Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Altmcı fəsil
Ümümiyyətlə  anlaşılm azlıq  y a ra n a   bilər:  hisslərlə  qavranılan 
şeylər  və  aralıq  predm etlərlə  y an aşı  hansısa  başqa  nəsə  (məsələn, 
eydoslar  hesab  etdiyimizi)  a x ta rm a ğ a   dəyərmi?  Ə gər  bu  iş  riyazi 
predm etlərin  bizi  əhatə  edən  şeylərdən1  onların  arasında  eyni  bir 
növə  məxsus  olan  çoxlu  predm etlər  olduğuna  görə  deyil,  b a şq a   nə 
iləsə fərqləndiyinə görə edilirsə,  o n d a  onların başlanğıcları d a  ədədə 
görə m əhdudlaşm ayacaq (bütün  hisslərlə qavranılan hərflərin ədədə 
görə  deyil,  [ancaq]  növ  üzrə  m əhdudlaşdığı  kimi  yox  əgər  nitqin 
müəyyən  hecasını  və  ya  m üəyyən  səsini  götüm rlərsə-onda  onlar 
ədəd  üzrə  də  m əhduddurlar;  a ra h q   predmetlərlə  də  m əsələ  bu 
cürdür,  çünki  b u rad a  da  eyni  bir  növə  məxsus  o lan   ədəd 
hüdudsuzdur).  Beləliklə,  əgər  hisslərlə  qavranılan  predm etlər  və 
riyazi  predm etlərlə  yanaşı  bəzi  fılosofların  eydos  ad landırdığm a 
bənzər  heç  nə  mövcud  deyilsə,  o n d a   ədəd  üzrə  tək  və  növ  üzrə 
m ahiyyət  olm ayacaq,  şeylərin  başlanğıcları  da  ədədə  görə  deyil, 
[yalnız]  növ üzrə m əhdudlaşacaq.  Ə gər [başlanğıcların  ədəd üzrə və 
növ üzrə m əhdud olması]  zəruridirsə,  onda  bu əsasda e y d o slan n   da 
m övcud  olduğunu  qəbul  etm ək  zəruridir.  H əqiqətən  də,  əgər  o 
şəxslər ki, eydosları qəbul edir və o n ların  haqqında heç nə dem irlər, 
o n d a   o n la n n   istədiyi  elə  b u d u r  və  o n lar  təsdiq  etm əlidirlər  ki,  hər 
eydos bir m ahiyyətdir və eydo slardan heç biri təsadüfı deyildir.
A m m a  digər  tərəfdən,  əgər  biz  eydosların  m övcudluğunu  və 
başlanğıcların  [təkcə]  növə  görə  deyil,  ədəd  üzrə  də  tək  olduğunu 
qəbul edəriksə,  o nda  b u rad an   lab ü d ən   irəli  gələn  m ənasızhqları  biz 
artıq göstərm işik.2
Elem entlərin  im kan  halında  yaxu d   başqa  cür  m övcud  olması 
məsələsi  bilavasitə  bununla3  bağh dır.Ə g ər  elementlər  başq a  cür 
m övcuddurlarsa,  onda  başlanğıclardan  öncə  başqa  nəsə  m övcud 
olm alıdır,  çünki  im kan  göstərilən  səbəbdən  öncədir,  h alb u k i  bütün 
varlığın im k anda göstərilən q a y d a d a  mövcud olması zəruri deyil.
Əgər 
elem entlər  im k an d a  m övcuddurlarsa,  o n d a   heç  bir 
varlığın 
olm adığı  fikri  tam am ilə  yolveriləndir.  D o ğ ru d a n   da, 
im k a n d a   hələ  var  olm ayan4  b ir  şeyin  varlığı  vardır:  ax u   y aranan
81

hələ  var  olm ayandır,  ancaq  varlığı  miimkün  olm ayan  heç  nə 
yaranm ır.
Başlanğıclara  aid,  eləcə  də  onlarn  bir  ümumi  yaxud  təkcələr 
olmasına  d air 
çətin  məsələlər  bunlardır. 
Əgər  onlar 
bir 
ümumidirsə,  o n d a  onlar m ahiyyətlər ola bilməzlər,  çünki  [bir cinsin 
təkcələrinin] 
(koinon)  ham ısm a  xas  olan  hər  zam an  qeyri- 
müəyyənliyi 
göstərir, 
hansısa 
bir 
keyfiyyət, 
m ahiyyət 
isə 
müəyyəndir;  əgər  özünü  bütün  [oxşar  təkcələrə]  xas  olan  müəyyən 
bir  şey  kimi  göstərənin  varlığı  qəbul  edilərsə  vo  bir  halda  ki,  canlı 
varlıqlarm  hər biri müəyyən bir nəsəni və haıısısa bir təki göstərirsə, 
onda  Sokrat  b ir  çox  varlıqlardan  ibarət  olacaq:  o  həm   özü,  həm 
«insan», həm də «canlı varlıq» olacaq.
Beləliklə,  əgər  başlanğıclar  bir  üm umidiısə,  onda  məhz  bu 
nəticələr  alımr;  əgər  başlanğıclar  üm um i  deyil  təkcə  təbiətinə 
malikdirlərsə,  o n d a   onlar  [zəruri]  biliyin  predm eti  olm ayacaqlar, 
çünki  nə  h aq d a   olur  olsun  [zəruri]  bilik  iimumi  barədə  bilikdir5. 
O dur ki,  yalnız əgər başlanğıclar h aqqında elm  mövcud  olmalıdırsa 
bu  qəbildən  olan  başlanğıclardan  öncə  başqa  başlanğıclar  olacaq- 
dır.
82
DÖ RD ÜN CÜ KİTAB (Q)
Birlnci fəsil
Ö zlüyündə  varlığı  və  o n a   məxsus  xüsusiyyətləri  öyrənən  bir 
elm  v a rd ır.  Bu  elm  xüsusi  a d la n a n   elmlərin  heç  b irin in  eyni  deyil, 
çünki  dig ər  elmlərdən  heç  b iri  özlüyündə  varlığın  üm um i  təbiətini 
təd qiq   etm ir,  onların  ham ısı  varlığm   hansısa  bir  hissəsini  ayırır  və 
bu  hissəyə  xas  olan  özəllikləri  öyrənir,  məsələn,  riyaziyyat  elmləri 
kimi.  B iz isə başlanğıcları və a li səbəbləri axtardığım ızdan, aydındır 
ki,  o n Ja r  nəsə  bir  özündə-  varlığın  (phuseös  tin o s  kath   hauten) 
başlanğıcları  və  səbəbləri  olm alıdır.  Əgər  şeylərin 
elementlərini 
a x ta ra n la r  bu  başlanğıcları  axtarırlarsa,  onda  o n la n n   axtardığı 
elem entlər  nəsə  b ir  təsadüfi  varlığın  elementləri  deyil,  özlüyündə 
varh ğ ın   elem entləri  olm alıdır.  O na  görə  biz  də  özlüyündə  varlığın 
ilk səbəblərini tədqiq etm əliyik.
İkinci fəsil
D o ğ ru d u r,  varlıq  h a q q ın d a   fərqli  anlam larda  danışılır,  lakin 
hər  z a m a n   hansısa  bir  şeyə,  bir  təbiiyə,  m ahiyyətə  münasibətdə 
dan ışılır  və  adın  eyni  o lm a sın a   görə  danışılmır,  məsələn,  bütün 
sağ lam lıqlar  sağlam lığa  a id d ir   -  yaxud  onu  özündə  saxlayır,  və ya 
ona  tə s ir  edir,  yaxud  o n u n   əlam ətidir  ya  da  o n a   nail  ola  bilər; 
hək im lik   sənətinə  m ü nasibətdə  həkimlik də  eynilə  o   cürdür  (birini 
həkim  a d la n d ırırla r o n a  görə k i, o bu sənəti əldə etm işdir,  digərini -  
bu sən ətə qabiliyyəti  o ld u ğ u n a  görə,  başqasını -  o n u   tətbiq etdiyinə 
görə  h ə k im   adlandırırlar)  və  biz  başqa  m isallar  d a   gətirə  bilərik. 
M əsələn,  eynilə  bu  cür  v arlıq   haqqında  da  fərqli  anlam larda 
dan ışırlar,  ancaq  hər  dəfə  b ir  başlanğıca  m ünasibətdə  danışırlar: 
birini  v arlıq  a d la n d ın rla r  m ahiyyət  olduğu  üçün,  başqasım- 
m ahiyyətin  halı  olduğu  üçün,  digərini-mahiyyətə  aparan  y o l1 
olduğu  üçün  və  ya  m ahiyyəti  və  ona  hansısa  m ünasibətdə  olanı 
hasil  etdiyinə,  d o ğ u rd u ğ u n a   görə  varlıq  ad la n d ın rla r;  yaxud 
nəyinsə  inkarı  yaxud  m ahiyyətin  inkarı  olduğu  üçün  varlıq 
a d la n d ın lır,  biz  də  bu  səbəbdən  onun  haqqında  qeyri-varlıq  kimi 
dam şırıq,  deyirik  ki,  o  qeyri-varlıqdır.  Bütün  sağlam lıq  bir  elm 
tərəfındən  tədqiq  o lun u r  və  d ig ər  hallarda  da  iş  b u   cürdür.  Çünki 
bu  elm   yalnız  bir  [cinsə]  m əxsus  olan  haq q ında  m əlu m at  verəni
83

deyil,  həm   də  bir  m ahiyyətə  hansısa  m ünasibətdə  olan  barədə 
m əlum at  verəni  tədqiq  etm əlidir:  axı  o  da  müəyyən  m ənada  bir 
[cinsə]  m əxsus  olan barədə m əlum at  verir.  O na görə də aydındır ki, 
özlüyündə  varlıq  da  bir  elm   tərəfindən  tədqıq  edilməlidir.  Elm  isə 
hər  zam an   başlıca  olaraq  birincini  -   qalanlarım n  asılı  olduğunu 
tədqiq  edir,  bunun  vasitəsilə  də  qalanları  adlandırılır.  Deməli,  əgər 
birinci  -   m ahiyyətdirsə,  o n d a  hesab  edilə  bilər  ki,  fılosof 
m ahiyyətlərin başlanğıclarm ı və səbəblərini b f  məlidir.
[M övcudluğun]  hər  b ir  cinsi  b ir  elm  tərəfm dən  tədqiq  edilir, 
eləcə də b ir hiss ilə qavranılır;  belə ki,  məsələn, q ram m atika bir elm 
kimi  n itqin   bütün  səbəblərini  tədqiq  edir.  O d ur  ki,  özlüyündə 
varlığm  bü tü n   növlərini  cinsə  görə  bir  elm,  ayrı-ayrı  növlərini  isə  -  
bu elmin növləri tədqiq edir.
Beləliklə,  varlıq və  tək -  eynidirlər  və oniann  təbiəti  də  birdir, 
çünki  o n la r başlınğıc və səbəb kim i bir-birinə  im kan yaradır,  ancaq 
bu  o n ların   eyni  bir  təriflə  ifadə  edilə  bilməsi  anlam ında  başa 
düşülm əm əlidir  (Lakin  o n la n   bu  cür  anlam aqla  iş  dəyişmir,  əksinə 
bu  d a h a   m ü nasib  olardı).  D o ğ ru d a n   da  «bir  adam »  və  «adam», 
«mövcud  ad a m »   və «adam»  -  eynidir  və nitqclə  «o  bir insandır»  və 
«o  insandır» deyim lərinin  təkrarlanm ası  fərqli  m ənaları  ifadə  etm ir 
(aydm dır  ki,  [«vaıiıq»]  [«təkdən»]  nə  yaranışda,  nə  də  məhv 
olm ada ayrı deyildir,  eləcə də «tək»  [«varlıqdan» ayrı deyildir];  belə 
ki,  onların  birləşdirilməsi  b u ra d a   m ənanı  (iəyişdirmir  və  «tək» 
b urada  v arlıq la  m üqayisədə  b aşq a  nəsə  deyildir.  O ndan  əlavə,  hər 
bir  şeyin  m ahiyyətinin  «tək»  olduğu  təsadüfi  deyildir,  eləcə  də 
m ahiyyət  əslində  varlıqdır.  Dem əli,  təkin  növləri  nə  qədərdirsə, 
varlığm  d a  növləri  o  qədərdiı*  və  cinsə  görə  eyni  bir  elm,  onların 
m ahiyyətini  tədqiq  edir;  m ən,  məsələn,  bu  cür  oxşar  olanların 
tədqiqini nəzərdə tuturam ,  həm  də nəzərə almaq lazım dır ki,  demək 
olar  bütün  əksliklər  bu  başlınğıca2  bərabəi'  tutulur;  am m a  bu 
barədə «əksliklərin siyahısında»3 gözdən  keçirdiklərimiz yetərlidir.
Fəlsəfənin  də  sahələri  m ahiyyətlərin  növlərinin  sayı  qədərdir, 
belə  ki,  o n lard a n   birinin  birinci  olması  və  hansısa  başqasının 
sonrakı  olm ası  zəruridir.  Çünki  varlıq  {və  tək r  bilavasitə4  cinslərə 
bölünürlər,  o n a   görə  elm lər  də  bu  cinsləıə  uyğun  gəlməlidir. 
Filosofla  isə  iş  eynilə  riyaziyyatçı  adlandırılanla  olduğu  kimidir: 
riyaziyyatm   da  hissələri  vardır,  o nda  da  bir  birinci  və  ikinci  və 
digər s o n ra k ı5 elm lər vardır.
84
Sonra bir elm biri digərinə əks olam təd q iq   etdiyindən, təkə isə 
çox  əks  o ld u ğ u n d an ,in k ar  və  m əhrum iyyətdə  b ir  elm  tərəfındən 
təd q iq   edilir,  çünki  h ər  iki  halda6 inkar  və  m əh ru m   aid  olduğu  tək 
təd q iq   olunur  (d o ğ ru d a n   da,  biz  deyirik  ki,  bu  təkdir  yaxud 
üm um iyyətlə  heç  nəyə  və  ya  heç  bir  cinsə  m əxsus  deyil;  in k ar 
zam a n ı 
tək  üçün 
o n u n  
inkar 
o lu n a n d a n  
heç  bir 
fərqi 
müəyyənləşdirilmir,  çünki  ink ar  olunanm   in k a rı  onun  yoxluğudur; 
m əhru m   olunm ada  isə  nədənsə  m əhrum   o ld u ğ u   təsdiq  olunanın7 
əsasm da  nəsə  də  vard ır);  təkə  çox  əks  o ld u ğ u n d an ,  göstərdiyimiz 
b ir  elm  yuxarıda8  sadaladığım ıza əks  olanı  d a   yəni  onun  başqasını 
və  ya  oxşar  və  b ə ra b ə r  olm ayanı,  eləcə  də  o n la rd a n   yaxud  çox  və 
tək d ən 9  irəli  gələn  h ə r  şeyi  dərk  etm əlidir.  Buraya  əkslik  də 
daxildir:  axı əkslik  d ə  b ir fərqdir,  fərq  isə  o xşarsızlıqdır (heterotes). 
B u  səbəbdən  tək  h a q q ın d a   fərqli  a n la m la rd a   danışıldığı  üçün 
o n la rın  d a  haqqm da. fərqli  anlam larda d a n ışa c aq la r,  ancaq  onların 
ham sın ın   dərk edilm əsi  b ir elmin işidir,  çünki n ə isə bir şey m üxtəlif 
a n la m la ra   m alik  o ld u q d a   deyil,  o  halda  m ü x təlif elmlər  tərəfindən 
d ə rk   edilir ki,  o n u   [eyni]  b ir şeyə və heç  b ir  b a ş q a   münasibətə  tabe 
e td irm ək   olmaz.  A m m a   bütün  anlam lar  [bizim   bəhs  etdiyimiz 
h a ld a ]  nəsə  birinciyə  -   birinci  tək  səviyyəsinə  yüksəldiyindən, 
m əsələn,  hər şey  tək  kim i  göstərildiyindən  eynıyyət və müxtəlifliklə, 
eləcə  də  [digər?]  əksliklərlə  də  məsələnin  b u   cür  olduğu  qəbul 
edilm əlidir.  O d u r  ki,  hər  birinin  neçə  a n la m d a   işlədildiyini 
fərqləndirib  hər  bir  m ü d d əad a  onun  birinciyə  necə  m ünasibətdə 
o ld u ğ u n u   göstərm ək  lazım dır.  Yəni:  əksliklərdən  biri  birinciyo 
m alik  olduğu  üçün  o n u n la   əlaqədədir,  digəri  o n u   törətdiyinə  görə, 
üçüncüsü -  buna  o x şa r b ir üsu lla10 onunla bağ lıdır.
Beləliklə,  tam am ilə  aydındır  ‘!bu  b a rə d ə   çətinliklər  şərh 
edilərkən  söz  getm işdi r  ki,  vaıiığı,  təki,  əksliyi,  eləcə  də  mahiyyəti 
və  bu  qəbildən  olan  kateqoriyaları  bir  elm də  izah  etmək  lazım dır 
(bu  isə  çətinliklər h a q q ın d a   bölmədə  m əsələlərdən  biıi  idi).  F ilosof 
bütün  bunları  təd q iq   edə  bilməlidir.  D o ğ ru d a n   d a  əgər  b u n lar 
filosofun  işi  deyilsə.,  o n d a   məsələn,  S o k ıa t  və  oturm uş  Sokratın 
eyni  olduğunu,  bir  şeyin  əksliyi  yalnız  bird irm i  və  əksliyin  nə 
olduğu  və  onun  h a q q ın d a   neçə  anlam da  danışıldığı  kimi  məsələləri 
kim   araşdıracaq?  B iitün  digər  məsələlər  də  b u n u n   kimidir.  Bütün 
b u n lar  ədəd  və  ya  x ə tt  yaxud  od  kimi  götürülən  təkin  və  varlığın 
deyil,  özlüyündə  tək in  və  varlığın  m ühüm   xassələri  (pathe  k a th  
h a u ta )  olduğu  üçürı,  aydın d ır  ki,  göstərilən  elm   eyni  və  oxşar,
85

b ə ra b ə r  olam   və  bu  qəbildən  olan  şeyləri  və  onlara  əks  olanları  və 
o n la rın   xassələrini  dərk  etm əlidir.  O nları  araşdıranların11  səhvi  də 
fılo so fa  aid  olm ayan  işlə  m əşğul  olm alarında  deyil,  ond adır  ki, 
xassələri  birinci  olan  m ah iy y ət  haqqında  ağıllı  mülahizə  irəli 
sürm ürlər.  Axı  əgər ədəd  [də]  özlüyündə  cüt  və  tək,  o rtaq  ölçülü  və 
bərabərlik,  əlavə  və  kəsir  k im i  xassələrə  malikdirsə,  nəzərə  alm aq 
laz ım d ır  ki,  bu  xassələr  özlüyündə  ədədlərə  və  onların  bir-birinə 
m ünasibətinə  xasdır;  əgər  hərəkətli  və  hərəkətsiz,  ağırhğı  olan  və 
o lm a y a n 12  cisim  də  ona  m əxsus  olan  digər  xassələrə  m alikdirsə, 
o n d a   varlıq  d a  ona  m əxsus  xassələıə  malikdir;  bax  filosof  bu 
x assələrə m ünasibətdə h əq iqəti  gözdən keçirməlidir.
B u   onunla  təsdiq  o lu n u r  ki,  dialektiklər  və  sofıstlər  filosoflar 
adı  a ltın d a   gizlənirlər  (çünki  sofistika  -yalnız  yalançı  m üdrük- 
lü k d ü r,  eləcə  də  dialektiklər  hər  şey  haqqında  m ühakim ə  yürü- 
d ü rlər,  hər  şey  üçün  üm um i  olan  isə  -  varlıqdır);  bu  haqda  onlar 
o n a   görə  m ühakim ə  yürüdürlər  ki,  bu  fəlsəfəyə  məxsusdur. 
D o ğ ru d a n   da,  soflstika  və  dialektika  da  fəlsəfənin  məşğul  olduğu 
sahə  ilə  məşğul  olurlar,  a n c a q   fəlsəfə  dialektıkadan  öz  bacarığım  
tə tb iq   etm ək  üsuluna  görə,  sofistikadan  isə  həyat  tərzinin  seçiminə 
görə  fərqlənir.  D ilektika  fəlsəfənin  dərk  etdıyini  tədqiq  etməyə  can 
atır,  sofistika  isə  -  həqiqi  yo x ,  yalançı  fəlsəfədir.  Sonra,  əkshklərin 
h ə r  cütündə  biri  m əhrum   o lan d ır  və  bütün  əksliklər13  varlığa  və 
y ox lu ğa,  təkə  və  çoxa  m ü ncər  edilir,  məsələn:  sükunət  təkdən, 
h ərəkət  -   çoxdan  ibarət  edilir;  digər  tərəfdən,  hamı  qəbul  edir  ki, 
m övcud  şeylər və m ahiyyət  əksliklərdən  törəyir;  belə  ki,  bəziləri  cüt 
və  təki,  bir  başqaları  -  istini  və  soyuğu,  üçüncülər  -   hüdud  və 
hüdudsuzluğu,  dördüncülər -  dostluğu  və  düşmənçiliyi  başlanğıclar 
kim i  qəbul  edirlər.  Y əqin  ki,  qalan  bütün  əksliklər  təkə  və  çoxa 
m ü n cər  oluna  bilər  (bu  m ü ddəam   [başqa  yerdə]  qəbul  etdiyimiz 
kim i  qüvvədə  saxlayaq)14;  başqalaıı  tərəfindən  qəbul  edilən 
b aşlanğıclar  isə  artıq  o n ların   cinsləri  kimi  :ək  və  çoxun  altına 
düşürlər.  Beləliklə,  b u rad a n   d a   aydın  olur  k:,  özlüyündə  varlığın 
təd q iq i  bir  elmin  işidir.  D oğrudan  da  bunların  hamısı  ya 
əksliklərdir,  ya  da  əksliklərdən  törənir,  əkslikləıin  başlanğıcları  isə
-   tə k   və  çoxdur.  O nlar  isə  b ir  m ənaya  və  ya  gerçəkdən  bir  çox 
m ən ay a  malik  olm asından  asılı  olm ayaıaq  bir  elm  tərəfindən 
təd q iq   edilir.  A m m a  əgər  tək  haqqında  fərqli  anlam larda 
danışılırsa,  onda  yenə  də  o n u n   digər  anlam ları  birinci  anlam ına 
yaxınlaşdırıla  bilər;  o n lara ək s  olanlarla d a   məsələ  bu cüıdür;  artıq
86
b u n a  görə  də  əgər  varlıq  və  tək  hər  şey  üçün  ümumi  və  eyni  şeylər 
deyilsə  yaxud  ay rıca  mövcud  deyilsə  (doğrudan  da  m övcud 
deyillər),  vəhdət  isə  bir  halda  yalnız  biri  ilə  əlaqədə  o lm aqdan , 
digər  halda  isə  -   ardıcıl  olm aqdan  ibarətd ir,  artıq  buna  görə  də, 
məsələn  əksliyin  və  ya  mükəmməlliyin  nə  olduğunu,  varlığı  və  ya 
təki,  eyniyyət  və  fərqi  yalnız  m üqəddim ələr  kimi  tədqiq  etm ək 
həndəsəçinin işi  deyil.
Deməli,  ay d ın   olur  ki,  özlüyündə  varhğı  və  ona  məxsus  olanı 
tədqiq  etmək  b ir  elm in  işidir  və  həm ən  elm   təkcə  mahiyyəti  deyil, 
ona  məxsus  olanı:  yuxarıda  göstərilən  əvvəlki  və sonrakım ,  cins  və 
növü,  tam  və hissəni  və buna oxşar d ig ər şeyləri tədqiq edir.
Üçüncü fəsil
İndi  izah  edilm əlidir  ki,  bir  tərəfdən,  riyaziyyatda  aksiom  
a d land ırılan larla,  digər  tərəfdən  -   m ahiyyətlə  bir  elm  yoxsa  m üx- 
təlif elm lər m əşğul olm alıdır.  T am am ilə aydındır ki,  belə aksiom ları 
bir  elm  yəni  filosofutı  məşğul  olduğu  elm   araşdırm alıdır,  çünki  bu 
aksiom lar  bütün  b a şq a   m övcudluqlardan  ayrıca  götürülən  hansısa 
bir m övcudluq ü ç ü n   deyil,  bütün  m övcudluqlar üçün  gücə m alikdir. 
O nları  isə  ham ı  tətb iq   edir,  çünki  o n la r  özlüyündə  varlıq  üçün 
həqiqidir,  hər  b ir  cins  isə  vaıiıqdır;  a n c aq   onlar  hər  kəsə  lazım  
olduğu  qədər  yəni  sübut  gətirilən  cinsə  yönəldiyi  dərəcədə  istifadə 
edilir.  Deməli,  b ir  h alda  ki,  hər  şey  v a rlıq d ır  (varlıq  isə  hər  şeyin 
ümumisidir)  və  aksiom lar  hər  şey  ü çün  gücə  m alikdir,  o n d a  
aydm dır  ki,  özlüyündə  varlığı  dəı k  edən  şəxs  aksiomları  da  təd q iq  
etməlidir.  O na  gö rə  də  xüsusini  öyrənənlərdən  heç  biri  heç  cür 
aksiom ların  h əqiq i  olub  ya  olm adığını  təsdiq  etməyə  girişm ir  -  
təbiət  h a q q ın d a  
m ühakim ə  yürüdən 
həndəsoçi, 
ıiyaziyyatçı 
tərəfındən  belə  h ərək ət  etmək  tam am ilə  təbiidir:  axı  onlar  hesab 
edirdilər  ki,  bütövlükdə  təbiəti  və  varlığı  [özlüyündə]  öyrənən  təkcə 
onlardır.  A ncaq  təbiət  haqqında  düşünənlər  arasında  o n lard a n  
ucada  d u ran la r  d a   olduğu  üçün  (çünki  təbiət  varlığın  yalnız  bir 
cinsidir)  üm um ini  və  birinci  m ahiyyəti  tədqiq  edən  aksiom ları  d a 
gözdən  keçirm əlidir;  təbiət  haqqın d a  təlim lərə gəlincə,  onlar  d a   bir 
m üdrüklükdür,  a n c a q   birinci  deyil.  H əq iq ət  haqqında  başqa  cür 
düşünənlərin 
[aksiom ları] 
necə 
b aşa 
düşməyi 
araşd ırm ağ a 
göstərdikləri  cəhdlər  onların  an a litik a n ı2  bilmədikləıi  ilə  izah 
olunur,  çünki  a ra şd ın n a ğ a   onları  öyrənm əkdən,  onların3  h a q q ın d a
87

eşitdiklərindən  yox,  bu  aksiom ları  artıq  öncədən  bilməklə 
başlanmalıdır.
Başlanğıcların  əqli  nəticə  ilə  tədqiqm m   də  filosofun  yəni 
ümumiyyətlə  hər  cür  mahiyyəti,  o n u n   təbiətinin  necə  olduğunu 
tədqiq  edənin  işi  olduğu  aydm dır.  H ansısa  bir  sahədə  d aha  çox 
biliyə  malik  olan  isə  öz  predm etinin  ən  düzgün  başlanğıclarm ı 
göstərə bilməlidir və deməli, özlüyündə mövcud olan haqqında  belə 
biliyi  olan  kəs  h ər  şey  üçün  başlanğıclan  göstərmək  halında 
olmalıdır.  Bu  kəs  isə filosofdur.  Bütün  başlanğıclardan  ən  doğrusu 
isə  odur ki,  onun  h aqq ın d a  yam lm aq  olmaz,  çünki  belə  başlanğıc 
daha aydın (axı ham ı o  şey ki,  aydın  deyil,  onda yanılır)  və hər cür 
təxminilikdən  azad  olm alıdır.  D o ğ rud an   da,  m övcudluqdan  nəyisə 
dərk  edən  hər  kəs  üçün  bilməsi  zəruri  olan  başlanğıc  mülahizə 
deyildir; hər hansı b ir şeyi dərk edən insan dərk etdiyi şey haqqm da 
zəruri  biliyə  araşdırm ağa  başlayanda  artıq  bilməlidir.  Beləliklə, 
aydındır ki, belə başlanğıc bütün digərlərindən. d ah a düzgün,  həqiqi 
başlanğıcdır;  bu   başlanğıcm   nədən  ibarət  olmasını  isə  indi 
göstərəcəyik.  Yəni:  eyni  bir  şeyin  eyni  bir  zam anda  və  eyni  bir 
münasibətdə4  b ir  predm etə  məxsus  olması  və  həm  də  məxsus 
olmaması  m üm kün  deyil  (bizim  hələ  dəqiqləşdirəcəyimiz  bütün 
digər  başlanğıclar  sözlərdə  yarana  biləcək  çətinliklərdən  qaçm aq 
nam inə  qoy  dəqiqləşsin)  -   bu,  əlbəttə  bütün  başlanğıclardan  ən 
düzgünüdür, y u x a n d a  verilən tərif5 o n a uyğun gəlir.  Ə lbəttə heç kəs 
eyni  bir şeyi m övcud  olan  və  mövcud  olmayajı  saya  bilməz -  bunu 
bəzilərinin  dediyinə  görə H eraklit  söyləmişdir;  an caq  iş  ondadır ki, 
sözdə  təsdiq  edilənin  gerçək  olduğunu  sayrnağa  lüzum  yoxdur. 
Əgər  əksliklərin  eyni  bir  zam anda  eyni  bir  şeyə  məxsus  olması 
mümkün  deyilsə  (qoy  bu  m üddəanm 6  adi  daqıqləşdirilməsi  bizim 
tərəfdən verilmiş  olsun)  və  əgər  bir  rəy  digərinə  əksdirsə,  ziddiyyət 
var7,  onda  aydındır  ki,  eyni  bir  ad am   eyni  bir  zam anda  bir  şeyi 
mövcud  olan  və  m övcud  olm ayan  hesab  edə  bilməz;  doğrudan  da 
bunda yanılan insan eyni bir zam anda biri digərinə əks olan rəylərə 
m alik  olardı.  O d u r  ki,  sübut  gətirən  h ər  bir  kəs  sübutu  sonuncu 
m üddəa  kimi  b u   m üddəaya  müncə  edir:  axı  təbiətən  o  müddəa 
h ətta bütün digər aksiom lar üçün başlanğıcdır.
Dördüncü  fəsil
Lakin  söylədimiz kimi  elə  in sa n la r var ki,  özləri  də deyirlər ki, 
eyni  bir  şey  eyni  vaxtda  həm   o la,  həm   də  olmaya  bilər  və  təsdiq 
edirlər  ki,  bu  tamamilə  m üm k ünd ü r.  Bu  rəyə  təbiət  haqqında 
düşünənlərin  çoxu  tərəfd ard ır1.  Biz  isə  qəbul  etm işik  ki,  eyni  bir 
vaxtda  var  oiub  həm  də  yox  o lm aq   mümkün  deyil  və  bunun 
əsasında göstərmişik ki,  bu b ü tü n  başlanğıclardan ən düzgünüdür.
A m m a  bəziləri nəzakətsizliklə  buııu  sübut etməyi  tələb edirlər, 
axı  sübut  axtarm ağın  nə  üçün  lazım   olduğunu  və  nə  üçün  lazım 
oimadığmı  bilm əm ək cahillikdir.  C»oğrudan da istisnasız olaraq  hər 
şey  üçün  sü b u tun  olması  m üm künsüzdür  (axı  əks 
təqdirdə 
sonsuzluğa  getm ək  lazım  gələrdi,  ancaq  bu  halda  d a   sübut  əldə 
olunm azdı);  an caq əgər nə üçünsə sübut axtarm aq lazım dırsa,  onda 
hesab  etm ək  olar  ki,  onlar2  h an sı  başlanğıcı  daha  çox  [sübut  tələb 
etməyən]  başlanğıc saydıqlarını deyə bilməyəcəklər.
H ə r h a ld a   onlarm  iddiasını da.  təkzib  yolu ilə  sübut etm ək olar 
yəni  əgər  bizə  etiraz  edən  nəsə  söylərsə  onu  təkzib  etm əklə  sübut 
edərik  ki,  məsələ  elə  ola  bilm əz3;  əgər  o  heç  nə  dem irsə,  onda  heç 
b ir şey  üçün  sübutu  olm ayana  q a rşı  sübut:  axtarm aq  gülməli  olardı, 
çünki  o n u n   sübut  üçün  əsasları  yoxdur:  axı  belə  ı'nsan  uşağa 
bənzəyir.  Təkzibedici  sübuta  gəlincə  mənim  fikrim cə  o  adi 
sübu tdan  fərqlənir:  adi  sübut gətirsnlər hesab etm ək o lar ki, əvvəlcə 
sübut  edilməli4  olanı  öncədən  düşünürlər;  bunda  əgər  başqası5 
təqsirlidirsə,  onda  b u rad a  sü b u t  yox,  təkzib  vardır.  Bütün  belə 
dəlillərin  çıxış  nöqtəsi  [rəqibdən]  ııəyinsə  mövcud  olduğunu  və  ya 
m övcud  olm adığını  etiraf  etm əsini  tələb  etmək  deyil,  ondan 
ibarətdir  ki,  deyilən  onun  özü  və  başqası  üçün  heç  olm asa  bir  şey 
demək olsun; əgər o nəsə deyirsə,  o n d a bu  zəruridir,  b a şq a  cür o nə 
özünə,  nə də  başqasına heç  nə  dem iş  olmur.  Ancaq  əgər bu zərurəti 
qəbul  edirlərsə,  o nda  artıq  sübul:6  münıkündür;  d o ğ ru d an   da  o 
zam an  o rta d a   bir  müəyyənlik  olacaq.  Lakin  sübut  üçün  zəmini 
sübut  edən  yox,  mühakiməni  m üdafiə  edən  yaradır:  m ühakim əyə 
etiraz  edərək  onu  müdafiə  edir.  B undan  əlavə  də  kim   razılaşırsa7, 
həm   də  sübutla  yanaşı  bir  h əq iqətin   də  olduğu  ilə  razılaşm ış  olur 
'ıbelə  ki,  b ir  şey  [eyni  bir  zam an d a]  bu  cür  və  b a şq a   cür  ola 
bilm əzr.  Beləliklə,  ilk  öncə  a y d ın   olur  ki,  «olmaq»  və  «olm am aq» 
sözləri  müəyyən  bir  mənanı  bildirirlər,  deməli,  nə  isə  b ir  şey  [eyni