;  am m a  qabiliyyətlə  bağlılığı
122
o la n   bütün  anlam lar  o n u n   birinci  m ənasına  a id d ir,  bu  isə  şeyin 
dəyişkənliyinin  b a şq asm d a   və  ya  cnun  özü  b a şq ası  olduğu  üçün 
o n u n  özündə olan  başlanğıcıdır;  biitün q alan ları  b ir halda ona görə 
qabiliyyət  adlanır  ki,  b a şq ası  ona  m iinasibətdə  o  qabiliyyətə 
m alik dir,  digər  h a lla rd a   isə  ona  görə  qabiliyyət  yaxud  bacarıq 
a d la n ır  ki,  o na  m üəyyən  ölçüdə  m alikdir.  B u n u   bacarıqsızlıq 
lıa q q m d a  da dem ək olar.
D em əli,  bacarığın  b irin ci  arılammda  o n u n   əsas  tərifı  belə 
o lacaq:  bacanq   şeyin  dəyişkənliyinin  özgəsində  və  ya  o  özgəsi 
o ld u ğ u  üçün onu n özündə o la n  başlanğıcıdır.
O n üçüncü fəsil
K əm iyyət  hər  biri  təbiətcə  təxminən  bir  və  müəyyən  bir  nəsə 
o la n   tə ık ib   hissələrinə  (o n la r  iki  və  ikidən  çox  o la   bilər)  bölünənə 
deyilir.  H ər  b ir  kəm iyyət  əgər  sayıla  biləndirsə  çoxluqdur,  əgər 
ölçülə  biləndirsə  -   həcm dir.  Çoxluq  isə,  im k a n d a   fasiləli  hissələrə, 
h ə c m   isə  -   fasiləsiz  hissələrə  böliinonə  deyilir;  bir  istiqamətdə 
fasiləsiz  olan  -   xətdir,  iki  istiqarnətdə  fasiləsiz  olan  -   endir,  üç 
istiq am ətd ə  fasiləsiz  o lan   -   dəıinlikdir.  B ütün  bu  kəmiyyətlər 
a ra s m d a   m əhdud  çoxluq  -   ədəddir,  m əhdud  uzunluq  -   xətdir, 
m əh d u d  en -  səthdir, m əh d u d  dəriıılik -  cisim dir.
Sonra,  bəzi  şeylər  özlüyündə  kəmiyyət  adlanır,  digərləri  -  
təsadüfı 
kəmiyyətlər 
sayılır 
(məsələn, 
x ə tt 
özlüyündə 
bir 
kəm iyyətdir,  savalılıq  isə  təsadüfı,  kənardan  gəlm ədir).  Özlüyündə 
kəm iyyət  olanlardan  bəziləri  mahiyyət kimi  o cü rd ü r (məsələn,  xətt 
b ir  İcəmiyyətdir,  çünki  x əttin  nə  olcluğunu  göstərən  tərifdə 
«m üəyyən  bir  kəmiyyət»  v ard ır),  digərləri  belə  m ahiyyətin xassələri 
və  halıdır  (məsələn,  çox  və  az,  uzun  və  qısa,  enli  və  dar,  uca  və 
a lç a q ,  ağır və yüngül  və i.a).  Eləcə də əgər  böyük  və kiçik haqqında 
özlüyündə  və  ya 
o n ların  
biri-birinə 
m ünasibəti  yönündən 
danışılarsa, 
onda 
o n la r 
özlüyiində, 
m üstəqil 
kəmiyyətin 
xassələridir;  lakin  bu  a d la r  başqa.  şeylərə1  də  verilir.  Təsadüfi 
kəm iyyət  kimi 
adlan d ırılan lard an  
bəzisi  sav ad   və 
ağbənizin 
kəm iyyət  olması  a n la m ın d a   təsadiifı  kəm iyyətlər  adlanır,  sünki 
onların  məxsus  olduğu  şey  bir  kəmiyyətdir;  digəri  hərəkətin  və 
zam anm   kəmiyyət  olm ası  anlam m da  kəm iyyətdir;  axı  onlar  d a