Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

İkinci fosil
Biz  bu  elmi  axtardığım ıza  görə  m üdriklik  elminin  bəhs  etdiyi 
səbəblərin  və  başlanğıcların  hansılardan  ib aıət  olduğunu  gözdən 
keçirməliyik.  Əgər  m üdrik  h aqqm da  bizdə  olan  rəyləri  gözdən 
keçirsək,  onda  b u rad a  daha  çox  aydmlıq  əldə  etmiş  olarıq. 
Birincisi,  hesab  edirik  ki,  m üdrik  hər  bir  predm et  haqqm da  ayrı- 
ay n h q d a biliyi olm asa da  m üm kün  qədər hər şeyi bilir.  İkincisi,  biz 
o  insanı  m üdrik  sayırıq  ki,  insan  üçün  çətin  dərk  ediləni  və 
asanlıqla  b a şa   düşülməyəni  dərk  etməyə,  anlam ağa  qabildir  (axı 
hisslərlə  qavram aq  ham ıya  xasdır,  odur  ki,  bunda  heç  bir  müdrik- 
lik  yoxdur).  Üçüncüsü,  hər bir elm də daha  dəqiq  olanı  və  səbəbləri 
öyrətməyi  d a h a   çox  bacaranı,  biz  m üdrik  sayırıq  və  [dördüncüsü], 
elmlər arasm d a daha m üdrik o  elm dir ki, fayda əldə etm ək üçün de- 
yil, m üdriklik və idrak üçün lazımdır,  [beşincisi]  isə,  d ah a m üdrik o 
elm dir  ki,  yardım çı  olm aqdan  çox  aparıcıdır,  çünki  m üdrik  elmə 
təlim at  alm aq,  öyrənmək  deyil  təlim  etmək,  öyrətm ək  xasdır  və  o 
başqasına  itaət  etməməlidir,  ondan  daha  az  m üdrik  olan  ona  itaət 
etməlidir.
Bax m üdriklik və m üdriklər haqqm da bizim rəylərimiz bunlar- 
d a n   ibarətdir.  B urada  göstərilənlərin  arasında  o  şəxs  hər  şey  haq- 
qm da  biliyə  m alikdir  ki,  zəruri  olaraq  ümumı  haqqında  daha  çox 
bilir,  çünki  müəyyən  an lam d a1  o  üm uminin  altına  düşən  hər  şeyi 
bilir.  Ancaq söz yox ki,  insan  üçün ümumini dərk etm ək hər şeydən 
çətindir,  çünki  ümumi  hissi  qavrayışlardan  insana  daha  uzaqdır. 
Elmlər içərisində isə ilkin başlanğıclarla məşğul olanı daha ciddidir: 
axı  az sayda  [müqəddimədən]  çıxış  edən  elm  artırm a  ilə  əldə  edilən 
elmlərdən  d a h a   ciddidir  [məsələn,  hesab  həndəsədəıı  d a h a   ciddi- 
dir2].  Ancaq  səbəbləri  tədqiq  edən  elm  öyrətmoyə  daha  qabildir, 
çünki  hər  şeyin  səbəblərini  göstərənlər  öyrədir ər.  Bilik  və  anlam aq 
nam inə  bilm ək  və  anlam aq  ısə  dərk  edilməyə  d ah a  çox  Iayiq  olan 
h aqqında  elmə  məxsusdur,  çünki  bilmək  nam inə  biliyi  üstün  tutan 
şəxs  daha  mükəmməl  elmi  üstün  tu tu r,  mükəmməl  elm  isə  dərk 
edilməyə  d a h a   layiq  olan  h aqqında  elmdir.  D ərk  edilməyə  daha 
layiq  olan  isə  ilk  başlanğıclar  və  səbəblərdir,  çünki  bütün  digər 
şeylər  onların  vasitəsilə  və  onlarm   əsasında  dərk  edilir.  Daha 
aparıcı  və  başlıcası  isə  yardım çı  elm  isə  o  elm dir  ki,  hər  bir  ayrıca 
h ald a  hərəkət  etm ək  nam inə  məqsədi  dərk  edir;  b u   m əqsəd  isə  hər
38
bir  ayrıca  halda  bu  və  ya  b a şq a   bir  xeyirdir,  b ü tü n   təbiətdə  isə 
üm um iyyətlə ən yaxşı olandır.
Bütün  bu  deyilənlərdən  o  çıxır  ki,  [m üdriklik]  adını  eyni  bir 
elmə  aid   etmək  zəruridir:  b u   elm   ilk  başlanğıcları  və  səbəbləri  təd- 
qiq  edən elm olmahdır:  axı  xeyr də,  «nəyin x atirin ə»3  də səbəblərin 
növlərindən  biridir.  B unun  yaradıcılıq  sənəti4  olm adığını  isə  artıq 
ilk  fılosoflar  izah  etm işlər.  Ç ünki  əvvəllər  də  in di  də  təəcciib  in- 
sanları filosofluq etməyə sövq edir, am m a əvvəlcə təəccüb bilavasitə 
heyrətdən, çaşqınlıqdan d o ğ m u ş sonra isə bu q a y d a  ilə yavaş-yavaş 
irəliliyərək  daha  əhəm iyyətli  şeylər,  məsələn,  A yın,  Günəşin  və 
ulduzların  halının  dəyişilm əsi,  K ainatın  mənşəi  h aq q m d a   düşün- 
məyə  başlam ışlar.  A ncaq  çaşqınlıq  və heyrət  içində  olanlar özlərini 
biliksiz  sayırlar  (odur  ki,  mifləri  sevən  də  m üəyyən  m ənada 
fılosofdur,  çünki  m if  heyrətləndirən  əsasında  yaradılır).  Beləliklə, 
əgər  biliksizlikdən  can  q u rta rm a q   üçün  filosofluq  etməyə  başla- 
y ıb larsa,  o n d a  aydıtıdır  ki,  hansısa  bir  fayda  əldə  etm ək  xatirinə 
yox,  a n la m aq   nam inə biliyə  c an   atm ağa başlam ışlar.  Bunu  şeylərin 
gedişi təsdiq edir;  yəni:  d em ək  olar ki,  bütün zəruri  olaıılar,  eləcə də 
yaşayışı  asanlaşdıran  və  ra h a tlıq   gətirən  şeylər  m övcud  olduqda 
fəlsəfi  x arakterli  düşüncə,  a n la q   axtarm ağa  b aşladılar.  O dur ki,  biz 
belə  düşüncəni  heç  bir  b aşq a  ehtiyac üçün ax tarm ırıq .  Həmçinin də 
başq ası  üçün  deyil,  özünün  nam inə  yaşayan  in san ı  azad  sayırıq, 
eləcə d ə  bu elmi (fəlsəfəni -  A .T ) tək azad elm  sayırıq,  çünki təkcə o 
özü x a tirin ə  m övcuddur.
O d u r  ki,  fəlsəfəni  m ənim səm əyi  də  ədalət  naminə  insan 
im k an ların d an  uca saym aq o la r, çünki insan  bir ço x  baxım dan kölə 
təbiətlidir,  belə  ki,  Sim o n id in 5  dili  ilə  desək  «təkcə  tanrı  o  ucalığa 
m alik  o la   bilərdi»,  in san a  isə  onunla  m ütənasib  olm ayan  bilik 
ax ta rm a q   lazım  deyil.  Bax,  əgər  şairlər düzgün  danışırlarsa  və əgər 
paxılhq  tanrının  təbiətindədirsə,  onda  onun  təz a h ü r  etınəsi  təbii 
olardı  və yaşayan insanların ham ısı  bədbəxt  olm ah  idi.  Am m a tanrı 
paxıl o la   bilməz (lakın el m isalına görə də «daha çox  aldadırlar») və 
hər  h an sı  bir  başqa  elmi  fəlsəfədən  d ah a  qiym ətli  saymaq  lazım 
deyil.  Ç ünki  ən qiym ətli elm  d a h a  ilahi  olan elmdir.  Belə bir elm isə 
iki  a n la m d a  yalnız folsəfı  ola  bilər.  Yəni  elmlər a ra sın d a  ilahi  olanı 
tan rının   m alik  olduğu  elm dir,  eləcə  də  ilahi  elm  h a q q ın d a   olan  hər 
bir elm   d ə  ilahi  elm  olardı  və  yalnız  təkcə  bizim  axtardığım ız elmə 
bu  an lam ların   hər  ikisi  u y ğ u n   gəlir.  T anrı  ü m u m i  rəyə  görə, 
səbəblərə m əxsusdur və bir başlanğıcdır və belə b ir elm  yalnız və ya
39

d ah a  çox  tan rıd a   da  ola  bilərdi.  Beləliklə,  biiıtün  başqa  elmlər  bu 
elmdən d a h a  zəruridir,  lakin heç biri ondan yaxşı deyil.
O n u n la   birlikdə,  bu  elmə  (fəlsəfəyə  -  T.A)  malik  olm aq  bizim 
ilkin  axtarışlarım ıza  əks  o la n   nəticələrə  gətirməlidir.  A ıtıq 
söylədiyimiz  kimi  özühərəkət  edən  cəzbedici  oyuncaqlardan  yaxud 
günəşin  d ö v r  etməsindən  ya  d a   diaqonahn  ölçülə  bilməməsindən 
başlam ış  h ə r  şeyə  ham ı  təəccüb  edir,  çünki  ən  kiçik  ölçülərlə 
ölçülməsi  m üm kün  olm ayan  şeyin  səbəbi  görünm ədikdə  hamı  ona 
təəccüblənir.  O nu  aıaşdırd ıq da  isə  -   el  m isalında  deyildiyi  kimi  və 
bizim  təsvir  etdiyimiz  halda  -   əks  və  yaxşı  nəticəyə  gəlmək  lazım- 
dır:  axı  həndəsə  ilə  məşğul  o lan   adam ı  diaqonalın  ölçülə  bilməsi 
qədər heç n ə təəccübləndirməzdi.
A rtıq   deyildi  ki,  axtardığım ız  elmin  təbiəti  necədir  və  onun 
axtarışı və bütövlükdə tədqiqat hansı məqsədə gətirib çıxarmalıdır.
Üçüncü fəsil
İlk  səbəblər haqqında  bilik  əldə edilməsinin zəruri  olduğu  tam  
aydındır:  axı  biz  hər bir  aynca  h ald a ilk  səbəb  bəlli olduqd a  bilirik 
deyirik1.  Səbəblər  haq qın d a  isə  dörd  anlam da  danışılır:  bu 
səbəblərdən  birini  biz  m ahiyyət  və  ya  şeyin  varlığının2  mahiyyəti 
adlan d ırırıq   (axı  hər  bir  «niyə»  sonda  şeyin  müəyyən  edilınəsinə 
bərabər  o lu r,  birinci  «niyə»  isə  səbəb  və  başlanğıcdan  ibarətdir); 
başqa  səbəb  m ateriya  yaxud  substrat  (hupokeim enon)3  sayılır; 
üçüncü  səbəb  hərəkətin  başlanğıcı;  dördüncü  -   səbəb  üçüncüyə  əks 
olandır,  yəni  «nəyin  nam inə  olandır»  yaxud  xeyirdir  (çünki  xeyir 
hər  bir y a ra n ış  və  hərəkətin  məqsədidir).  Beləliklə  bu  səbəbləri  biz 
təbiət  h a q q ın d a   əsərimizdə4  yetərincə  gözdən  keçirsək  də  yenə  də 
bizdən öncə mövcudluğu tədqiq  edib həqiqət  barədə düşünənləıi bu 
problem in  incələnməsinə  cəlb  edəcəyik.  Axı  onlarda  bəzi  səbəblər 
və b aşlanğıclardan söz açırlar.  O d u r ki,  əgər biz  bu başlanğıcları və 
səbəbləri  araşdırırqsa,  o n d a   bu  təqdiqat  üçün  onun  faydası  ola- 
caqdır;  d o ğ ru d an   da  biz  ya  başq a  səboblər  tapacağxq  ya  da  indi 
haqqxnda  damşdığxmız  kəslərin  haq qı  olduğuna  daha  da  əminlik 
yarancaq.
M əsələn,  ilk  fılosofların  əksəriyyəti  hər  şeyin  başlanğıcınx 
yalnız  m ad d i  başlanğxclarda,  yəni  bütün  şeylərin  təşkil  olunduğu, 
yarandığı  şeydə  görmüşlər;  çevrildikdə,  təzahürləri  dəyişdikdə 
m ahiyyəti  dəyişməyən  bu   m addi  başlanğıcları  onlar  şeylərin
40
elem enti  və  başlanğıcı  saym ırlar.  O dur  ki,  o n la r   hesab  edirlər  ki, 
heç  nə  yaranm ır  və  heç  n ə   məhv  olmur,  çü n k i  bu  təbii  (physis)5 
d a im   saxlanır;  S o k ra t  h a q q m d a   o  gözəl  və  m əlum ath6  olduqda 
yaşay ır, qalır, b u  x ü susiyyətləri itirdikdə isə m ə h v  olur demədiyimiz 
k im i,  çünki  bu   z a m a n   s u b s tra t,  Sokrat  özü  o la ra q   qalır -  onlar da 
d ey irlər  ki,  bütün  d ig ər  şeylər  yaranm ır  və  y o x   olmur,  çünki  hər 
şeyə  başlanğxc  verən  v ə  b u   zam an  özü  o la ra q   qalan  bir  təbii, 
m ahiyyət olmalxdır.
Belə başlanğıcm   k əm iy yəti və  növünü  hamx  eyni dərəcədə izah 
etməmişdir.  Bu cür fəlsəfən in  banisi -- Fales təsd iq  edir ki, başlanğıc
-   s u d u r  (bu səbəbdən  d ə  o   bildirir ki,  yer su  üzərindədir);  ola  bilsin 
ki,  F ales bütün m öv cud luq larxn  qidasmxn su  o ld u ğ u n u  və hərarətin 
özü nü n  sudan  y a ra n d ığ ın ı  və  su  ilə  yaşadığm ı  görərək  (hər  şeyin 
yaran d ığ ı şey  isə  -   h ə r  şe y in   başlanğıcıdır)  b elə  nəticəyə  gəlmişdir. 
Beləliklə,  bu  sə b əb d ən   eləcə  də  hər  şeyin  to x u m u n u n   təbiətcə 
rü tu b ə tli olduğu,  r ü tu b ə tin   təbiətinin başlanğıcınm   isə  su  olduğunu 
nəzərə alaraq öz m ü d d ə a sın ı irəli sürmüşdür.
Bəzi  filosoflar  isə  h e s a b   edirlər  lci,  indik i  nəsldən  çox  öncə 
yaşam ış  və  ta n rıla r  h a q q ın d a   ilk  yazmış  əski  in sa n la r  təbiətə  bax 
beləcə  baxmışlar:  O k e a n ı  və  Tefiyanı7  o n la r  y aranışın  yaradıcısı 
saym ışlar  tanrılar  isə  o n la rın   rəyincə  şair  S tiksin  dediyi  kimi  suya 
and   içmişlər,  çünki  əski  in sa n la r A nd içiləni  ən   hörm ətli saymxşlar. 
A n caq   təbiət h a q q ın d a  b u   rəy gerçəkdən çox qədim dirm i, bu doğru 
olm ay a  da bilər,  h ə r  h a ld a   Fales  h aqqm da  d ey irlər  ki,  o  ilk  səbəb 
h a q q ın d a   bu  cür  sö y lə m işd ir  (H ippona8  gəlincə  onu  fikirlərinin 
yoxsulluğuna  g örə  o   filosoflarla  bir  sıra y a   qoym aqla  çətin 
razılaşarlar).
A naksim en  və  D io g e n 9  isə  hesab  edirlər  k i,  hava  (proteron) 
su d a n 10  ilkindir  və  sa d ə   cisim lərdən11  d ah a  ço x   o n u   ilk  başlanğxc 
sayırlar;  M eta p o n tlu 12  H ip p a s   və  Efesli  H e ra k lit  isə  -   odu, 
E m pedokl  isə  -   d ö rd   ü n sü rü   ilk  başlanğıc  sayır  və  torpağı  -  
dördüncü  ünsür  kim i  g ö tü rü r 13.  O nun  fıkrincə  b u   dörd  ünsür  hər 
zam an  qalır  və  yaranm xr,  kiçik  və  böyük  m iq d a rd a   birində  birlə- 
şirlər yaxu d b irin d ən 14 ay rılırlar.
E m pedokldan  b ö y ü k   olan,  lakin  öz  əsərlərini  gec  yazmış 
K lazom enli A n a q sa q o r  isə  başlanğıclann  son  dərəcə  çox olduğunu 
təsdiq  edir:  onun  sö zlərinə  görə  demək  o la r  ki,  bütün  homeo- 
merilər15  su  və  ya  o d   kim i  o  yolla  -   yalnız  birləşm ə  və  ayrılm a
41

vasitəsilə yaranır və m əhv  o lu ıiar,  başqa cür isə  ııo yaranm ır,  nə  də 
m əhv olm ayıb əbədi m övcud olurlar.
B u n d an   çıxış  edərək  m ad d i  deyilan  sobəbi  tək  səbəb  kimi 
qəbul  etm ək  olur.  A m m a  bvs  istiqam ətdə  hərəkət  etdikcə  işin 
m ahiyyəti  onlara  yol  göstərdi  və  axtarışları  davam   etdirməyə 
m əcbur  etdi.  D oğrudan  da,  qoy  hər  bir  yaranm a  və  məhvolma 
h ansısa  bir  və  ya  bir çox  sa y d a   başlanğıcdan  irəli  gəlsin,  ancaq  bu 
niyə  b aş  verir  və  buna  səbəb  nədir?  Axı  necə  olsa  subsratm   özü 
özünü  dəyişdirmir;  m ən  düşünürəm   ki,  məsələn,  nə  ağac  nə  də  mis 
özü  özünün  dəyişilməsinin  səbəbi  deyildir  və  nə  ağac  qaşıq,  nə  də 
mis  heykəl  düzəltmir,  dem əii,  dəyişikliyin  səbobi  başqadır.  Bu 
səbəbi  axtarm aq  isə  başq a  b ir  başlanğıc  [yəni],  söylədiyimiz  kimi 
h ərəkətin  başlanğıcım  a x ta rm a q   deməkdir.  Məsələn,  əvvəldən  bu 
cür  tə d q iq a ta   girişənlər  b u   sub stratın   bir  olduğunu  bildirmiş  və 
özlərindən  də  narazı  q alm am ışlar,  ancaq  hər  halda  substratm   bir 
o ld u ğ u n u   qəbul  edənlərin  bəziləri  bu  yöndə  apardıqları  tədqiqatın 
təzyiqi  altında  nəinki  y a ra n m a   və  məhv  olm aya  m ünasibətdə  (bu 
əski təlim dir və hamı  onıınla  razılaşır),  həm də  hər cür dəyişkənliyə 
m ünasibətdə 
bütün  təb iət 
lcimi  təkin  hərəkətsiz 
olduğunu 
bildirm işlər;  və  bununla  onların  rəyi  başqaların  rəylərindən 
fərqlənir.  Beləliklə,  bütöv  d ü n v anın   tək  olduğunu  söyləyənlərdən 
heç  biri  göstərilən  səbəbi16  gözdən  keçiro  bilməmişlər,  Parm enidə 
gəlincə  o  bir yox, müəyyən  an lam d a  iki  səbəbin17  olduğunu  göstər- 
m işdir.  Səbəblərin çoxluğunu qəbul edənlər arasında məsələn,  istini 
və soyuğu yaxud odu və to rp a ğ ı başlanğıclar kimi qəbul  edənlər bu 
b a rə d ə   danışırlar:  onlar  o d a   hərəkətverici  təbiətə  malik  olan  suya, 
to rp a ğ a   və  s.  isə  oda  əks  o lan  təbiətli  olduğunu  araşdırıb  təsdiq 
edirlər.
B u filosoflardan və o n larm   irəli  sürdüyü başlanğıclardan sonra 
b u   başlanğıclar  m övcudatm   təbiətini  hasil  etm ək  üçün  yetərli 
olm adığından,  söylədiyimiz  kim i,  həqiqətin özü başlanğıc axtarışım 
d a v a m   etdirməyə  məcbvır  etdi.  Bir  sıra  şeylərin  baş  verməsinin, 
başq alarm ın   yaxşı  və  gözəl  olm asm ın  səbəbi,  təbiidir  ki,  nə  od,  nə 
to rp a q ,  nə də bu qəbildən  o la n   başqa bir amil ola  bilməz,  həm də o 
filo so flan n   özləri  bu  cür  düşünməm işlər;  bu  hadisələri  təsadüfə  və 
şə ra itin   ünvanına  yazm aq  da  doğru  olmazdı.  O dur  ki,  ağlın 
h e y v an lard a  olduğu  kimi  d ig ər  təbiətdə də olduğunu  söyləyənlər və 
o n u   dünyadüzəninin  səbət>i  kimi  qəbul  edənlər  öz  sələflərinin 
düşünülm əm iş  m ühakim ələrilə  müqayisədə  m ühakiməli  olmuşlar.
42
Məsələn,  biz bilirik  ki, belə fikri A n a k sa q o r söyləmişdir, an caq  o na 
qədər  bu  fikri  də  K lazom enli  H erm o tim 18  söyləmişdir.  Bu  baxışın 
tərəfdarı  olanlar  h əm   də  ilk  m övcud  o lan ın   mükəmməlliyinin 
[şeylərdəki]  səbəb  olduğunu  və  bu  m ö v cu d a ta   hərəkət  verdiyini 
qəbul etmişlər.
Dördüncii ıfəsil
Güman etm ək  olar ki, bu yöndə  birinci başlayan Hesiod olm uş 
və  kimsə  də  m əsələn,  Parm enid  sevgini,  yaxud  istəyi  başlanğıc 
saymışdır: axı o d a  K a in a tm  yaranm asını təsvir edərək qeyd edir: 
Bütün ta n rıla rd a n  öncə E rot orıu  düşünm üş.
Hesiodun sözlərinə görə isə:
K ainatda ilk öncə X aos yaranm ış, 
sinəsi geniş H e y d ə n  son ra isə 
Həmçinin -  E r o t bütün ölməz ta n rıla rd a n  fərqlənir,1 
çünki  m övcudatın  arasında  şeyləri  hərəkətə  gətirən  və  onları 
birləşdirən  bir  səb əb   olmalıdır.  O  h a q d a   bu  fikri  ilk  söyləyənə  bir 
qədər sonra d a n ışm ağ a im kan veriləcək;  a n c aq  təbiətdə yaxşıya əks 
olan  da,  məsələn,  qayda  və  gözəlliklə  yanaşı,  qaydasızlıq  və 
eybəcərlik də v a rd ır,  lakin pis yaxşıdan,  eybəcərlik  gözəllikdən  çox 
olduğundan b aşq a m üdriklər dostluq və düşm ənliyi hər birini səbəb 
kim i  düşünmüşlər.  D o ğ ru d an   da  əgər  E m p ed o k lu n   ardınca  getm iş 
olsaq  və  onun  d u m an lı  dediyi  sözləıi  m ənasına  görə  anlasaq  bəlli 
o lar ki,  dostluq  xeyrin,  düşmənlik isə şərirı  səbəbidir.  O dur ki,  əgər 
müəyyən  m ənada  desək  ki,  -  bunu birinci  E m pedokl  söyləmişdir -  
şər və xeyir başlanğıclardır,  onda bütün  xeyirlərin səbəbi -  xeyir və 
bütün şərlərin səbəbi -  şərdir demək tam am ilə doğru deyilmiş olar.
Beləliklə,  xatırladığım ız  filosoflar  indiyədək  bizim  təbiət 
haq qm da2 əsərim izdə fərqləndirdiyimiz səbəblərdən  yalnız ikisinə -  
m ateriyaya  və  h ərək ətin   başlanğıcm a  tox u nm u şlar,  həm  də  qeyri- 
dəqiq  və  inam sızlıqla  toxunm uşlar:  axı  on lar  d a  sağa,  sola 
çabalayaraq bəzən  işi bilmədən yaxşı zərbələr endirirlər; və görünür 
ki,  o n lar  da  nə  söylədiklərini  bilmirlər,  çünki  aydm dır  ki,  çox  az 
dərəcədə  öz başlanğıclarına  istinad  edirlər.  A n ak saq o r ağıla  dünya 
binasının  aləti  k im i  baxır  və  hansı  səbəbdən  zəruri  olan  m övcud 
olur məsələsi ilə q arşılaşdıq da o ağıla istin ad  edir, digər hallard a isə 
baş  verən  hadisənin  səbəbi  kimi  ağıldan  b aşq a  hər  şeyi  göstərir. 
Em pedokl  isə  səbəblərə  A naqsaqordan  çox   m üraciət edir,  a m m a  o
43

d a  yetərli deyildir və bu zam an onun fıkirləri  arasında uyğunsuzluq 
alınır.  M əsələn,  on d a  çox  vaxt  dostluq  ayıncı,  düşmənlik  isə  bi 
rləşdirici  səbəb  kim i  göstəriliı*.  Axı  dünya  düşmənlik  vasitəsilə 
elem entlərə  parçalandıqda  od,  eləcə  də  digər  elementlər  təkə 
birləşir.  Elem entlər  yenidərı  dostluq  vasitəsilə  təkdə  birləşdikdə  isə 
h ə r bir elementin zərrəcikləri \'enə də zəruri olaraq dağılırlar.
Beləliklə,  Em pedokl  öz; sələflərindən  fərqli  və  birinci  olaraq bu 
[hərəkətverici]  səbəbi  ayırm ış,  hərəkətin  bir  başlanğıclı  yox  iki 
fərqli  və  həm   də  bir-birinə  əks  olan  başlanğıclı  olduğunu  qəbul 
etm işdir.  B undan  başqa  o,  dörd  m addi  element  haqqında  birinci 
söyləmiş  fılosofdur,  lakin  oııları  dörd  element  yox,  əslində  iki 
elem ent  kimi  göstərm işdir  ■-  birincisi  od,  ikincisi  isə  o d a   əks  olan 
to rp a q ,  hava və su,  b u  üç  e'lementi o,  eyni qəbildən olan  elementlər 
kim i  götürmüşdür.  O nuıı  şerlərini  öyrənməklə  bu  nəticəyə  gəlmək 
olar.
Beləliklə,  söylədiyimiz  kimi  Em pedokl  belə  sayda  başlanğıclar 
olduğunu  bəyan  etdi.  Levkipp  və  onun  davamçısı  D em okrit  isə 
d oluluğu  və  boşluğu  elem eaüər  kimi  qəbul  edirlər;  doluluğu 
m övcudluq,  boşluğu  isə  yoxluq  yəni  dolu  və  sıx  olanı  mövcudluq, 
b o ş  və  •! seyrəkliyi f-  -  yoxluq  adlandırırlar  (ona  görə  də  deyirlər  ki, 
m övcudluq  da  qeyri-mövcudluq  (yoxluq-T.A)  qədər  m övcuddur, 
çünki  bədən  də  boşluq  qədər  mövcuddur),  onların  hər  ikisini  isə 
m övcud  olm anın  m addi  səbəbi  adlandırırlar.  O nlar  da  təki  əsas 
m ahiyyət  kimi  qəbul  edıb  qalan   hər  şeyi  onun  xassələrindən  hasil 
edənlər  və  seyrəkliyi  və  doluluğu  [şeylərin]  xassələrinin  əsası 
(archai)  qəbul  edənlər  kim;  təsdiq  edirlər  ki,  [atom ların]  fərqliliyi 
bütün  digər  şeylərin  səbəbidir.  A tom lar  arasında  fərqlər  Levkip  və 
D em okritə  görə  üçdür:  dairəvilik,  qaydalılıq  və  hal.  Çünki  onlar 
deyirlər  ki,  m övcud  olan  «ni.zamlıhğına»,  «toxunulanlığına»  və 
«dəyişkənliyinə»  görə  fərqlənir;  «nizam»-dairəvilik,  «toxunu- 
lanlıq»-nizam ,  qayda,  «dəyişkənlik»  isə  -   haldır;  yəni  AN -dən 
dairəviliyi  ilə,  A N   NA -dart  rıizamına,  Z  N-dən  halına  görə  fərq- 
lənir.  Hərəkət  barəsində  mövcud  okında  hərəkət  nədən  ibarətdir 
m əsələsinin  üstündən  isə  onlar  da  başq alan  kimi  sadəlöhvcəsinə 
keçm işlər.
Beləliklə,  bizim  sələflərimiz  deyə  bildiyimiz  dərəcədə  tədqiqatı 
iki səbəbin göstərilməsinə dok çatdıra bilmişlər.
44
Beşinci fssil
Elə  b u  dövrdə  və  b u n d a n   cıncə  pifaqorçular  riyaziyyatla 
məşğul  olaraq  onu  birinci  in k işa f  etdirib  m ənim sədilər  və  onu 
(riyaziyyatı  -   T.A)  bütün  m ö vcu datın   başlanğıclarınm   başlanğıcı 
hesab  etdilər.  Bu  başlanğıclar  arasırıda  ədəd  təb iətdən  təbiətən 
birinci  olduğundan  isə  p ifaq o rçu lar  m övcud  olan  və  y a ran an lara 
od,  to rp a q   və  suya  nisbətən  d a h a   çox  oxşarlıq  göriirlər,  məsələn, 
rəqəmlərin hansısa b ir xassəsinin  ədalət,  b ir başqa xassəsinin könül 
və  ağıl,  digər  bir  xassəsinin  u ğ u r  olduğunu  və  s.  qəb u l  edirdilər 
(onlara  elə  gəlirdi);  sonra  o n la r  m əsələn,  görürdülər  ki,  harm o- 
niyaya  xas  o lan   xassələr  və  nisbətlər  rəqəmlərlə  ifadə  ediləndir; 
deməli  o n lara   elə  gəlirdi  ki,  h ər  b ir  şey  təbiətinə  görə  rəqəm lərə  və 
ədədlərə  uyğun  gələ  bilər  və  rəqəm lər  -   təbiətcə  birinci 
gördüklərindən  ehtim al  etm işlər  ki,  rəqəmlərin  elem entləri  bütün 
m övcudatın  elem entləridir  və  bütün  səma  (göy)  h arm oniya  və 
ədəddir.  O n lar  rəqəmlərdə  və  harm oniya  -   səm anın  halı  və 
hissələrilə,  bütün  dünyadüzənilə  u zlaşan  nə varsa  göstərib  bir-birilə 
əlaqələndirmişlər;  əgər  h a ra d a sa   boşluq  alınmışsa  o n lar  onu 
doldurm ağa çalışm ışlar ki,  bütün təliim əlaqəli olsun.  M ən, məsələn, 
onu nəzərdə  tu tu ra m   ki,  onlarm   təsəv'/ür  etdikləri  kim i  on  rəqəmi 
mükəmməl  olduğundan  və  rəqəm lərin  bütün  təbiətini  əhatə  et- 
diyindən hərəkət edən göy cisimləri  də cəmi o ndur, o n lard a n  yalnız 
doqquzu  göründüyündən  o n u n c u n u   onlar  «yerə  əks  olan » ’  elan 
edirdilər.  B aşqa  əsərimizdə  b u n u   biz  ətraflı  izah  etm işik2.  Burada 
isə  onun  nam inə  araşdırınq   ki,  on ların   hansı  başlanğıclar  nəzərdə 
tutduğunu  və  bu  başlanğıcların  yuxarıda  yada saldığım ız səbəblərə 
necə  uyğun  gəldiyini  müəyyən  edək.  H ər  halda  aydın d ır  ki,  onlar 
rəqəmi  başlanğıc  kimi  və  m övcudat  üçün  m ateriya  kimi  və 
m övcudatın  halı  və  xassələrinin  [ifadəsi]  kimi  qəbul  edirlər,  cüt  və 
təki  isə  ədədin  elementləri,  tək  ədədi  -   hüdudlu,  cüt  ədədi  -  
hüdudsuz  sayırdılar;  tək  isə  o n lard a   həm  tək,  həm   də  cüt 
ədədlərdən  təşkil  olunur  (yəni  tək   varlıq  həm cütdür,  həm   də  tək), 
ədəd tək d ə n  yaranır, bütün səm a isə, deyildiyi kimi -  ədəddir.
D igər  pifaqorçular  təsdiq  edirlər  ki,  cüt-cüt  yerləşən  on 
başlanğıc var:  hüdud  və hüdudsuzluq,  tək  və cüt,  tək və çox,  sağ və 
sol,  kişi  və  qadın,  sükunətdə  və  hərəkətdə olan,  düz  və əyri,  işıq  və 
qaran h q ,  yaxşı  və  pis,  k v adrat  və  uzurısov3.  G örünür  Alkm eon
45

(K ro to n lu 4)  d a   bu  fikirdə  olm uşdur  ya  da  ki,  onlar  bir-birindən 
götürm üşbr.  Axı  Alkm eon  yetkin  yaşa  çatdıqda  Pifaqor  artıq  qo- 
calmışdı  və  o  pifaqor  kimi  danışırdı.  Alkmeon  təsdiq  edir  ki,  in- 
sanların 
qarşılaşdığı  xassələıin 
əksəriyyəti  cütdür 
həm  də 
pifaqorçulard an   fərqli  olaraq  müəyyən  əkslikləri  yox,  ilk  qarşıla- 
şan  əkslikləri,  məsələn:  ağ-qara,  şirin-acı,  yaxşı-pis,  böyük-kiçik 
əkslikləri  nəzərdə  tuturclu.  Digər  əksliklər  haqqında  isə  o  qeyri- 
müəyyən  fikirdə  olmuş,  pifaqorçular  isə  nə  qədər  əksliklər  var  və 
o nlar necədirlər bir başa göstərmişlər.
Deməli,  biz  hər  iki  təlimdən  onu  hasil  edə  bilərik  ki,  əksliklər 
m övcudatm   başlınğıcdır;  ancaq  o n lar  necədir  və  hansılardır  bunu 
biz ancaq pifaqorçulardan hasil edə  bilərik.  Am m a bu başlanğıcları 
yuxarıda  göstərilən  səbəblərdə  necə  uzlaşdırm ağı  pifaqorçular 
araşdırm am ışlar,  ancaq  ehtim al  ki,  onlar  elementləri  m addi  kimi 
müəyyənləşdirirlər,  çünki  deyirlər  ki,  tərkib  hissələri  kimi  bu 
elem entlərdən mahiyyət yaran mışdır.
Belələiklə,  deyilənlər  əsasm da  biz  təbiətin  bir  elementdən 
ibarət  olm adığını  göstərən  əski  insanların  düşüncə  tərzi  barədə 
yetərli  m ühakim ə  yürüdə  bilərik.  A m m a  onlarm   arasında  elələri 
v ard ır  ki,  K a in a ta   tək  təbiət  kimi  baxmışlar,  lakin  hamısı  söylə- 
nilənlərin  inandırıcılığı  və  işin  m ahiyyəti  (kataten  physin)  ba- 
xım ından  eyni  səvyiyyədə  dunnarnışhr.  D oğrudur,  indi  səbəblər 
araşdırılarkən  onları  mühakirnə  etm ək  yersizdir  (çünki  on lar  tək 
haqqında  m övcud  olanı  tək  kimi  qəbul  edib.  K ainatın  mənşəi 
barədə danışarkən [kainatı]  m ateriya kimi  hasil  edib  [təkə] hərəkəti 
birləşdirən  fisioloqlar  kimi  düşünmürlər,  onlar  təsdiq  edirlər  ki,  o 
hərəkətsizdir).  Bax  hər  halda  bu  m əqam   tədqiqatım ıza  yaxındır. 
Göstərildiyi  kimi,  Parm enid  təki  xəyali  (loqos)6  kimi,  M ellis7  isə 
m addi  kimi  b a şa   düşürlər.  O na  görə  də  Parm enid  deyir  ki,  tək 
m əhduddur,  Mellis  isə  onun  lıüdudsuz  olduğuııu  söyləyir;  vəhdəti 
o n lard an  öncə  söyləyən  K senofan8  isə  (deyilənə  görə  Parmenid 
on u n  şagirdi  olub)  heç  bir  şey  izah  etməmiş  və  heç  bir  anlam da 
təkin  təbiətinə  toxunmamış  və  öz  baxışlarını  göy  aləminə  yönəl- 
dərək  təsdiq  etm işdir  ki,  tək-tanrıdır.  A pardığım ız  bu  tədqiqatm  
m əqsədlərindən  çıxış  etsək  bu  fılosoflar,  xüsusilə  onlardan  ikisi, 
yəni  K senofan  və  Mellis  hətta  daha  yöndəmsiz  düşünən  füosoflar 
kim i  diqqətdən  kənarda  qoyulm alıdır;  Parm enidə  gəlincə,  o, 
deyəsən d ah a təsirli danışır.  Parm enid  varhqla yanaşı heç  bir qeyri- 
varlığm   olm adığını  nəzərdə  tu tu b   hesab  edir  ki,  [yalnızj  tək  zəruri
46
m övcuddur  (bu  barədə  biz  təbiət  haqqında9  əsərimizdə  aydın 
danışm ışıq).  Lakin  o  hadisələrə  uyğunlaşdırm ağa  m əcbur  olduğu 
və təki fikir kimi, çoxu isə hisslərlə qavranılan kim i qəbul edərək iki 
səbəb yaxud iki başlanğıc -  isti  və  soyuq m üəyyənləşdirir və əslində 
od  və  torpaqdan  söz  açır;  varlığa  ısti  başlanğıcı,  yoxluğa  (qeyri- 
varhğa) isə soyuq başlanğıcı a id  edir.
Beləliklə,  biz  bu  m əsələnin  aydınlaşdırılması  ilə  artıq  məşğul 
olmuş  və  artıq  haqlarm da  bəh s  etdiyimiz  m üdriklərdən  də  bəzi 
şeyləri  götürdük.  O nlarm   arasında.  biıincilərdən  götürdük  ki,  baş- 
lanğıc cism anidir (axı  su,  od   və  bu  qəbildən  o lan lar cismanidirlər), 
am m a  bəzilərindən  götürdük  ki,  cismani  başlanğıc birdir,  başqalan 
söylədilər  ki,  başlanğıcların  sayı  çoxdur,  an caq  hər  iki  halda 
başlanğıcın  m addi  olduğu  göstərildi;  bəziləri  m ad d i  səbəbiyyətlə 
yanaşı  hərəkətin  haradan  başlandığını  da  göstərdilər,  lakin  o 
m üdriklərdən  bəziləri  bir  səbəbi,  digərləri  isə  iki  səbəbin  olduğunu 
qəbul etdilər.
Beləliklə,  itallara10  qədər  və  onlarla  hesablaşm ayaraq  qalan 
m ü d rik lər  kifayət  qədər d u m an lı  fıkirlər  söyləmişlər.  Pifaqorçulara 
gəlincə  o nlar  da  yenə  təsdiq  edirlər  ki,  iki  başlanğıc  v ardır11,  lakin 
on lar  əlavə  etdilər  ki,  hü d u d ,  hüdudsuzluq  və  tək   məsələn,  od 
yaxud  to rpaq   və  ya  bu  sıra d a n   olan  nə  isə  kim i  elə  də  müxtəlif 
deyillər,  hüdudsuzluq  və  tək  isə  ııə  də  özlərini  göstərirsə12  onun 
m ahiyyətidir,  ona  görə  də  ədəd  hər  şevin  m ahiyyətidir.  Şeyin13 
m ahiyyətinə  münasibətdə  də  b ax   onlar  beləcə  m ühakim ə  yürüdür- 
lər,  o n la r  mahiyyəti  h a q q m d a   m ühakim ə yürüdüb  o n a   tərif də ver- 
m işlər,  ancaq  onlar  m ahiyyətə  olduqca  sadə  yanaşm ışlar.  O nlann 
verdiyi  tərif  dayazdır  və  o n ların   göstərdiyi  müəyyənlik  ilk  olaraq 
nəyə  u yğun  gəlirsə  onlar  o n u   şeyı'n  mahiyyəti  sayırlar,  bu  ona 
bənzəyir ki, məsələn birisi iki  q a tm  hər şeydən öncə  ikiyə oxşadığmı 
nəzərə  alıb  iki  qatm   və  ik in in   eyni  okluğunu  düşünsün.  Lakin 
şübhəsizdir ki, iki q at və iki eyni ola bilməz,  əks h a ld a  onlardan biri 
çox14  o lard ı  və  pifaqorçuların  özüııdə  də  belə  ahnm ışdı.  Bax  daha 
öncəki  filosoflardan  və  o n la rd a n   sonra  g ə lən b rd ən 15  nə  götürmək 
olar.