Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008



Yüklə 179,67 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/39
tarix05.05.2017
ölçüsü179,67 Kb.
#16981
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39

2  M.,  1937.
13 Y en a  orada,  s.26.
18
deyil,  çünki  «form a»  əbədi  olduğu,  yaranm adığı  kimi,  «materiya»da 
yaranmır  və  yox  olm ur.  O  şey  ki, 
düzgün  olmayaraq  insanlar 
tərəfindən  yaranm a  və  məhv  olma  adlandırıhr,  o  əslində  yalnız 
dəyişkənlik yaxud  m üəyyən  bir xassənin  digər xassəyə  keçməsidir.  Bu 
keçid  keyfiyyət dəyişkənliyindən yalmz  onunla  fərqlənir ki,  keyfiyyət 
dəyişkənliyində  təsadüfi  xassələr  dəyişilir  yaxud  başqa  xassələrə 
çevrilir;  yaranma  və  m əhv  olma  zamanı  isə  cinsə və  növə aid  xassələr 
başqa  xassələrə  çevrilir.  Bu  da,  A ristotelə  görə,  o  deməkdir  ki, 
yaranma  və  məhv  olm anm   da  şəıti  m əkanca  hərəkətdir.  Beləliklə, 
Aristotel  məkanca  yerdəyişməni  yaxud  m əkanca  hərəkəti  hərəkətin 
qalan üç növünün zəru ri şərti  kimi  izah edir,  səbəbini də belə  izah edir 
ki,  yalnız 
m ək anca  hərəkət  fasiləsiz,  əbədi  və  dünyanın  əsas 
hərəkətidir.
Bundan  sonra  A ristotel  məkanca  hərəkətin  özünün  tədqiqinə 
girişir və onun üç növünü -  dairəvi,  diizxətli,  dairəvilik və düzxətliliyin 
birləşməsi  -   göstərir  və  o nlann  hər  birinin  fasiləsiz  olduğu  yaxud 
olmadığı  məsələsini  aydmlaşdırır.  O   özünün  kosmoloji  və  ya 
astronom ik  təliminin  əsaslarm dan  çıxış  edərək  aydınlaşdırır  ki,  düz- 
xətli  hərəkət fasiləsiz  ola  bilmz,  çünki  dünya  radiusu  sonlu  kəmiyyət 
olan kürə form asındadır.  O dur ki, dünyanm  hərəkəti düz xətt  boyunca 
davam   etsəydi,  o n d a   dünyanm  səıhəddinə  çatdıqda  dayanardı. 
Deməli, diizxətli hərək ət fasiləsiz ola bilməz ancaq sonsuz ola bilər.
Daiıəvi  hərəkətə  gəlincə,  Aristotel  o n u   ən  mükəmməl  hərəkət 
adlandırır.  Bu  h ərək ətin  
miikəmməl  olm ası  ondan  irəli  gəlir  ki, 
birincisi,  o  təkcə  əb ədi  yox,  həm  də  aram sızdır  (fasiləsizdir).  İkincisi, 
dairə üzrə hərəkət etm əklə hərəkət edən cisim eyni zamanda həıəkətsiz 
qala  bilər.  A ristotel  bizim  Kainatı  misal  gətirir:  kürəvari  kainat  öz 
mərkəzi  ətrafmda  əbədi  dairəvi  hərəkətdədir.  Dünyanm  biitün  tərkib 
hissələri  (onun  m ərk əz  nöqtələrindən  başqa)  hərəkətdə  olub  bütün 
sonsuz  hərəkətdə  tu td u ğ u   məkan  dəyişməz  qalır.  Üçiincüsü,  dairəvi 
hərəkət  bərabər ölçülü  ola  bilər,  diizxətli həıəkətədə isə  bu  xüsusiyyət 
yoxdur.  Əgər  cisim  düzxətli 
hərəkət  edirsə  o  olduğu  təbii  yeıinə 
yaxmlaşdıqca  hərəkatinin  sürəti  artır:  A ristotel  bunu  yuxarı  atılan 
cismin  geri  qayıtdıqda  yerə  yaxınlaşdıqca  hərəkət  siirətinin  artdığm ı 
müşahidə etməsi əsasında izah edir.
Aristotelin  hərəkətin  növləri  və  onların  bir-birinə  nisbəti 
haqqında təliminin  atom istlərin  (Levkip  və  Dem okrit və b.) təlimi  ilə 
müqayisəsi  də  vacibidir.  Bəllidir  ki,  atom ist  təlimə  görə  cisimlərin 
bizim  hiss  üzvlərimizlə  duyulan  keyfıyyətlərinin  əsasmda  boşluqda 
hərəkət  edən  a to m la n n   m əkan  form alaıı  və  konfıqurasiyalaıı  durur. 
Bu  bir  xassənin  başqasm a  keyfıyyətcə  çevrilməsini  istisna  edir,  bu
19

çevrilmələri  form aca,  m əkandakı  mövqeyinə  və  biı-biıinə  nisbətən 
nizamhlığı  ilə  fərqlənən  atom lara  bizim  hiss  üzvlərimizin  niifuz 
edə,onlara «çata» bilməməsiilə izah olnur. Aristotel isə bu baxışı qəbul 
etm ir.  Aristotelin  kosm oloji  təlimində  məkanca  yerdəyişmə  hərəkəti 
miistəsna  rol  oynasa  da  onun  fizikası  öz  əsasına  görə  kəmiyyətlər 
haqqında  deyil,  keyfiyyətlər  və  onların  çevıilməsi  haqqında  təlimdir. 
O  həm  də  cisimlərin 
keyfiyyətcə  fərqləndiyini  və  keyfıyyətləıin 
dəyişilməsini, 
təbiətdə 
keyfıyyət 
sıçıayışlarının 
baş 
veıdiyini 
əsaslandırır. 
Atom istlərlə  və  eleatlarla  müqay.sədə  Aristotel  təbiət 
haqqm da insan hisslərinin  m əlum atlarına  daha  çox  etibar edir.  Giircü 
filosofu  David  Coxadze  Aristotelin  hərəkətə  baxışı  ilə  bağlı  mühüm 
cəhəti  qeyd  edərək yazır  ki,  «Aristotel  həıəkət  kateqoriyasının  əsasmı 
təbiətin  özündə  axtarır.  O  hesab  edir  ki,  təbiətin  elmi  dərki  üçiin 
hərəkətin  öyrənilməsi  zəruridir».14  «Fızika» 
əsərində  oxuyuruq: 
«təbiət  hərəkətin  və  dəyişkənliyin 
başlanğıcı  olduğundan, 
bizim 
tədqiqatımızın predm eti  isə  təbiət  olduğundan horəkətin  nə olduğunu 
aydınlaşdırm am aq  olm az».15  Yenə  orada  sözünə  davam  edərək 
A ristotel  yazır:  «təbiəti  bilməmək  hərəkəti  bilməməkdən  irəli  gəlir». 
Göründüyü  kimi  A ristotelin  «Fizika»da  şərh  etdiyi  təbiət  haqqmda 
təlim əslində hərəkət haqqında təlimdir.
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  Aristoteidən  öncə  yaşanmış 
filosoflar hərəkətin yalnız hansısa  bir növünü təsdiq etmişlər.  Məsələn, 
Levkipp  və  D em okrit  hesab  etmişlər  ki,  sonsuz  sayda  diinyaların 
m əhv  olması  və  yaranm ası  şəklində  baş  veıən  hərəkət  əbədidir. 
D em okrit  yalnız  atom ların  m əkanda  diizxətli  hərəkətini  tədqiq  et- 
mişdi.  A naksaqor  hesab  etmişdir  ki,  uzuıı  siirən  sükunətdən  sonra 
zəka  hərəkət  doğurm uşdur.  Empedokl  isə  hər  ş:yin  hərəkətdə  və  sü- 
kunətdə  olduğunu,  bunun  əsasında  isə  dörd  elementin  (od,  hava,  su, 
torpaq)  birləşməsi  və  ayrılması  durur.  Onun  l'ikrincə  hərəkət  yalnız 
dostluq  çoxdan  tək  yaratdıqda,  düşmənlik  isə  təkdən  çox  yaratdıqda 
baş  verir.  Aristotel  dostluğun  və  diişmənliyin  s  ralanmasında,  növbə 
ilə  bir-birini  əvəz  etməsində-  nizam  və  qanımauyğunluq  olduğunu 
deyir.
Aristotel  öz  sələflərindən  və  müasirlərindən  fərqli  olaraq  hərəkət 
kateqoriyasmı m əkan  və zam an  kateqoriyaları  ilə dialektik  vəhdətdə 
tədqiq  edir.  Bunu  hərəkətin  növlərinin  aristotel  təsnifatmdan  da 
görmək olar. Qeyd etdiymiz kimi Aristotel həmin təsnifatda  hərəkətin 
m əkanda yerdəyişmə növünə birinci yer ayınr. «F’izika»da isə məkanın
14 fl»oxa^3e 
/tnaJieKiHKa ApncTOTtm.  M.,  1971, c, 185.
,5  ApH CTO TCJIb.  H3 H K a. 
c.49.
20
obyektivliyini,  predınetsiz  mövcud  olmadığım  sübut  edir.Maddi 
cisimlərin mövcudluğu iiçün onların məkanda miiəyyən yer tutmasının 
zəruri  olduğuna  əsaslanaraq  böyük  filosof  sual  qoyur:  yer,  məkan 
cisimdirmi?  Sualı  belə  cavablandırır:  məkan  cisim  ola  bilməz,  çünki 
əks  halda  eyni  bir  yerdə  iki  cisim-  cismin  özü  və  m əkanı  -   durardı; 
odur  ki,  filosfun  fikrincə  m əkan  cisim  deyil,  m əkanm   kəmiyyəti 
vardır,  deməli,  məkan  m ateriya  deyildir  və  heç  nə  m əkandan  ibarət 
deyil;  cismin  məkanı,  yeri  onun  hissəsi  olmayıb  onu  hüdudlandm r, 
əhatə  edir.  Cisimlər  m əkanda  form a  materiyada  olduğu,  məsələn, 
«şərab  qədəhdə»  mövcud  olduğu  kimi  mövcud  olur.  Cismin  tutduğu 
yer  cismin  özü,  materiyası,  form ası  olmayıb  onun  birinci  hərəkətsiz 
hiidududur;  məkan  onda  yerləşən  predmetə  məxsusdur.  Beləliklə, 
Aristotelin  fizikasmda  yaxud  təbiət  haqqında  təlimində  məkan 
hüdudunu  təşkil  və  əhatə  etdiyi  cisimdən  fərqli  bir  şeydr.  Artıq 
görünür  ki,  Aristotel  məkanı  m addi  varlıqdan  fərqlənən  və  ümumi 
xarakterli, ancaq maddi şeylərlə bağlı olan  bir varlıq  sayır;  bu reallıq, 
filosofa  görə,  obyektiv varhqdan  asılı  olmadan  çevrilən  bir  realhqdır. 
M əkanı  cisimləıdən  aynhqda  götüıməsi  filosofu  «m əkan  onda  olan 
şey m əhv  olduqda yox  olmur»,  çünki  «o cisim ola  bilməz»,  «ona  hər 
zam an hərəkətsiz qalınaq  m ünasibdir» nəticəsinə gətirir.
«Fizika»  və  «Mctafizika»  müəllifmin  məkanı  bu  cür  izah  etməsi, 
onun obyektliyini dəfələrlə vurğulaması görünür ki, müəllimi Platonun 
buraxdığı  yanlışlığı  aradan  qaldırm aq  istəməsindən  irəli  gəlir.  Platon 
m əkam   m addi  cisimlərlə  eynıləşdirirdi.  Aristotel  bunu  Platonun 
«Timey»  dialoqundan  gətirdiyi  bir fıkirlə  təsdiqləyir.  Aristotel  hesab 
edir  ki,  m əkan  hər  bir  cismin  forması  olduğu  üçün  «Platon  Timeydə 
deyir  ki,  m ateriya  və  məkan  eynidir».16  Aristotelə  görə  belə  yanaşma 
əlavə və ciddi fikir dolaşıqlığı yaradır. Çünki əgər  gerçəkdən məkan və 
m addi  cisim  eyni  olsaydı  m əkanın  məkanda  olduğunu  düşünmək 
lazım gələrdi bu isə cəfəngiyat olardı.
A ristotelin m əkan anlayışı  atomistlərin  «boşluq»  təsəvvürünü də 
rədd edir.  M əkana cisimlərin  tutduğu obyektiv  ölçü və yer kimi baxan 
Aristotelə  görə  boşluq  mövcud  ola  bilməz,  çünki  boşluq  kəmyyəti 
olan,  qeyri-cismani,  heç  bir  şeyə  təsir  etməyən və heç  b ir təsirə  məruz 
qatm ayan  ağlabatmaz  bir  təsəvvürdür.  Aristotel  m əkam n  obyektiv 
mövcudluğunu da,  atomistlərin  boşluq  ifadəsinin ağılabatmazlığını da 
hərəkət haqqında təlimi  əsasında sübut edir.
A ristotel  qəti  əmindir  ki,  hərəkət  məkansız  mümkün  deyil. 
Deməli,  boş  məkanda  hərəkətin  baş  verməsi  ağılabatmazdır.
16 A pH C Torejib.  H3HKa. 
c.72
21

Demokrit  deyir  ki,  əgər  göz  və  göy  arasmda  boşluq  olsaydı,  onda 
qarışqaları  göydə görəmk olardı.  Aristotel  iso cavab verir ki,  əgər belə 
bir  boşluq  olsaydı  biz  heç  vaxt  görə  bilməzdik,  heç  görmənin  özü  də 
olmazdı;  boşluq  olsaydı  hərəkət  məhv  olardı,  çünki  boşluq  üçün 
cismin  hərəkətdə  olub  yaxud  olmamasının  heç  bir  fərqi  yoxdur, 
boşluğun cisimlə və onun hərəkəti  ilə heç bir bağlılığı yoxdur;  məkan, 
atomistlərin  «boş]uğunun»  əksinə  olaraq  daim 
materiya  il 
dolu 
haldadır yəni boşluq  yoxdur.
Aristotel  hərəkəti  məkamn  əsas  xassəsi  sayır.  Filosof  məkanm 
yönlərini-  yuxarı  və  aşağı,  irəli  və  geri,  sağ  və  sol  -  hərəkət  vasitəsilə 
miiəyyən  edir  və  bu  istiqamətlərdə  hərəkətin  cısmin  təbiətindən  irəli 
gəldiyini əsaslandırır.
Aristotel  üç  ölçülü  məkan  haqqında  damşır  və  məkanın  bu  üç 
ölçüsü  dahi  filosofa  göıə  dünyanın  biitövlüyiinü  və  mükəmməlliyini 
ifadə edir.
A ristotelin  iiç  ölçülü  məkanma  təbii-elmi  məzmun  verməyə 
məcbur olan Qaliley də «yalnız üç ölçüniin mövcud  olduğunu»17 yazır. 
K ant  isə  öziinün  «Xalis  zəkanın  tənqidi»  əsərində  onun  üç  ölçülü 
məkan  anlayışının  tərkibindən  hasil  edilə  bilmədiyini,  aprior  anlayış 
olduğunu  təsdiq  edir.  Lakin  hələ  Aristotelin  özii  məkamn  dünyamn 
cisim və hadisələri arasında obyektiv əlaqələri ifadə etdiyinin hər hansı 
bir biçimdə təh rif edilməsini  əsassız saymışdır.
Qəti  demək  olar  ki,  məkan  haqqında  aristotel  təlimində  ma- 
terialist  meyl  qabarıq  halda  öziinü  göstəıir.  Hegel  məkanın  aristotel 
nəzəriyyəsinin  əhəmiyyətini  qeyd  edərək  yazır  ki,  Aristotel  «fıziklərin 
hələ  indi  də  öhdəsindən  gələ  bilmədikləri  köhnə  məsələyə  toxunur. 
Lakin  indiki  fızikrlər,  əgər  Aıistoteli  öyıənsəydilər  o  məsələnin 
öhdəsindən  gələrdilər,  amma  onlar  elə  danışırlar  ki,  guya  indiyə  dək 
heç vaxt nə iimumiyyətlə fıkir olub, nə də Aristotel».18
M əkan  predmeti  hər  zaman  zaman  problemi  ilə  bağlı  olub  və 
insan  zəkasını  çətinliklərlə  iizləşdirib.  Zaman  probleminin  tədqiqi 
taıixi  onun  fılosofları,  əski  və  indiki  təbiətşüııasları  nə  qədər  çaş- 
dırdığını göstərir.  Antik fılosofların  irəli  siirdiiyyü  bu problem  iki  min 
il  ərzində həll  edilə  bilməmişdir.  Bəşəıiyyət  zamannm  fasiləsiz  hərəkət 
edən  çarxını  dayandıra  bilməmiş.  Zamamrı  axarhlığından  can 
qurtarm aq  iiçün  Parmenid  və  Platon  «zamandan  kənar  reallıq»
17  r .r a jiH J ie w .  j^ H a J io r  o   jx v y x   rjıaBH efiuiH X   c H c ıe M a x   Mwpa  - 
nTO/ıoMeeBOH  h  
K0nepHHK 0B0H. 
M.,  1948, c.27.
18 Terenb. 
C
o m h h c h h h

m.x. 
M.,  1932,  c.267.
22
konsepsiyasını  yaratdılar.  Platon  zamanı  əbədiliyin  hərəkəti  obrazı 
adlandırır.
Aristotelin  hərkət  və  məkan  haqqm da  materialist  yönümlü 
təlimində hərəkət  və  m əkan  zamanla,  bunlar  isə  birlikdə materiya  ilə 
vəhdətdə  izah  edilir.  B unu  Aristotelin  «Fizika»dakı  aşağıdakı  miid- 
dəasmdan aydın görrnək  olar:  o yazır ki,  biz zam anı  «hərəkəti  əvvəlki 
və sonrakı məıhələlərlə ayıranda, hərəkətdə ə w əlk i və sonrakı ilə bağlı 
hissi  qavrayış  əldə  etdikdə  deyirik  ki,  zam an  ötdü,  zamanı  biz  bax 
beləcə dərk  edirik».19  Bu  fikrin  böyiiklüyü,  bizcə  ondadır ki,  onunla 
Aristotel  zaman  problem i  ilə  bağlı  yaranm ış  çətinliyin  aradan 
qaldırılmasma  istiqamət verir.  Böyük filosofun fikrincə artıq «əwəlki» 
və  «sonrakı  anlayışları  dəyişkənliyin  və  hərəkətin  ifadəsidir.  Deməli, 
zam an hərəkətdə m iişahidə edilən  miiəyyənlikdir.
Aristotel zam anla  bağlı fıkrini inkişaf etdirərək «indini»  zamanın 
xüsusi  vahidi və  prinsipi  kimi  müəyyən edir,  lakin qeyd edir ki,  «indi» 
zam anın hissəciyi  kimi  qəbul  edilə  bilməz,  çünki  hissə ilə  tam  ölçülür, 
«indi»  isə hissə  deyildir,  deməli,  zaman  «indilərdən»  yaranmır;  «indi» 
keçmiş  və  gələcək  arasındakı  smırdır  (sərhəddir);  «indi»  hissə 
olmadığı üçün kəmiyvət  müəyyənliyinə də m alik deyildir.
Aristotel  hərəkəti  zam anla  eyniləşdirməyi  yolverilməz  sayır:  za- 
m an  hərəkət  deyildir;  hərəkətdə  zaman  var;  hərəkət  yavaş  və  sürətli 
ola bilər, zamana isə  belə müəyyənliklər aid edyildir,  çünki zaman hər 
yerdə  və hər zam an  bərabərölçülüdür;  zam an  sürətlə və  ya yavaş  ötə 
bilməz,  çünki  yavaş  vaxud  sürətlə  zamanla  müəyyənləşir.  Zaman  isə 
nə  kəmiyyətə,  nə  də  keyfıyyətə  münasibətdə  zam anla  müəyyənləşə 
bilməz; zaman yalnız hərəkətdə və dəyişkənlikdə mövcuddur.
Hegelin zam ana verdiyi tərif də Aristotelin zam an konsepsiyasına 
işıq salması baxımmdan əhəmiyyətlidir.  Hegel yazır:  «Zaman məkanm 
həqiqətidir»;20  təfəkkürüm üz  subyektiv  o laraq  zamana  keçmir, 
məkanm özü zam ana keçir; təsəvvürdə m əkan və zam an tamamilə  bir- 
birindən  ayrıdır,  bizə  elə  gəlir  ki,  m əkanla  yanaşı  zaman  da 
mövcudjdur. Fəlsəfə bu təsəvvürə də qarşı çıxır.21
Hegel  «Təbiət  fəlsəfəsinin»  yaxud  «Fəlsəfə  elmləri  ensiklo- 
pediyası»nm  m ateriya,  m əkan,  zaman  və  hərəkətin  qarşılıqlı  əla- 
qəsindən  söz  açdığı  başqa  bir  yerində  Aristotel  təliminin  materialist 
ruhu  ilə  səsləşən  düşüncə  tərzilə  yazır:  «indi  bizim  təsəvvürümüzdə 
aşağıdakı təsəvvür vardır:  bir halda ki, hərəkət mövcuddur, onda nəsə
19  ApHCTOTCJIb.  OH3HKa,  C .9 4
20 ferejib. Əni(HKjıone/ına M., 
1975, c.52
21 Yenə orada.
23

hərəkət  edir,  ancaq  bu  davam lı  nəsə  mateıiyadır.  Məkan  və  zaman 
m ateriya  ilə  dolmuşdur  (bu  ifadə  eyııilə  Arisfoteldon  gəlir  'l'.A.). 
m əkan  öz  anlayışına  adekvat  deyil.  Odur  ki,  məkan  anlayışj 
m ateriyanın  mövcudluğunu  göstərir.  Çox  vaxt  mateıiya  anlayışını 
geniqşləndirməkdən başlayıb sonra da məkan və zamana  mateıiyanm 
form ası  kimi  baxmışlar.  Bu  ciir  yanaşmada  düzgiin  olan  odur  ki, 
m ateriya m əkan və zamanın reallığıdır...  Eləcə də  mateı iyasız hərəkət 
və hərəkətsiz materiya yoxdur.  Həıəkət prosesdir, zamanm məkana və 
əksinə  keçməsidir;  m ateriya  isə  əksinə,  məkaıı  və  zaman  arasında 
onların  dəyişməz  eyniyyəti  kimi  miinasibətdir.  Materiya  biıinci 
realhqdır, əsl mövcııd özü-üçün-varlıqdır».22
Aristotel  isə  «Fizika»nxn  bəlli  bir  yerinm ateriya  hərəkətlə,  hərəkət  isə  zamanla  müşayst  olunur.23  Aristotelə 
görə  də  hərəkət  məkanca  və  zamanca  hərəkət  edən  cisim  vasitəsilə 
d ərk  edilir.
Bu  iki  böyük  m ütəfəkkirin  tədqiq  olunan  predmetlə  -  materiya, 
hərəkət,  m əkan  və  zam an  dialektikası  ilə  bağlı  təlimləri  aıasında 
paralellik  axtarm aqda  məqsədimiz onu göstəıməkdir ki,  birincisi,  bu 
kateqoriyaların  dialektikası  haqqında  çağdaş  anlam da  təbiət  haqqın- 
da  biliklərin  hələ  olmadığı  an tik  dövrdə  Aıistotelin  tədqiqatından 
çaxan  nəticələrin XIX yüz il  təbiətşünaslığma  istinadəıı Hegelin təbiət 
fəlsəfəsində  bir  daha  təsdiq  və  inkar  etdirildiyini,  ikincisi,  bəzi 
miiəlliflərin  Aristotelin 
fəlsəfi  kateqoriyaları  guya 
empirik 
faktlardan 
hasil  etdiyi  fikrinin  yanlış  olduğunu  və  Hegel  kimi 
Aristotelin  də  fəlsəfi  kateqoriyaların  empiıik  məlumatlardan  hasil 
edilə  bilməsini  mümkiinsiiz  iş  saydıqlarını  və  fəlsəfi  kateqoriyalann 
dailektikasını  rasional  təfəkkür  əsasmda 
tədqiq  etdiklərini  göstər- 
m əkdir.
Fəlsəfi  kateqoriyaların  dialektikasımn  tədqiqində  bu  iki  böyük 
filosofun  bir-birini  tam alayan  tədqiqatları,  gerçəkdən  bütün  nəsillər 
iiçiin  əvəz  olunmaz  böyük  və  dərin  qaynaqlaıdır.  F.Engels  bu  fəlsəfı- 
m ədəni  irsi  yüksək  qiymətləndirərək  yazır:  «Dialektikaya  gəldikdə, 
bunu  indiyədək yalnız iki mütəfəkkir: Aristotel va Hegel az-çox dürüst 
tədqiq  etmişlər.  Lakin  m iiasir  təbiətşünaslıq  iiçün  dailektika  ən 
m ühüm   təfəkkür  formasıdır,  çiinki  yalnız  dialektika  təbiətdə 
baş 
verən  inkişaf  prosesləri  üçün,  təbiətin  iimumi  əlaqələri  üçün,  bir
22 Y en ə orada.
23  A pH CTO Tejlb. 
H3 HK a.  
c .9 5 .
24
tədqiqat  sahəsindn  başqasma  keçmək  üçün  analoqdur  və  bununla da 
izahat metodudur».24
Aristotelin 
ontologiyası  ilə  bağlı  bir  cəhətə  də  toxunmaq
lazımdır. 
Onun bütün fizikasında,  metafızikasında  və  kosmologi-
yasında təbiətdə və  bütün  diinya  prosesində məqsədəuyğunluq  olması 
fikri  iistiinlük  təşkil  edir.  O nun  teologiyasma  qism ən  Platonun 
teologiyası  təsir  göstərmiş,  qismən  də  canh  təbiəti,  özəlliklə  də 
heyvanlar  iizərində  apardığı  müşahidələrdən 
əldə  etdiyi  faktlara 
əsaslanır. 
Onun teoloji 
baxışlarınm   formalaşmasında və  əsaslan-
dırılmasmda,  universal  kosm oloji  prinsipə  qədər  genişləndirilməsində 
insan  ruhunun  məqsədyönlü  fəaliyyəti  iaktı  mühüm  rol  oynamışdır. 
Aristotel,  görünür  ki, 
insan  ruhunun  məqsədyönlü  funksiyalarmı 
bütövlükdə  dünyaya  aid  etmiş  və  canhlıq  prinsipini  təkcə  heyvanlar 
aləm inin 
deyil, bütün dünyanın  tədqiqi  prinsipinə 
çevirmişdir.
Beləliklə,  canlıhq,  aristotel  dühasıııın  ümum  kosm oloji  prinsipinə 
çevrilmişdir.  Aristotelin  ontoloji  priıısipləri,  məsələn,  maddənin  və 
m ateriyanm  imkan kimi öz form asm a can atması  təsəvvürü ona bütün 
K ain atın   məqsədyönlii  ideyasım  aşılamış  və  m addənin  formaya  can 
atm asının  gerçəkləşməsinin  ümumdünya hərəkətinin,  eləcə də  hər bir 
ayrıca hərəkətin məqsədi kimi müəyyən etməyə əsas vermişdir.
Aristotelin  teologiyası  dünya  pıosesinin  məqsədyönlü  xarakterli 
olması  ilə  yanaşı,  Kainatın  hərəkətinin  məqsədinin  vəhdətini  də 
nəzərdə  tutur.  Aristotelin  obyektiv  teologiyasına  görə  tanrı-hərəkətin 
qaynağı  və  səbəbidir,  ancaq  onun  özü  hərəkətsizdir  və  diinyaya 
bilavasitə  toxunmaqla  ona  bərabər və əbədi  hərəkət  verir.  Bu  hərəkət 
tədricən  planetlər  sahəsinə  yayılaraq  Kainatm  m ərkəzinə  yönəlir, 
beləliklə  də bütün dünyanı  əhatə edir.  Eyni zamanda  b u   ilktəkanverici
-   tan rı  hərəkətin  məqsədi  və  səbəbidir  və  bütün  dünya  prosesi  tək 
m əqsədə yönəlmişdir.
B ununla  belə,  Aristotel  təbiətdoki  məcısədyönlülüyün  şüurlu  xa- 
rakter  daşıdığını qəbul  etmir.  Bütün  dünya prosesini  id arə edən  «dün- 
ya  ru h u n u »   şüurlu  məqsədyönlü  başlanğıc sayan p lato n   teleologiyası- 
nm əksinə olaraq  aristotel  teleologiyası  təbiətdə məqsədyönlü yaRadı- 
ğıcılığm qeyri-şüuru gerçəkləşdiyini  təsdiq edir.  Bu cür qeyri-şüuru ya- 
radıcılığm  mümkün  olduğunu  Aristotel  incəsənətə  d a ir  faktlarla  əsas- 
landırır.  Deyir  ki,  məsələn,  ıncəsənət  əsərinin  yaradıcısı  və  onun 
yaradıcılığınm gerçəkləşdiyi  «materiya»mn  bir-birindən  ayrı olduğuna 
baxm ayaraq  yaradıcılıq  prosesində  ınəqsəd  qeyri-şüuri  gerçəkləşir;
24Engels  F.  Təbiətin dialektikası.  B akı,  1966, s.26.
25

təbiət  üçün  bu  cür  qeyri-şiiuıi  yaradıcılıq  onunla  asanlaşır  ki,  təbiət 
özüniin yaratdığm dan kərıarcia yox,  onun özündə mövcuddur.
***
A ristotelin  «Metafizika»da  inkişaf  etdirdiyi  idıak  nəzəriyyəsi 
onun  ontoloji  təliminə  s«aslanır  və  öz  predmeti  baxımrndan  elmin 
nəzəriyyəsi  sayılır.  O  təkcə  «Metafizika»da  (VI  kitab,  1-ci  fəsildə) 
deyil, həm də özünün «Topika» və «Nikomax etikası»nda  (VI  kitab, 2- 
ci  fəsildə)  elmlərin  təsnifatını  verir.  Lakin  biz  Aristotelin  elmlərin 
təsnifatına  keçməzdən  öncə  oıııın  idrak  nəzəriyyəsinin  əsas  xüsusiy- 
yətlərinə diqqət yetirək.
Ilk  öncə  qeyd  edək  ki,  Aristotel  elmi  biliyi  bədii  təfəkkürdən 
fərqləndirir.  Elmi  bilik  varlığın,  təbiət  predmetlərinin  seyıindən, 
onlarm haqqm da nəzəriyyədən,  fıkirdən  ibarətdir.  Elmi  bilikdən fərqli 
olaraq  bədii  yaradıcıhğın  predmeti  isə müəyyən  qabiliyyətlər əsasında 
incəsənət  predmetləri,  əsərləri  yaratmıqdır.  Odur  ki,  incəsənət 
praktika  və  istehsal  sahəsidir.  Bununla  belə  elmi  və  bədii  yaradıcılıq 
sahələrinin  ümumi cəhətləri də vardır:  biıincisi,  incəsənət də elmi  bilik 
kimi  təlim  yolu  ilə  aşılana  bilər;  ikincisi,  elmi  bilik  təcriibədən 
fərqlənsə də,  həm onun  üçün,  lıəm də  incəsənət  üçün  başlanğıc  yaxud 
çıxış nöqtəsidir.25 Amma biliyin jsredmetindən fərqli olaraq təcrübənin 
predmeti  yalnız  təkcələr  ayrı-ayrı  faktlardan  ibarətdir.  Təcrübənin 
əsası  duyğuda  yaddaşda  və  vərdişdədir;  lakin  bilik  və  duyğu  eyni 
deyil;  bununla  belə hər  bir  bilik  duyğudan  başlamr,  ancaq  duyğunun 
predmeti  təkcə  və  təsadüfi  əlamətlər,  biliyin  predmeti  isə  ümumi  və 
zəruri əlamətlər, mahiyyətlərdir.
Bilik  rəydən  də  fərqlənir;  rəyin  verdiyi  məlumat  yalmz  ehtimala 
əsaslanır.  Lakin  onların  mühakimə  vasitəsilə  ifada  oüunur.  Bilik  o  zaman  həqiqət  kimi  qəbul 
edilir ki,  dərk  edən,  subyekt  onun  doğru olduğuna əmin olsun;  amma 
bir  rəy  başqa  bir  rəylə  təkzib  edilə  bilər;  rəy  doğıu  da,  yalan  da  ola 
bilər; elmi bilik isə davamlı həqiqətdir.26
Aristotelin idrak nəzəriyyəsində idrak predmeti idrakdan öncədir, 
birincidir.  Aristotel  deyir  ki,  bu  mənada  biliyin  pıedmetə  münasibəti 
duyğunun  predmetə  münasibəti  kimidir.  İdrak  zamanca  öz  predmeti- 
nin  dərkinə  yönəldiyi  üçiin  idırak  predmeti  idrakdan  öncədir,  idrak 
predm etindən  asılıdır.  Bu  arılamda  onların  münasibəti  başqa  cür  ola 
bilməz.  Ancaq  əgər predmet  dərk  edilmişdiısə,  əldə  edilən  bilik  pred-
Yüklə 179,67 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin