Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008
Yüklə 179,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 14 fl»oxa^3e /tnaJieKiHKa ApncTOTtm. M., 1971, c, 185. ,5 ApH CTO TCJIb. H3 H K a. c.49.
- M., 1948, c.27. 18 Terenb. C o m h h c h h h . m.x. M., 1932, c.267.
- 22 Y en ə orada.
- 24Engels F. Təbiətin dialektikası. B akı, 1966, s.26.
|
2 M., 1937. 13 Y en a orada, s.26. 18 deyil, çünki «form a» əbədi olduğu, yaranm adığı kimi, «materiya»da yaranmır və yox olm ur. O şey ki, düzgün olmayaraq insanlar tərəfindən yaranm a və məhv olma adlandırıhr, o əslində yalnız dəyişkənlik yaxud m üəyyən bir xassənin digər xassəyə keçməsidir. Bu keçid keyfiyyət dəyişkənliyindən yalmz onunla fərqlənir ki, keyfiyyət dəyişkənliyində təsadüfi xassələr dəyişilir yaxud başqa xassələrə çevrilir; yaranma və m əhv olma zamanı isə cinsə və növə aid xassələr başqa xassələrə çevrilir. Bu da, A ristotelə görə, o deməkdir ki, yaranma və məhv olm anm da şəıti m əkanca hərəkətdir. Beləliklə, Aristotel məkanca yerdəyişməni yaxud m əkanca hərəkəti hərəkətin qalan üç növünün zəru ri şərti kimi izah edir, səbəbini də belə izah edir ki, yalnız m ək anca hərəkət fasiləsiz, əbədi və dünyanın əsas hərəkətidir. Bundan sonra A ristotel məkanca hərəkətin özünün tədqiqinə girişir və onun üç növünü - dairəvi, diizxətli, dairəvilik və düzxətliliyin birləşməsi - göstərir və o nlann hər birinin fasiləsiz olduğu yaxud olmadığı məsələsini aydmlaşdırır. O özünün kosmoloji və ya astronom ik təliminin əsaslarm dan çıxış edərək aydınlaşdırır ki, düz- xətli hərəkət fasiləsiz ola bilmz, çünki dünya radiusu sonlu kəmiyyət olan kürə form asındadır. O dur ki, dünyanm hərəkəti düz xətt boyunca davam etsəydi, o n d a dünyanm səıhəddinə çatdıqda dayanardı. Deməli, diizxətli hərək ət fasiləsiz ola bilməz ancaq sonsuz ola bilər. Daiıəvi hərəkətə gəlincə, Aristotel o n u ən mükəmməl hərəkət adlandırır. Bu h ərək ətin miikəmməl olm ası ondan irəli gəlir ki, birincisi, o təkcə əb ədi yox, həm də aram sızdır (fasiləsizdir). İkincisi, dairə üzrə hərəkət etm əklə hərəkət edən cisim eyni zamanda həıəkətsiz qala bilər. A ristotel bizim Kainatı misal gətirir: kürəvari kainat öz mərkəzi ətrafmda əbədi dairəvi hərəkətdədir. Dünyanm biitün tərkib hissələri (onun m ərk əz nöqtələrindən başqa) hərəkətdə olub bütün sonsuz hərəkətdə tu td u ğ u məkan dəyişməz qalır. Üçiincüsü, dairəvi hərəkət bərabər ölçülü ola bilər, diizxətli həıəkətədə isə bu xüsusiyyət yoxdur. Əgər cisim düzxətli hərəkət edirsə o olduğu təbii yeıinə yaxmlaşdıqca hərəkatinin sürəti artır: A ristotel bunu yuxarı atılan cismin geri qayıtdıqda yerə yaxınlaşdıqca hərəkət siirətinin artdığm ı müşahidə etməsi əsasında izah edir. Aristotelin hərəkətin növləri və onların bir-birinə nisbəti haqqında təliminin atom istlərin (Levkip və Dem okrit və b.) təlimi ilə müqayisəsi də vacibidir. Bəllidir ki, atom ist təlimə görə cisimlərin bizim hiss üzvlərimizlə duyulan keyfıyyətlərinin əsasmda boşluqda hərəkət edən a to m la n n m əkan form alaıı və konfıqurasiyalaıı durur. Bu bir xassənin başqasm a keyfıyyətcə çevrilməsini istisna edir, bu 19 çevrilmələri form aca, m əkandakı mövqeyinə və biı-biıinə nisbətən nizamhlığı ilə fərqlənən atom lara bizim hiss üzvlərimizin niifuz edə,onlara «çata» bilməməsiilə izah olnur. Aristotel isə bu baxışı qəbul etm ir. Aristotelin kosm oloji təlimində məkanca yerdəyişmə hərəkəti miistəsna rol oynasa da onun fizikası öz əsasına görə kəmiyyətlər haqqında deyil, keyfiyyətlər və onların çevıilməsi haqqında təlimdir. O həm də cisimlərin keyfiyyətcə fərqləndiyini və keyfıyyətləıin dəyişilməsini, təbiətdə keyfıyyət sıçıayışlarının baş veıdiyini əsaslandırır. Atom istlərlə və eleatlarla müqay.sədə Aristotel təbiət haqqm da insan hisslərinin m əlum atlarına daha çox etibar edir. Giircü filosofu David Coxadze Aristotelin hərəkətə baxışı ilə bağlı mühüm cəhəti qeyd edərək yazır ki, «Aristotel həıəkət kateqoriyasının əsasmı təbiətin özündə axtarır. O hesab edir ki, təbiətin elmi dərki üçiin hərəkətin öyrənilməsi zəruridir».14 «Fızika» əsərində oxuyuruq: «təbiət hərəkətin və dəyişkənliyin başlanğıcı olduğundan, bizim tədqiqatımızın predm eti isə təbiət olduğundan horəkətin nə olduğunu aydınlaşdırm am aq olm az».15 Yenə orada sözünə davam edərək A ristotel yazır: «təbiəti bilməmək hərəkəti bilməməkdən irəli gəlir». Göründüyü kimi A ristotelin «Fizika»da şərh etdiyi təbiət haqqmda təlim əslində hərəkət haqqında təlimdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Aristoteidən öncə yaşanmış filosoflar hərəkətin yalnız hansısa bir növünü təsdiq etmişlər. Məsələn, Levkipp və D em okrit hesab etmişlər ki, sonsuz sayda diinyaların m əhv olması və yaranm ası şəklində baş veıən hərəkət əbədidir. D em okrit yalnız atom ların m əkanda diizxətli hərəkətini tədqiq et- mişdi. A naksaqor hesab etmişdir ki, uzuıı siirən sükunətdən sonra zəka hərəkət doğurm uşdur. Empedokl isə hər ş:yin hərəkətdə və sü- kunətdə olduğunu, bunun əsasında isə dörd elementin (od, hava, su, torpaq) birləşməsi və ayrılması durur. Onun l'ikrincə hərəkət yalnız dostluq çoxdan tək yaratdıqda, düşmənlik isə təkdən çox yaratdıqda baş verir. Aristotel dostluğun və diişmənliyin s ralanmasında, növbə ilə bir-birini əvəz etməsində- nizam və qanımauyğunluq olduğunu deyir. Aristotel öz sələflərindən və müasirlərindən fərqli olaraq hərəkət kateqoriyasmı m əkan və zam an kateqoriyaları ilə dialektik vəhdətdə tədqiq edir. Bunu hərəkətin növlərinin aristotel təsnifatmdan da görmək olar. Qeyd etdiymiz kimi Aristotel həmin təsnifatda hərəkətin m əkanda yerdəyişmə növünə birinci yer ayınr. «F’izika»da isə məkanın 14 fl»oxa^3e /tnaJieKiHKa ApncTOTtm. M., 1971, c, 185. ,5 ApH CTO TCJIb. c.49. 20 obyektivliyini, predınetsiz mövcud olmadığım sübut edir.Maddi cisimlərin mövcudluğu iiçün onların məkanda miiəyyən yer tutmasının zəruri olduğuna əsaslanaraq böyük filosof sual qoyur: yer, məkan cisimdirmi? Sualı belə cavablandırır: məkan cisim ola bilməz, çünki əks halda eyni bir yerdə iki cisim- cismin özü və m əkanı - durardı; odur ki, filosfun fikrincə m əkan cisim deyil, m əkanm kəmiyyəti vardır, deməli, məkan m ateriya deyildir və heç nə m əkandan ibarət deyil; cismin məkanı, yeri onun hissəsi olmayıb onu hüdudlandm r, əhatə edir. Cisimlər m əkanda form a materiyada olduğu, məsələn, «şərab qədəhdə» mövcud olduğu kimi mövcud olur. Cismin tutduğu yer cismin özü, materiyası, form ası olmayıb onun birinci hərəkətsiz hiidududur; məkan onda yerləşən predmetə məxsusdur. Beləliklə, Aristotelin fizikasmda yaxud təbiət haqqında təlimində məkan hüdudunu təşkil və əhatə etdiyi cisimdən fərqli bir şeydr. Artıq görünür ki, Aristotel məkanı m addi varlıqdan fərqlənən və ümumi xarakterli, ancaq maddi şeylərlə bağlı olan bir varlıq sayır; bu reallıq, filosofa görə, obyektiv varhqdan asılı olmadan çevrilən bir realhqdır. M əkanı cisimləıdən aynhqda götüıməsi filosofu «m əkan onda olan şey m əhv olduqda yox olmur», çünki «o cisim ola bilməz», «ona hər zam an hərəkətsiz qalınaq m ünasibdir» nəticəsinə gətirir. «Fizika» və «Mctafizika» müəllifmin məkanı bu cür izah etməsi, onun obyektliyini dəfələrlə vurğulaması görünür ki, müəllimi Platonun buraxdığı yanlışlığı aradan qaldırm aq istəməsindən irəli gəlir. Platon m əkam m addi cisimlərlə eynıləşdirirdi. Aristotel bunu Platonun «Timey» dialoqundan gətirdiyi bir fıkirlə təsdiqləyir. Aristotel hesab edir ki, m əkan hər bir cismin forması olduğu üçün «Platon Timeydə deyir ki, m ateriya və məkan eynidir».16 Aristotelə görə belə yanaşma əlavə və ciddi fikir dolaşıqlığı yaradır. Çünki əgər gerçəkdən məkan və m addi cisim eyni olsaydı m əkanın məkanda olduğunu düşünmək lazım gələrdi bu isə cəfəngiyat olardı. A ristotelin m əkan anlayışı atomistlərin «boşluq» təsəvvürünü də rədd edir. M əkana cisimlərin tutduğu obyektiv ölçü və yer kimi baxan Aristotelə görə boşluq mövcud ola bilməz, çünki boşluq kəmyyəti olan, qeyri-cismani, heç bir şeyə təsir etməyən və heç b ir təsirə məruz qatm ayan ağlabatmaz bir təsəvvürdür. Aristotel m əkam n obyektiv mövcudluğunu da, atomistlərin boşluq ifadəsinin ağılabatmazlığını da hərəkət haqqında təlimi əsasında sübut edir. A ristotel qəti əmindir ki, hərəkət məkansız mümkün deyil. Deməli, boş məkanda hərəkətin baş verməsi ağılabatmazdır. 16 A pH C Torejib. c.72 21 Demokrit deyir ki, əgər göz və göy arasmda boşluq olsaydı, onda qarışqaları göydə görəmk olardı. Aristotel iso cavab verir ki, əgər belə bir boşluq olsaydı biz heç vaxt görə bilməzdik, heç görmənin özü də olmazdı; boşluq olsaydı hərəkət məhv olardı, çünki boşluq üçün cismin hərəkətdə olub yaxud olmamasının heç bir fərqi yoxdur, boşluğun cisimlə və onun hərəkəti ilə heç bir bağlılığı yoxdur; məkan, atomistlərin «boş]uğunun» əksinə olaraq daim materiya il dolu haldadır yəni boşluq yoxdur. Aristotel hərəkəti məkamn əsas xassəsi sayır. Filosof məkanm yönlərini- yuxarı və aşağı, irəli və geri, sağ və sol - hərəkət vasitəsilə miiəyyən edir və bu istiqamətlərdə hərəkətin cısmin təbiətindən irəli gəldiyini əsaslandırır. Aristotel üç ölçülü məkan haqqında damşır və məkanın bu üç ölçüsü dahi filosofa göıə dünyanın biitövlüyiinü və mükəmməlliyini ifadə edir. A ristotelin iiç ölçülü məkanma təbii-elmi məzmun verməyə məcbur olan Qaliley də «yalnız üç ölçüniin mövcud olduğunu»17 yazır. K ant isə öziinün «Xalis zəkanın tənqidi» əsərində onun üç ölçülü məkan anlayışının tərkibindən hasil edilə bilmədiyini, aprior anlayış olduğunu təsdiq edir. Lakin hələ Aristotelin özii məkamn dünyamn cisim və hadisələri arasında obyektiv əlaqələri ifadə etdiyinin hər hansı bir biçimdə təh rif edilməsini əsassız saymışdır. Qəti demək olar ki, məkan haqqında aristotel təlimində ma- terialist meyl qabarıq halda öziinü göstəıir. Hegel məkanın aristotel nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini qeyd edərək yazır ki, Aristotel «fıziklərin hələ indi də öhdəsindən gələ bilmədikləri köhnə məsələyə toxunur. Lakin indiki fızikrlər, əgər Aıistoteli öyıənsəydilər o məsələnin öhdəsindən gələrdilər, amma onlar elə danışırlar ki, guya indiyə dək heç vaxt nə iimumiyyətlə fıkir olub, nə də Aristotel».18 M əkan predmeti hər zaman zaman problemi ilə bağlı olub və insan zəkasını çətinliklərlə iizləşdirib. Zaman probleminin tədqiqi taıixi onun fılosofları, əski və indiki təbiətşüııasları nə qədər çaş- dırdığını göstərir. Antik fılosofların irəli siirdiiyyü bu problem iki min il ərzində həll edilə bilməmişdir. Bəşəıiyyət zamannm fasiləsiz hərəkət edən çarxını dayandıra bilməmiş. Zamamrı axarhlığından can qurtarm aq iiçün Parmenid və Platon «zamandan kənar reallıq» 17 r .r a jiH J ie w . j^ H a J io r o jx v y x rjıaBH efiuiH X c H c ıe M a x Mwpa - nTO/ıoMeeBOH h K0nepHHK 0B0H. M., 1948, c.27. 18 Terenb. C o m h h c h h h . m.x. M., 1932, c.267. 22 konsepsiyasını yaratdılar. Platon zamanı əbədiliyin hərəkəti obrazı adlandırır. Aristotelin hərkət və məkan haqqm da materialist yönümlü təlimində hərəkət və m əkan zamanla, bunlar isə birlikdə materiya ilə vəhdətdə izah edilir. B unu Aristotelin «Fizika»dakı aşağıdakı miid- dəasmdan aydın görrnək olar: o yazır ki, biz zam anı «hərəkəti əvvəlki və sonrakı məıhələlərlə ayıranda, hərəkətdə ə w əlk i və sonrakı ilə bağlı hissi qavrayış əldə etdikdə deyirik ki, zam an ötdü, zamanı biz bax beləcə dərk edirik».19 Bu fikrin böyiiklüyü, bizcə ondadır ki, onunla Aristotel zaman problem i ilə bağlı yaranm ış çətinliyin aradan qaldırılmasma istiqamət verir. Böyük filosofun fikrincə artıq «əwəlki» və «sonrakı anlayışları dəyişkənliyin və hərəkətin ifadəsidir. Deməli, zam an hərəkətdə m iişahidə edilən miiəyyənlikdir. Aristotel zam anla bağlı fıkrini inkişaf etdirərək «indini» zamanın xüsusi vahidi və prinsipi kimi müəyyən edir, lakin qeyd edir ki, «indi» zam anın hissəciyi kimi qəbul edilə bilməz, çünki hissə ilə tam ölçülür, «indi» isə hissə deyildir, deməli, zaman «indilərdən» yaranmır; «indi» keçmiş və gələcək arasındakı smırdır (sərhəddir); «indi» hissə olmadığı üçün kəmiyvət müəyyənliyinə də m alik deyildir. Aristotel hərəkəti zam anla eyniləşdirməyi yolverilməz sayır: za- m an hərəkət deyildir; hərəkətdə zaman var; hərəkət yavaş və sürətli ola bilər, zamana isə belə müəyyənliklər aid edyildir, çünki zaman hər yerdə və hər zam an bərabərölçülüdür; zam an sürətlə və ya yavaş ötə bilməz, çünki yavaş vaxud sürətlə zamanla müəyyənləşir. Zaman isə nə kəmiyyətə, nə də keyfıyyətə münasibətdə zam anla müəyyənləşə bilməz; zaman yalnız hərəkətdə və dəyişkənlikdə mövcuddur. Hegelin zam ana verdiyi tərif də Aristotelin zam an konsepsiyasına işıq salması baxımmdan əhəmiyyətlidir. Hegel yazır: «Zaman məkanm həqiqətidir»;20 təfəkkürüm üz subyektiv o laraq zamana keçmir, məkanm özü zam ana keçir; təsəvvürdə m əkan və zam an tamamilə bir- birindən ayrıdır, bizə elə gəlir ki, m əkanla yanaşı zaman da mövcudjdur. Fəlsəfə bu təsəvvürə də qarşı çıxır.21 Hegel «Təbiət fəlsəfəsinin» yaxud «Fəlsəfə elmləri ensiklo- pediyası»nm m ateriya, m əkan, zaman və hərəkətin qarşılıqlı əla- qəsindən söz açdığı başqa bir yerində Aristotel təliminin materialist ruhu ilə səsləşən düşüncə tərzilə yazır: «indi bizim təsəvvürümüzdə aşağıdakı təsəvvür vardır: bir halda ki, hərəkət mövcuddur, onda nəsə 19 ApHCTOTCJIb. OH3HKa, C .9 4 20 ferejib. Əni(HKjıone/ına 1975, c.52 21 Yenə orada. 23 hərəkət edir, ancaq bu davam lı nəsə mateıiyadır. Məkan və zaman m ateriya ilə dolmuşdur (bu ifadə eyııilə Arisfoteldon gəlir 'l'.A.). m əkan öz anlayışına adekvat deyil. Odur ki, məkan anlayışj m ateriyanın mövcudluğunu göstərir. Çox vaxt mateıiya anlayışını geniqşləndirməkdən başlayıb sonra da məkan və zamana mateıiyanm form ası kimi baxmışlar. Bu ciir yanaşmada düzgiin olan odur ki, m ateriya m əkan və zamanın reallığıdır... Eləcə də mateı iyasız hərəkət və hərəkətsiz materiya yoxdur. Həıəkət prosesdir, zamanm məkana və əksinə keçməsidir; m ateriya isə əksinə, məkaıı və zaman arasında onların dəyişməz eyniyyəti kimi miinasibətdir. Materiya biıinci realhqdır, əsl mövcııd özü-üçün-varlıqdır».22 Aristotel isə «Fizika»nxn bəlli bir yerin görə də hərəkət məkanca və zamanca hərəkət edən cisim vasitəsilə d ərk edilir. Bu iki böyük m ütəfəkkirin tədqiq olunan predmetlə - materiya, hərəkət, m əkan və zam an dialektikası ilə bağlı təlimləri aıasında paralellik axtarm aqda məqsədimiz onu göstəıməkdir ki, birincisi, bu kateqoriyaların dialektikası haqqında çağdaş anlam da təbiət haqqın- da biliklərin hələ olmadığı an tik dövrdə Aıistotelin tədqiqatından çaxan nəticələrin XIX yüz il təbiətşünaslığma istinadəıı Hegelin təbiət fəlsəfəsində bir daha təsdiq və inkar etdirildiyini, ikincisi, bəzi miiəlliflərin Aristotelin fəlsəfi kateqoriyaları guya empirik faktlardan hasil etdiyi fikrinin yanlış olduğunu və Hegel kimi Aristotelin də fəlsəfi kateqoriyaların empiıik məlumatlardan hasil edilə bilməsini mümkiinsiiz iş saydıqlarını və fəlsəfi kateqoriyalann dailektikasını rasional təfəkkür əsasmda tədqiq etdiklərini göstər- m əkdir. Fəlsəfi kateqoriyaların dialektikasımn tədqiqində bu iki böyük filosofun bir-birini tam alayan tədqiqatları, gerçəkdən bütün nəsillər iiçiin əvəz olunmaz böyük və dərin qaynaqlaıdır. F.Engels bu fəlsəfı- m ədəni irsi yüksək qiymətləndirərək yazır: «Dialektikaya gəldikdə, bunu indiyədək yalnız iki mütəfəkkir: Aristotel va Hegel az-çox dürüst tədqiq etmişlər. Lakin m iiasir təbiətşünaslıq iiçün dailektika ən m ühüm təfəkkür formasıdır, çiinki yalnız dialektika təbiətdə baş verən inkişaf prosesləri üçün, təbiətin iimumi əlaqələri üçün, bir 22 Y en ə orada. 23 A pH CTO Tejlb. c .9 5 . 24 tədqiqat sahəsindn başqasma keçmək üçün analoqdur və bununla da izahat metodudur».24 Aristotelin ontologiyası ilə bağlı bir cəhətə də toxunmaq lazımdır. Onun bütün fizikasında, metafızikasında və kosmologi- yasında təbiətdə və bütün diinya prosesində məqsədəuyğunluq olması fikri iistiinlük təşkil edir. O nun teologiyasma qism ən Platonun teologiyası təsir göstərmiş, qismən də canh təbiəti, özəlliklə də heyvanlar iizərində apardığı müşahidələrdən əldə etdiyi faktlara əsaslanır. Onun teoloji baxışlarınm formalaşmasında və əsaslan- dırılmasmda, universal kosm oloji prinsipə qədər genişləndirilməsində insan ruhunun məqsədyönlü fəaliyyəti iaktı mühüm rol oynamışdır. Aristotel, görünür ki, insan ruhunun məqsədyönlü funksiyalarmı bütövlükdə dünyaya aid etmiş və canhlıq prinsipini təkcə heyvanlar aləm inin deyil, bütün dünyanın tədqiqi prinsipinə çevirmişdir. Beləliklə, canlıhq, aristotel dühasıııın ümum kosm oloji prinsipinə çevrilmişdir. Aristotelin ontoloji priıısipləri, məsələn, maddənin və m ateriyanm imkan kimi öz form asm a can atması təsəvvürü ona bütün K ain atın məqsədyönlii ideyasım aşılamış və m addənin formaya can atm asının gerçəkləşməsinin ümumdünya hərəkətinin, eləcə də hər bir ayrıca hərəkətin məqsədi kimi müəyyən etməyə əsas vermişdir. Aristotelin teologiyası dünya pıosesinin məqsədyönlü xarakterli olması ilə yanaşı, Kainatın hərəkətinin məqsədinin vəhdətini də nəzərdə tutur. Aristotelin obyektiv teologiyasına görə tanrı-hərəkətin qaynağı və səbəbidir, ancaq onun özü hərəkətsizdir və diinyaya bilavasitə toxunmaqla ona bərabər və əbədi hərəkət verir. Bu hərəkət tədricən planetlər sahəsinə yayılaraq Kainatm m ərkəzinə yönəlir, beləliklə də bütün dünyanı əhatə edir. Eyni zamanda b u ilktəkanverici - tan rı hərəkətin məqsədi və səbəbidir və bütün dünya prosesi tək m əqsədə yönəlmişdir. B ununla belə, Aristotel təbiətdoki məcısədyönlülüyün şüurlu xa- rakter daşıdığını qəbul etmir. Bütün dünya prosesini id arə edən «dün- ya ru h u n u » şüurlu məqsədyönlü başlanğıc sayan p lato n teleologiyası- nm əksinə olaraq aristotel teleologiyası təbiətdə məqsədyönlü yaRadı- ğıcılığm qeyri-şüuru gerçəkləşdiyini təsdiq edir. Bu cür qeyri-şüuru ya- radıcılığm mümkün olduğunu Aristotel incəsənətə d a ir faktlarla əsas- landırır. Deyir ki, məsələn, ıncəsənət əsərinin yaradıcısı və onun yaradıcılığınm gerçəkləşdiyi «materiya»mn bir-birindən ayrı olduğuna baxm ayaraq yaradıcılıq prosesində ınəqsəd qeyri-şüuri gerçəkləşir; 24Engels F. Təbiətin dialektikası. B akı, 1966, s.26. 25 təbiət üçün bu cür qeyri-şiiuıi yaradıcılıq onunla asanlaşır ki, təbiət özüniin yaratdığm dan kərıarcia yox, onun özündə mövcuddur. *** A ristotelin «Metafizika»da inkişaf etdirdiyi idıak nəzəriyyəsi onun ontoloji təliminə s«aslanır və öz predmeti baxımrndan elmin nəzəriyyəsi sayılır. O təkcə «Metafizika»da (VI kitab, 1-ci fəsildə) deyil, həm də özünün «Topika» və «Nikomax etikası»nda (VI kitab, 2- ci fəsildə) elmlərin təsnifatını verir. Lakin biz Aristotelin elmlərin təsnifatına keçməzdən öncə oıııın idrak nəzəriyyəsinin əsas xüsusiy- yətlərinə diqqət yetirək. Ilk öncə qeyd edək ki, Aristotel elmi biliyi bədii təfəkkürdən fərqləndirir. Elmi bilik varlığın, təbiət predmetlərinin seyıindən, onlarm haqqm da nəzəriyyədən, fıkirdən ibarətdir. Elmi bilikdən fərqli olaraq bədii yaradıcıhğın predmeti isə müəyyən qabiliyyətlər əsasında incəsənət predmetləri, əsərləri yaratmıqdır. Odur ki, incəsənət praktika və istehsal sahəsidir. Bununla belə elmi və bədii yaradıcılıq sahələrinin ümumi cəhətləri də vardır: biıincisi, incəsənət də elmi bilik kimi təlim yolu ilə aşılana bilər; ikincisi, elmi bilik təcriibədən fərqlənsə də, həm onun üçün, lıəm də incəsənət üçün başlanğıc yaxud çıxış nöqtəsidir.25 Amma biliyin jsredmetindən fərqli olaraq təcrübənin predmeti yalnız təkcələr ayrı-ayrı faktlardan ibarətdir. Təcrübənin əsası duyğuda yaddaşda və vərdişdədir; lakin bilik və duyğu eyni deyil; bununla belə hər bir bilik duyğudan başlamr, ancaq duyğunun predmeti təkcə və təsadüfi əlamətlər, biliyin predmeti isə ümumi və zəruri əlamətlər, mahiyyətlərdir. Bilik rəydən də fərqlənir; rəyin verdiyi məlumat yalmz ehtimala əsaslanır. Lakin onların edilir ki, dərk edən, subyekt onun doğru olduğuna əmin olsun; amma bir rəy başqa bir rəylə təkzib edilə bilər; rəy doğıu da, yalan da ola bilər; elmi bilik isə davamlı həqiqətdir.26 Aristotelin idrak nəzəriyyəsində idrak predmeti idrakdan öncədir, birincidir. Aristotel deyir ki, bu mənada biliyin pıedmetə münasibəti duyğunun predmetə münasibəti kimidir. İdrak zamanca öz predmeti- nin dərkinə yönəldiyi üçiin idırak predmeti idrakdan öncədir, idrak predm etindən asılıdır. Bu arılamda onların münasibəti başqa cür ola bilməz. Ancaq əgər predmet dərk edilmişdiısə, əldə edilən bilik pred- Yüklə 179,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|