Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

ııəzərdə tutulur -  T .A .) arasında  d a  canlı  varlıqlar olm ahdır.  A m m a 
sual  d o ğ a  bilər:  belə  elmlər  han sı  şeyləri  tədqiq  etməlidir?  Əgər 
həndəsə ölçm ə sənətindən (geodaisiya) yalnız onunla fərqlənərsə ki, 
həndəsə  -   hisslərlə  qavranılm ayanlarla,  geodeziya  isə  -   hisslərlə 
q av ran ılan la  məşğul  olur,  o n d a   aydındır  ki,  həkimlik  elmilə  (eləcə 
də  digər  h ə r  bir  elmlə)  yanaşı  özlüyündə  -   həkim lik  elmi  və 
müəyyən  b ir  həkim lik  elmi  arasın d a  bir  aralıq  elm  də  mövcud
70
olacaq.  Lakin  bu  necə  m üm kün  ola  bilər?  A xı  bu  halda  hissilə 
qavranılan  sağlam  a d a m la   özlüyündə  -   sağ lam   arasında  bir  aralıq  
sağlam  da mövcud olm alıdır.
Bununla  yanaşı  düzgün  olm ayan  bir  də  od ur  ki,  geodeziya 
guya yalnız hisslərlə q a v ra n ıla n  və keçici  kəm iyyətlərlə məşğul olur; 
əgər  belə  oJsaydı,  o n d a   geodeziya  keçici  kəm iyyətlərin  yox  olm ası 
ilə birlikdə yox o lard ı,  a ra d a n  qalxardı.
A ncaq  digər  tərəfd ən   göy  cisimiəri  h a q q ın d a   təlim  də  təkcə 
hiss  ilə  qavranılan  lcəmiyyətlərlə  və  başım ızm   üstündəki  səm a  ilə 
məşğul  ola  bilməz.  D o ğ ru d a n   da  hiss  ilə  qavranılan  xətlər  də 
həndəsəçinin'5  d edikləri  kim i  deyillər  (çünki  bu   cür16  düz  və  ya 
dairəvi  hissi  q a v ra n ıla n   şeylər  yoxdur;  axı  dairəvilik  xəttiliklə  [bir] 
nöqtədə  deyil,  P r o ta q o r u n 17  həndəsəçilərə  etiraz  edərək  söylədiyi 
kim i toxunur);  eləcə d ə   səm anın  hərəkəti18 və çevrələri göy cisimləri 
h a q q m d a   təlimin  irəli  sürdüyünə  o xşar  və  [onun  təsvir  etdiyi] 
nöqtələrdə u lduzlarla eyni  təbiətli deyil.
Bəziləri  isə  təsd iq   edirlər  ki,  eydoslar  və  hissləıiə  qavranılan 
şeylər  arasm da  a ra lıq   deyilən  predm etlər  m övcuddur,  ancaq  o n la r 
hiss  ilə  qavranılan  şeylərdən  ayrılıqda  deyil,  o n larda  m övcuddur. 
Belə  baxışdan  irəli  gələn  fikirlərin  m ənasızlığm ı  xırdalam aq  üçün, 
d o ğrud ur,  daha ə tra flı  m üzakirə tələb o lu n ard ı,  ancan aşağıdakıları 
gözdən  keçirmək  d ə   yetərlidir.  Birincisi,  işin  yalnız  aralıq 
predm etlərlə  bu  c ü r  olduğu  həqiqətə  u y ğ u n   deyil;  aydındır  ki, 
eydoslar  da  hisslərlə  q av ram lan  predm etlərdə  ola  bilərdilər  (axı 
o n ların   hər  ikisinə  ey ni  m ühakim ə19  aid  edilə  bilər);  ikincisi,  iki 
cism in  eyni  bir  yer  tu tm a sı  və  aralıq  predm etlərin  hərəkətli  hissi 
qavranılan  p red m etlərd ə  olduğundan  d a h a   hərəkətli  olması  zəruri 
olardı.
Bir  də  ki,  n əy in   n am inə  aralıq  predm etlərin  m övcudluğu, 
am m a 
yalnız 
hısslərlə 
qavranılan 
şeylərdə 
m övcudluğu 
düşünülməlidir?  O   z a m a n   yenə də öncə  göstərdiyim iz  m ənasızhqlar 
alınacaq:  başımızın  üstündəki  göylə  yanaşı  ayrıca  hansısa  bir  göy 
ancaq  ayrılıqda  yox  həm ən  yerdə  m övcud  olacaq;  bu  isə  qətiyyən 
m üm kün deyil.
Üçüncü fəsil
Belə  ki,  bu  m əsələlər  h aqqında  həqiqət  əldə  etmək  üçün  hansı 
baxış  üzərində  d av a n m a q   lazım  o ld u ğ u n u   söyləmək  çətindir;
71

başlanğıclara  aid  olan  xnəsələlər  də  bu  cürdür  -   cinslərmi  yoxsa 
şeylərin  ilkin  tərkib  hissələri  elementlər  və  başlanğıclar  qəbul 
edilm əlidir,  məsələn,  n itq in   bütün  səslərimn  düzəldiyi  birinci 
hissələrinim i  yoxsa  on lar  üçün  üm umi  olam   -  [ümumiyyətlə]  səsi 
elem entlər  və  başlanğıclar  saym aq  lazımdır;  bu  qayda  ilə  biz 
həndəsədə  sübutu  digər  m üddəaların  -   ya  hamısının  ya  da 
əksəriyyətinin  sübutunda  o lan   m üddəaları  elementlər  adlandınrıq. 
S o n ra ,  cisimlər üçün bir  neçə  elem entin  olduğunu  qəbul  edənlər  və 
yalm z  bir  elementin  old u ğ u n u   təsdiq  edənlər  cisimlərin  nədən 
düzəldiyini  və  nədəıı  törəndiyini  başlanğıclar  sayırlar;  belə  ki, 
m əsələn,  Em pedokl  təsdiq  edir  ki,  od,  su  və  onların  arahğında 
o la n la r'  şeylərin  düzəldiyi  tərkib  hissələri  kinıi  başlanğıclar  sayır, 
a n c a q   onları  şeylərin  cinsləri  kimi  göstərmir.  O ndan  başqa,  digər 
şeylərə  ınünasibətdə  də,  məsələn,  loja,  əgər  kimsə  onun  təbiətini 
gö rm ək  istəyirsə onun hansı hissələrdən yarandığım  və bu  hissələrin 
necə təşkil olunduğunu bilm əklə onun təbiətini  anlaya bilər.
Bu  mühakimələr  əsasm da  demək  olar  ki,  cinslər  şeylərin 
başlanğıcları  deyil.  A m m a  biz  hər  bir  predm et  və  hadisəni 
m üəyyənliklər 
vasitəsilə 
dərk 
etdiyimizdən, 
müəyyənliklərin 
başlanğıcları  isə  -   cinslər  olduğundan  cinslərin  başlanğıc  və 
m üəyyənedici olması zəruridir; və şey h aqqında bilik əldə edilməsi -  
növləri  bilmək  dernək  olduğundan  (bunlann  sayəsində  şeylər 
adlandırılır)  cinslör,  hər  h ald a  növlər  üçün  başlanğıclardır.  Və  tək 
və  m övcud  olanı  və  ya  böyük  və  kiçiyi  şeylərin  elementləri 
sa y an la ıd a n   bəziləri  də  göründüyü  kimi  onlara  cinslər  kimi 
baxırlar.
A m m a  əlbəttə  həm   bu,  həm  də  o  n ə n a d a   başlanğıclar 
h a q q ın d a   dam şm aq  olmaz:  m ahiyyətin  ifadəsi  (loqos)  birdir; 
b u n u n la   belə  cinslər  vasitəsilə  müəyyən  etmək  vo  [şeyin]  tərkib 
hissələrini göstərən  m üəyyənliklər m üxtəlifdirlsr2.
O n d an   əlavə  əgər  cinslər  m ütləq  başlanğıclardırsa,  onda 
birinci  cinslərmi  başlanğıclar  sayılm alıdır  yoxsa  təkcə  haqqında 
so n u n cu   kimi  m əlum at  verənlər  başlanğıclar  sayılmalıdır?  Bu 
m übahisəlidir.  Əgər  üm um i  hər  zam an  daha  artıq   dərəcədə 
başlanğıcdırsa,  o nda  ayddındır  ki, 
ali 
cinslər  başlanğıclar 
olacaqlar:  belə cinslər hər şey haqqında  m əlum at verir və  hər şeydə 
özünü  göstərir.  O dur  ki,  m övcud  olam n  biriııci  cinsləri  qədər  də 
başlanğıcları  olacaqdır,  belə  ki,  həm  m övcud  olan,  həm   də  tək 
başlan ğ ıclar və m ahiyyətlər olacaq:  axı xüsusən onlar  mövcud  olan
72
hər  şeydə  özlərini  göstərirlər.  B u n u n la  belə  nə  tək,  nə  də  mövcud 
olan  şeylərin cinsləri ola  bilməzlər.  D 'oğrudan da hər  bir cinsin növ 
fərqləri  olmalıdır  və  hər  belə  fərq  bir  olm ahdır,  bununla  belə 
özlərinin  növ  fərqləri  h a q q ın d a   n ə   cinsin  növləri,  nə  də  öz 
növlərindən  ay rılıq da  cins  m əlum at  v e rə   bilməz,  çünki  əgər  tək  və 
mövcud  olan  -   cinsdirsə,  o n d a  heç  b ir  növ  fərqi  nə  m övcud,  nə  də 
tək  olmayacaq.  A m m a  d o ğ ru d an   d a   valnız  cinslər  başlanğıcdırsa 
onda  tək  və  m övcud  olan  cinslər  olm azlarsa  başlanğıclar  d a   ola 
bilməzlər.
Sonra,  növ  fərqlərilə  b irlikdə  götürülən  hər  bir  a ra lıq 5,  bu 
baxışa  görə  bölünm əz  [növlərəcən]4  cins  olmalıdır  (indi  isə  bu 
aralıqlardan  bəziləri  cinslər  sayılır,  bəziləri  isə  sayılmır);  ondan 
əlavə  növ  fərq ləri  cinslərdən5  d alıa  a rtıq   dərəcədə  başlanğıclar 
olardı;  am m a  növ  fərqləri  də  başlanğıclardırsa,  onda  xüsusilə 
birinci  cins  b aşlan ğıc  kimi  qəbul  ediləcəyi  halda  sonsuz  sayda 
başlanğıclar alınacağını demək  o lar
D igər  tərəfdən,  əgər  tək  d a h a   a rtıq   dərəcədə  başlanğıcdırsa, 
tək  isə  bölünm əzdir,  bölünməz  isə  nə  olm asından  asılı  olm ayaraq 
ya  kəm iyyətə  görə  ya  növə  görə  bölünm əzdir,  lakin  növə  görə 
bölünməz  birinci6,  cinslər  isə  növlərə  bölünən  olduğundan,  onda 
özünü  so nuncu  kim i  göstərən  d a h a   a rtıq   clərəcədə  tək  olardı,  çünki 
«insan»7 ayrı-ayrılıqda fərdlər® üçün cins deyildir.
S on ra,  özündən  öncəkidə  və  som rakıda  özünü  göstərən  şeylər 
özlərindən  b a şq a 9  bir nə isə ola  bilm əzlər;  məsələn,  əgər ədədlərdən 
birincisi-ikidirsə,  o n d a  ədədlərin  növləri  ilə yanaşı Ə dədlər mövcud 
ola  bilm əzlər,  eləcə  də  fıqurların  növlərilə  yanaşı  F iqu rlarda  ola 
bilməz.  Əgər  onlarm   cinsləri  növlərilə  yanaşı  mövcud  deyilsə,  onda 
başqalarında  heç  mövcud  deyil:  axı  o n la rd a   cinslər10 daha  çoxdur. 
Təkcə  şeylərə  gəlincə,  onlarm   biri  o  b irindən  birinci  olmur.  Sonra, 
harada  ki,  biri  yaxşı,  biri pisdirsə  oı-ada yaxşı  hər zam an birincidir. 
Odur ki,  belə şeylər üçün də cinslər  [növlərlə yanaşı]  olmur.
Bu 
səbəbdən 
təkcə  h a q q ın d a  
nıəlum atm   cinsdən 
çox 
başlanğıcların  verdiyi  təsəvvür  edilir.  A n caq   digər  tərəfdən  hansı 
anlam da  o n ların  
başlanğıclar  sayıldığım   söyləmək  çətindir. 
D oğrudan  d a  başlanğıc  və  səbəb  başlanğıcı  olduğu  şeylərdən 
kənarda,  ayrıca  olm alıdırlar.  A n caq   hər  şey  h aqqında  özünü 
ümumi  kimi  göstərəndən  başqa  yenə  nsyinsə  mövcud  olduğunu 
daha  hansı  əsasa  görə  qəbul  etmək  olar?  A ncaq  əgər  əsas  kimi
73

üm um i 
götürülərsə, 
onda 
daha 
ümumi 
olan 
başlanğıc 
götürülməlidir; b u  halda isə birinci cinslər başlanğıclar olardı.
Dördüncü fəsil
Bununla  gözdən  keçirilməsini  xüsusi  tələb  edən  daha  çətin 
məsələ  bağlıdır  və  indi  b urada  onun  barəsində  söz  gedəcək.  Yəni: 
əgər  təkcə  şeylərlə  -   belə  şeylər  isə  sonsuz  sayda  çoxdur  -   birlikdə 
başqa  heç  nə  m övcud  deyilsə,  o n d a  belə  sonsuz  sayda  şeylər 
haqqm da necə  bilik  əldə  etmək:  olar?  Axı  biz  şeyləri  ona  görə  dərk 
edirik  ki,  o n lard a  tək  və  eyni  olan  nə  isə  vardır  və  onlara  bir 
ümumilik xasdır.
Deməli,  təkcə  şeylərlə  yanaşı  nəyinsə  də  mövcud  olması 
zəruridir,  onda hesab edilməlidir ki,  təkcə şeylərlə birlikdə cinslərin 
də  -   sonuncular  və  birincilərin  də  mövcudluğu  zəruridir;  halbuki 
biz b unun m üm kün olmadığını'  indicə araşdırdıq.
Sonra,  əgər  nəsə bir şey m ateriya  haqqında  m əlum at  verdikdə 
[ahnan] 
tərkibə 
malik  bütövlə  yanaşı  başqa 
nəisənin 
də 
mövcudluğu  a rtıq   labüddürsə,  o nda  soruşulur  belə  olduqda  bütün 
təkcə  şeylərlə  yanaşı  nəsə  başqa  bir  şey  də  mövcud  olmalıdırmı 
yoxsa bəzilərilə yanaşı m övcuddur, bəziləri ilə yanaşı yaxud heç  biri 
ilə yanaşı mövcud  deyil.  Əgər təkcə şeylərlə birlikdə heç nə m övcud 
deyilsə,  onda  h esab  etmək  lazım dır  ki,  ağılla  dərk  edilən  heç  nə 
yoxdur,  hər şey  hisslərlə  qavıanılır  və  əgər  bilik  adı  altında  yalnız 
hissi qavrayış nəzərdə tutulm azsa heç nə barədə bilik yoxdur.
Sonra,  bu  h a ld a   əbədi  və  hərəkət  etməyən  heç  nə  olmazdı 
(çünki 
bütün 
hisslərlə  qavranılanlar 
keçici, 
müvəqqəti 
və 
hərəkətdədirlər).  A ncaq  əgər  əbədi  heç  nə  yoxdursa,  onda  yaranış 
da  mümkün  deyil:  dcğrudan  da  yaranışda  nəsə  və  nədənsə 
yaranm ahdır,  [sıranm   kənar  üzvü]  isə  əgər  yalnız  sıra  başa  çatırsa 
yaranan 
olm am ahdır, 
təbii 
olm ayandan 
yaranm aq 
isə 
mümkünsüzdür2.  O ndan  əlavjı  varanış  və hərəkət  olan  yeıdə hüdud 
da  olmalıdır;  həqiqətən  də  heç  bir  hərəkət  hüdudsuz  deyildir,  hər 
birinin  də  sonu  vardır,  yəni  hüdud  daxilində  baş  verən  hərəkətin 
başa  çatm ası  labüddür;  və  yaranm aq  hahnda  olm ayan  heç  nə 
y aran a bilməz; yarand ıqd a isə yaranm ışın  varlığı zəruridir.
74
Sonra,  əgər  m ateriya  y a raam ad ığ ı  üçün  vardırsa,  onda 
materiyanın hər dəfə m ahiyyət  olm ası  daha da əsaslanm ış  olur:  axı 
əgər  nə  m ahiyyət,  nə  m ateriya  olnıasa,  onda  heç  nə  olmaz;  bu  isə 
mümkünsüz  olduğundan  tərk ib ə   m alik  biitövlə y an aşı  nəyinsə  yəni 
obrazm  və ya form am n m övcudluğu labüddür.
L ak in  əgər  bu  qəbul  o lu n a rs a   belə  yenə  də  çətinlik  yaramr: 
hansı h allarda onu qəbul etm ək   olar,  hansı hallarda  isə yox.  Bunun 
hər şey  üçün belə olmadığı  ay d ın d ır:  axı biz ayrı-ayrı  evlərlə yanaşı 
bir  Evin  də  varhğını  qəbul  edə  bilm ərik.  O ndan  b a ş q a ,  hər  şeyin, 
məsələn  bütün  insanların  m ah iyy əti  birdirm i?  B u  cəfəngiyyat 
olardı:  axı  mahiyyəti  bir  o la n   hər  şey  -   təkdir.  O nda  belə 
m ahiyyətlər  çox  və  m üxtəlifdirlərm i?  A ncaq  b u n u n   da  əsası 
yoxdur3.  A m m a  m ateriya  necə  hər  b ir  təkcə  ola  bilir  və  tərkibə 
m alik bütöv həm o,  həm  də b a şq asıd ır -  [m ateriyadır və form adır]?
S o n ra ,  başlanğıclarla  b a ğ lı  belə  bir  çətinlik  də  yaran a  bilər: 
əgər  o n la r  [yalnız]  görünüşcə  birdirsə,  onda  heç  b ir  [başlanğıc], 
h ətta  özlüyündə  -   tək  və  özlüyündə  -   varlıq  sayca  b ir  olmayacaq. 
Və əgər  h ə r şeyi4 əhatə edən  b ir  tək   olm asa  idrak  necə  m üm kün  ola 
bilər?
L a k in  əgər [başlanğıclar]  say ca  təki  [təşkil edirlərsə]  və onların 
hər  biri  təkdirsə  yəni  hissləıiə  qavranılaıı  şeylərin  h ə r  birinin  bir 
başlanğıcı  yoxdursa  (məsələn,  növə  görə  eyni  olan  hecaların  növə 
görə  başlanğıcları  da  eyni,  sa y ca   isə,  əlbəttə  m üxtəlifdirlər),  onda 
elem entlərdən  başqa heç  nə m ö v cud   olm ayacaq  (çünki  «sayca  tək» 
və ya  «təkcə şey» demək a ra s ın d a  heç bir fərq yoxdur:  axı sayca bir 
olana  b iz  tək  deyirik,  üm um i  isə  odur  ki,  təkcə  şeylər  haqqında 
m əluınat  verir).  O du r  ki,  [b u ra d a   məsələ  eyni  ilə  n itq   ilə  bağlı 
məsələdə  olduğu  kimidir]  yəni  nitqin  səslərinin  elem entləri  sayca 
m əhdud  olsaydı  hərflər  lab ü d ən   bu  elementlərin  sayı  qədər  olub 
[hər səs üçün]5 iki və ya d aha çox  eyni hərl' olmazdı.
K eçm işdə  və  indi  yan  keçilm iş  və  b aşq aların d an   az  çətin 
olm ayan  d aha  bir  məsələ  b u d u r:  ötəri  olan  və  ötəri  olmayan 
şeylərin  başlanğıcları  eynidir  yoxsa  müxtəlif?  Ə g ə r  onların 
başlanğıcları  eynidirsə,  o nda  bəzi  şeylərirı  ötəri  olm ası,  bəzilərinin 
isə  daim i  olması  necə  m üm kün  ola  bilər  və  b u n u n   səbəbi  nədir? 
H esiodun  davamçıları  və  ta n rı  h a q q ın d a   yazanların  ham ısı  yalnız 
onlara  həqiqət  kimi  görünəni  düşiinüb  bizim  qayğım ıza  isə 
qalm am ışlar.  Tanrıları  b aşlan ğ ıclar  kirtıi  qəbul  ed ib   hər  şeyi 
tan rıla rd a n   hasil  edərək,  o n la r  təsdiq  edirlər  ki,  n e k ta rd a n 6  və
75

am brozidən7 
dadmış 
insanların 
hamısı 
ölümə 
m əhkum  
edilmişlərdir;  bunu  təsdiq  eişlətmişlər;  am m a  onların  b a   səbəblər  vasitəsilə  verdikləri  izah 
bizim  anlayışım ızdan  kənardtr.  D oğrudan  da,  əgər  tanrılar  zövq 
alm aq  üçün  nektardan  və  am broziyadan  dadırlarsa  bu  heç  də 
nektarın  və  am broziyanm   tarrıların   varlığının  səbəbləri  olduğu 
demək  deyildir;  əgər  n ek tar  və  ambroziya  onlarm   varlığm ın 
səbəbləridirsə,  onda qidaya ehtiyacı olan necə əbədi ola  bilər?
A ncaq  öz  müdrikliyinə  miflər  form ası  verənlər  ciddi  diqqətə 
layiq  deyillər;  sübut  yolu  ilə  m ühakim ə  yürüdənlər  isə  suallar  irəli 
sürməklə  nə  üçün  eyni  başlanğıclardan  törənən  şyelərin  bəzilərinin 
əbədi,  bəzilərinin  isə  ötəri  olduğunu  aydınlaşdırmalıdır.  O n lar 
bunun  səbəbini  göstərmədiklərindən  və  bunun  belə  olduğu 
həqiqətəuyğun  olm adığm dan avdın olur ki,  şeylərin  bu iki  qism inin 
(daimi  və ötəri şeylərin) başlanğıcları və səbəbləri  eyni deyildir.  Axı 
hətta  öz  düşüncələrində  d ah a  ardıcıl  olduğu  güman  edilən 
Em pedokl  d a   o  yanlışlığa  yol  verir:  doğrudur,  o  bir  başlanğıcı  -  
düşmənçiliyi  məhvetmənin  səbəbi  kimi  qəbul  edir,  ancaq  görünür 
ki,  düşm ənçilik  təkdən  başqa  həmçinin  də  hər  şeyi  doğurur,  çünki 
E m pedoklda  tanrıd an   başqa  hər  şey  düşmənçilikdən  törənir.  O 
deyir:
Çünki olmuş, olan v;ı olacaq nə varsa 
o n lard a n  olmuş,
O n la rd a  ağaclar ciicərır, kişilər və qadınlar 
o n lard a n  olmuş,
Vəhşi heyvanlar və quşlar, dənizdə yaşayan balıqlar,
H əm  də möhtərəm uzunömürlü  tanrılar7 
O  d a  aydındır  ki,  əgər  düşmənçilik  şeylərdə  olmasaydı,  onun 
dediyi  kim i  h ər  şey  tək  olaıdı,  çünki  [elementlər]  biıiəşdikdə 
düşmənçilik  «arxaya»  çəkilmişdir8.  O na  görə  də  Em pedoklda  hər 
şeydən  m üqəddəs  olan  ta n n   digər  varhqlardan  az  düşüncəlidir, 
çünki  o  elem entlərin  harnısını  bilmir:  axı  tanrı  özündə  düşmənçilik 
daşım ır,  b u n un la belə hər şey Özünə oxşaıia dərk edilir:
T orpağı torpaqla, suyu da su ilə görürük biz,
Efiri heyrətli efııiə.,  odu amansız odla,
H əm  də sevgini se\'gi, düşmənçiliyi zəhərli düşmənçiliklə9. 
H ər  h a ld a   y ux an da  deyiləndən  aydııı  olur  ki,  Em pedoklda 
düşmənçilik  məhvolmanın  səbəbi  olduğu  qədər  də  varlığın 
səbəbidir.  Eləcə  də  dostluq  -   varhğın  yalnız  səbəbi  deyildir,  çünki
76
şeyləri  birləşdirməklə  o n la rı  m əhv  edir.  Eyni  z a m a n d a   Empedokl 
bu  dəyişkənlik  üçün  heç  b ir  səbəb  göstərm ir  v ə  bunun  təbiətdən 
belə olduğunu söyləyir.
Ancaq düşm ənçilik üzvlər arasm da necə tez böyüdü 
Zamanı ç a td ıq d a  şərəflə ucaldı və  bərkidi,
A yn-aynlıqda  h ə r  ikisinə  böyük  a n d la   gələcəkdən  xəbər 
verildi10-
Bu  o  dem əkdir  ki,  dəyişkənlik  zəruridir,  an caq  bu  dəyiş- 
kənliyin  səbəblərini  E m p e d o k l  aydınlaşdırm ır.  Bütün  bunlarla 
yanaşı  o  təkcə  aşağıdakı  m əsələ  ilə  bağlı  ardıcıl  danışır:  o  şeylərin 
bəzilərinin  ötəri,  bəzilərinin  isə  daimi  o ld u ğ u n u   təsdiq  etmir, 
elem entlər  müstəsna  o lm a q la   hər  şeyiıı  ötəri  o ld u ğ u n u   qəbul  edir. 
İndi  müzakirə  edilən  m əsələ  isə  belə  səslənir:  b ir   hald a  ki,  bütün 
şeylər  eyni  bir  b a şla n ğ ıcla rd a n   törənirsə,  o n d a   n ə   üçün  onlardan 
bəziləri ötəri, bəziləri isə daim idir?
Beləliklə,  [ötəri  və  daim i  olanlarm ]  başlanğıclarının  eyni 
olm adığı  haqqında  yetərincə  dar.ışıldı.  Ə gər  b u   başlanğıclar 
müxtəlifdirlərsə,  o n d a   ç ə tin   b ir  sual yaranır:  o  başlanğıcların  özləri 
ö təri  və  ya daimi  o lm alıdırlarm ı?  Əgər o n lar  ötəri,  təsadüfıdirlərsə, 
o n d a   aydındır  ki,  o n la r  d a   nədənsə  təşkil  o lu n m a h   idilər  (axı  ötəri 
o la n   hər  şey  nədən  təşkil  olunm uşsa  ona  d a   çevrilir);  deməli,  bu 
başlanğıclardan  öncə  başlan ğ ıclar  olm uşdur  k i,  bu   da  hətta  sıra 
q u rta rd ıq d a   və  sonsuz  d a v a m   etdikdə  belə  m üm künsüzdür.  Sonra, 
ötəri  olan  şeyin  başlanğıcı  dağılarsa o  necə  m ö vcu d ola  bilər? Əgər 
başlanğıclar  daim idirlərsə,  o n d a  nə  üçün  bəzi  daim i  başlan- 
ğıclardan  daimi,  bəzilərindən  isə  ötəri  şyelər  alım r?  Axı  bu  düzgün 
deyil,  yadaki  m üm künsüzdür  və  ya  dərindən  əsaslandınlm ası  tələb 
olunur.  Lakin  m üxtəlif  başlanğıciarı  göstərm əyə  heç  kim  cəhd 
etm əyib,  hər  şey  üçün  eyni  başlanğıcları  göstərirlər.  İlk  dəfə11  tərə- 
fım izdən  irəli  sürülən  su ald an   isə  van  k eçərək,  onu  mənasız 
sayırlar.
Tədqiqi  xüsusilə  çətin,  eyni  zam anda  həqiqətin  dərki  üçün 
tam am ilə zəruıi olan o n u n  aydınlaşdınlm asıdır ki,  şeylərin mövcud 
və  tək  mahiyyəti  v a rd ırm ı  və  onlardan  biri-tək,  o  biri  -  
m övcudluqdurm u  y a x u d   m övcud  olanın  və  tək in   nə  olduğu 
aydınlaşdırılm alıdır,  çü n k i  hesab  edirlər  ki,  o n ların   əsasında 
b a ş q a 12  təbiət  durur.  M ö v cu d   olana  (varlığa)  və  təkə  münasibətdə 
baxışlar  fərqlidir.  P la to n   və  pifacjorçular  h e sa b   edirlər  ki,  təkin 
m ahiyyəi tək olm asm da, varlığın mahiyyəti v a r olm asındadır.
77

T ə b iət  haqqında  fıkır yürüdənlər isə  başqa  cür  baxır;  məsələn, 
E m p ed o k l  təki  daha  aydırı  o lan a  müncər  etmək  üçün  onun  nə 
o ld u ğ u n u   göstərir;  görünür  ki,  o  tək  adı  altında  dostluğu  düşünür 
(axı  d o stlu q   Em pedoklda  bü tü n   şeylərin  vəhdətiniıı  səbəbidir). 
B aşqaların a görə bütün şeylərin təşkil olunduğu və yarandiğı  tək  və 
m övcud  olan  oddur,  havadır.  Bir  neçə  elementi  qəbul  edənlər  də 
eynilə 
bu   cür  danışırlar, 
çünki  onlar  da  qəbul  etdikləri 
b aşlan ğ ıclan n  sayı qədər də tək in  və mövcud olanın  varlığını təsdiq 
etməli olurlar.
Ə g ə r  təkin  və  varlığın  b ir   m ahiyyət  olduğu  qəbul  edilməzsə 
o n d a belə  alınar  ki, ümumicləıı  başqa  heç  bir m ahiyyət  yoxdur:  axı 
tək və varlıq hər şeydən  ən ürnum i  olandır.  Əgər özü-özlüyündə-tək 
və  özü-özlüyündə-varlıq  yo xd u rsa  onda  təkcə  adlandırılan  şeylərlə 
yanaşı  heç  bir  şey  də  m övcud  olmaz.  Ondan  başqa,  əgər  tək 
m ahiyyət  deyilsə,  onda  a y d m d ır  ki,  ədəd  də  şeylərin  xüsusiləşmiş 
təbiəti  kim i  mövcud  ola  bilməz;  doğrudan  da  say-birlərdən 
ib arətd ir,  bir isə əslində təkdir.
A n c a q   əgər  özü-özündə-bir-tək  və  özü-özündə-bir-varlıq  möv- 
cu d d u rsa,  onda  onların  ınahiyyəti  labüdən  tək  və  varlıq  olm alıdır, 
çünki  [b urada]  təkin  və  varlığın  özü  özünü  ümumi  kimi  göstərir. 
D igər  tərəfdən,  əgər  özü-öziində  -   bir-tək  və  özü-özündə-bir-varlıq 
m övcud  olmalıdırsa,  onda  olduqca  çətin  sual  yaranır:  onlarla 
yanaşı  b a şq a  nəisə necə  m övcud  ola  bilər-mən  demək  istəyirəm  ki, 
m övcud  olan hər hansı bir şeydən çox  necə ola  bilər.  D oğru dan   d a 
var o la n d a n   fərqlənən  heç  nə  yoxdur,  belə  ki,  Parm enidin  təlim inə 
uyğun o lara q  belə alınır ki,  bütiin şeylər təki təşkil edir və bu tək də 
varhqdır.
H ə r   iki  halda  isə  çətinlik  yaranır:  həm   tək  m ahiyyət  olmadığı 
halda,  həm   də  özü-özlüyündə-bir-tək  mövcud  olduğu  halda  ədəd 
m ahiyyət  ola  bilməz.  Əgər  tək   m ahiyyət  deyilsə,  b unun  niyə  belə 
olduğu  öncə  göstərilmişdir;  əgər  özü-özlüyündə-bir-tək  varsa,  o nda 
varhqla  bağlı  da  çətinlik  yaran ır.  H əqiqətən  də  özü-özlüyündə-bir- 
təklə  y an aşı  başqa  bir  tə k 13  nədən  alına  bilər?  O  labüdən  tək 
olm am alıdır;  halbuki  m övcud  olan  həmişə  ya  birdir  ya  da  çox, 
çoxdan h ər biri isə b ird ir14.
O n d a n   başqa  əgər özü-özlüyündə-bir-tək  bölünməzdirsə,  onda 
Z e n o n u n  m üddəasına'5 gorə o  heç nə olmalıdır.  D oğ rudan da,  əgər 
şeyə  nəyinsə  əlavə  olunm ası  o n u   çox  etmirsə,  nəyinsə  götürülməsi 
də  o n u   kiçik  etmirsə,  o nda Z e n o n   deyir  ki,  bu mövcud  o lan a 16  aid
78
deyil;  bu  zam an  o   hesab  edir  ki,  m övcud  olan  kəmiyyətdir  və 
birhaldaki  kəm iyyətdir,  onda  bu  ııəsə  cism anidir:  axı  cism ani 
tamamilə  mövcud  olandır;  lakin  başqa  kəmiyyətlərə,  m əsələn, 
müstəvi  və  xəttə  əlavə  edilərsə  bir  h ald a  böyüdülmüş  olar,  d ig ər 
haida  isə  yox17;  n ö q tə   və  bir  isə  burıu  heç  cür  etmir.  Z enonun  isə 
cod  mühakimə  yürütdüyü  və  bölünməz  nəsənin  mövcud  o ld uğu  
həm  də  Zenonun  mühakimələrindərı  göriindüyü  üçün  (çünki  əgər 
belə  bölünməzə  nəsə  əlavə  olunarsa  d o ğ ru d a n   da  o  böyüm əyib 
çoxalacaq),  onda  soruşulur:  belə  birdən  və  ya  birçoxdan  böyüklük 
necə alm a bilər?  B u n u n  ehtimal edilməsi -  xəttin nöqtələrdən ib a rə t 
olduğunu təsdiq etm əyə bənzər.
Əgər  bəzilərinin  ehtim al  etdiyi  kim i  say   özü-özlüyündə-təkdən 
və  nəsə  bir  qeyri-təkdən  yaranm ışdır  bax ışm a  söykənirlərsə  belə, 
yenə  də  aydınlaşdınlm alıdır:  bir  ha]da  ki,  qeyri-tək  bərabərsizlik 
olm uş  və  [hər  iki  halda]  eyni  bir  təbiətə  m alik  olmuşdur,  o n d a  
o n lard an  yaranan  niyə və nə cür gah ədəd.,  g ah  d a böyüklük o lacaq . 
Çünki  kəm iyyətlərin,  b ir  tərəfdən  təkdən  və  bərabərsizlikdən,  digər 
tərəfdən  -   hansısa  ədəddən  (rəqəm lərdən)  və  bu  bərabərsizlikdən 
necə yarandığı q a ra n lıq  qalır.
Beşinci fəsil
B ununla  bağlı  b ir  sual  yaranır:  əd ədlər,  [həndəsi]  cisimlər, 
m üstəvi  və  n ö q tələr1  müəyyən  m ahiyyətlərdirm i  yoxsa  yox.  Ə g ə r 
o n lar  m ahiyyətlər  deyilsə,  onda  var  o lan m   nə  olduğu  və  şeylərin 
m ahiyyətinin  necə  olduğu  gözdən  yaym m ış  olur.  Həqiqətən  də 
durum lar,  hərəktlər, 
münasibətlər,  yerləşm ələr  və  nisbətlər, 
göm ndüyü  kimi  h eç  nəyin  m ahiyyətləri  deyil:  onlarm   ham ısı 
hansısa  predm et  (hypokeim enon)  h a q q ın d a   m əlumat  verirlər  və 
heç  biri  müəyyən  b ir  şey2  deyil.  A m raa  yəqin  ki,  mahiyyət  sayıla 
bilən  --  m ürəkkəb  cisim lərin  təşkil  o lu n d u ğ u   -   su,  torpaq,  o d   və 
hava götürülərsə -  o n d a  istilik, soyuq və b u n a   bənzər digər cəhətlər 
onların  m ahiyyətləri  yox  durum larıdır,  o n d a   bu  durum ları,  h alları 
keçirən yalm z cisim  b ir varlıq və miiəyyən  b ir mahiyyət  olur.  L a k in  
yenə  də  cisim  sahədən,  sahə  xəttən,  xətt  isə  vahiddən  və  nöqtədən 
az  mahiyyətdir.  Ç ünki  onlar  cismə  m üəyyənlik  verir  və  onlar 
görünür  ki,  cisimsiz  mövcud  ola  bildiyi  halda,  cisim  onlarsız 
mövcud  ola  bilm əz.  O dur  ki,  insanların  çoxu  və  daha  öncəki 
fılosoflar  cismi  m ahiyyət  və  varhq,  b ü tü n   qalanlarım   isə  o n u n
79

halları,  durum ları  saydığı  və  oııa  görə  də cisimlərin  başlanğıcları  -  
bü tün   m övcudatm   başlanğıcları  kimi  [müəyyən]  etdikləri  halda, 
öncəkilərdən dah a m üdrik sayılan d a h a  sonrakı  filosoflar isə  o n la n  
ədədlərin başlanğıcları h esab ctmişlər.  Beləliklə,  söylədiyimiz kim i3, 
əgər  ədədlər  və  həndəsi  kəıniyyətlər  m ahiyyət  deyilsə,  onda 
ümumiyyətlə heç  bir şey  m ahiyyət  və  varlıq  deyildir,  çünki  o n lan n  
təsadüfi4 xassələrini varlıq lar adlandırm aq m ünasib deyildir.
Amma  digər  tərəfdən  əgər  xətt  və  nöqtə  cisimdən  d a h a   çox 
m ahiyyət  kimi  qəbul  edılərsə.  halbuki  bu  xətt  və  nöqtələrin  hansı 
cisimlərə aid edildiyini  biz görmüriik  (axı  onlar  hısslərlə  qavranılan 
cisimlərə aid ola  bilməz),  o n d a  demək  olar ki,  ümuıniyyətlə  heç  bir 
m ahiyyət  mövcud  deyil.  S o m a   aydm dır  ki,  o n lan n   hamısı  cismin 
y a   eninə,  ya  dərininə,  y a  d a  uzununa  bölünməsidir.  ondan  əlavə, 
həçmdə  heç  bir fiqur b aşqasınd an  böyük deyil;  o d u r  ki,  əgər d aşd a 
d a   Hermesin  [təsviri]  yoxdursa,  o nda  kubun  yarısı  da  k u b d a 
aynlm ış  halda  yoxdur,  deınəli,  o nda  sahə  də  yoxdur,  çünki  əgər 
o n d a  hər  hansı  bir  sahə  olsaydı  o nda  kubun  yansını  ayırmış  sahə 
də  olardı;  bunu  xətt,  n ö q tə   və  bir  haqqında  da  demək  olar.  O na 
görə  də  əgər  bir  tərəfdəıı  cisim  daha  artıq   dərəcədə  mahiyyətdirsə 
digər tərəfdən isə sahə,  x ətt və  rıöqtə gerçək mövcudluq  (me esti) və 
heç bir mahiyyət olm asalar da cisimdən daha çox m ahiyyətlərdirsə, 
o n d a  yenə  də  m övcudluğun  və  şeylərin  m ahiyyətinin  nə  olduğu 
gözdən qaçırılmış  olur.
Gerçəkdən  göstərilən  m ənasızhqla  yanaşı  yaranış  və  məhv 
olm a  ilə  bağlı  d a   cəfəngiyyat  alınır.  Yəni:  əgər  m ahiyyət  əvvəl 
m övcud  olm am ışdır,  indi  isə  m övcuddur  yaxud  öncə  mövcud 
olm uşdur  indi  yoxdur,  onda  hesab  edilməlidir  ki,  mahiyyət  bu 
tənəffüsə yaranış  və  məhvolma-s vasitələ  m əruz qalır.  Am m a nöqtə, 
xətt  və sahə  gah  m övcud  olub,  gah  m övcud  olm asalar  da,  yenə  də 
yaranış və m əhvolm a  h a h n d a  mövcud ola  bilməzlər.  Axı  [iki]  cisim 
birləşdikdə yaxud  [bir cisim]  bolündükdə,  birinci halda-birləşm ədə- 
dərhal  bir  sərhəd,  ikinci  halda-bölünm ədə  isə-iki  sərhəd  alınır. 
Beləliklə, cisimlər birləşdikdən son ra [bir sərhəd]  artıq  aradan çıxır, 
o n lar aynldıqda  isə  əvvəlcə  olm ayan  [sərhədlər]  yaranır  (bölünməz 
nöqtə  ikiyə  bölünə  bilm əz  ki(’).  Əgər  [sərhədlər]  yaram r  və  məhv 
olursa,  onda  o n lar  nəclənsə  yaranırlar.  Z am anca  «indi»  ilə  də 
məsələ  bu  cürdür.  O   d a   yaranm a  və  m əhvolm a  halında  olmasa  da 
yenə  də  daim   başqa  olur,  göstərir  ki,  o  m ahiyyət  deyil.  Tamamilə
80
aydındır  ki,  nöqtə,  xətt  və  sahə  ilə  də  məsələ  eynilə  bu  cürdür: 
onlann  da  ham ısına  sərhədlər  və  bölünməzdir  m ühakim əsini  aid 
etmək olar.