Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

T.Ä.) m ateriy a kim i  o  hissələrdən  ibarətdir və  b u n lar  tərkibi olan
160
bütövün  hissələri  o lu b ,  a ıtıq   form anm   y əni  əlamətdə  olanın 
hissələri  deyildir,  o n a   g ö rə   də  əlam ətə  daxil  olm urlar.  Belə  ki,  bəzi 
əlam ətlər  də  o lm a m a lıd ır;  o d u r  ki,  bəzi 
şeylər  göstərilən 
hissələrdən2  yəni  a y rıld ıq d a   şeyin  m ö v cu d lu ğ u  arad an  qalxan 
başlanğıclardan 
ib a r ə t  o lurlar.  bəzi  şeylər  isə  yox.  F o rm a  və 
m ateriyanın  b irləşm əsin dən  ibarət  o lan  şey,  m əsələn,  fındıqburun 
və  mis  çevrə  göstərilən  tərkib  hissələrinə  a y rılırla r  və  m ateriya 
onların  hissəsidir;  m a te riy a   ilə  birləşm əm iş,  m ateriyasız  olan  və 
əlam əti  yalnız  fo rm a sm a   aid  olan  şey  isə  üm um iyyətlə  və  heç  bir 
hald a o cür yox o lm u r;  m əsələn, yux arıda adı çəkilən şeylər üçün b u  
[m addi  olan]  b a şla n ğ ıc la r  və  hissələrdir,  a n c a q   o  form anın  nə 
hissələri,  nə  də  b a şla n ğ ıcla rı  deyildir.  O n a   görə  də  gildən 
düzəldilmiş  heykəl  gilə,  m is  şar-m isə,  K aliy   d ə   ətə  və  sümüklərə 
çevrilir;  eləcə  də  çevrə  kəsiklərə  p a rç a la n ır,  çün ki  o  m ateriya  ilə 
birləşmişdir;  axı  b ir  a d la   həm   özlüyündə  çevrə,  həm  də  təkcə  çevrə 
adlandırılır,  o na görə ki,  b ü tü n  təkcələr üçün xüsusi adlar yoxdur.
Deməli,  b u   h a q d a   düzgün  deyilm işdir;  an caq  yenə  də  bu  
m əsələnin  üzərinə  q a y ıd ıb   o n u  d a h a   d a   aydınlaşdıraq.  Ə lam ətin 
parçalandığı  hissələrin  y a  ham ısı,  ya  d a   b ir   hissəsi  əlam ətdən 
ö ncədir.3  A m m a  düz  b u c a ğ ın   əlam ətinə  iti  b u cağ ın   əlaməti  daxil 
deyil;  əksinə,  iti  b u c a q   dü z  bucağın  əlam ətin i  özünə  daxil  edir, 
çü n k i  iti  bucağa  tə rif  v e rə n   düz  b u c a q d an   istifad ə  edir,  yəni  «iti 
b u c a q   düz  b u c a q d a n   kiçikd ir».  Çevrə  və  yarım çevrə  ilə  də  məsələ 
eyn i  ilə  bu  cürdür:  y a rım çe v rə   çevrə  vasitəsilə,  barm aq  da  -   tam  
vasitəsilə  m üəyyən  ed ilir,  çünki  b a rm a q   -   «insanın  hansısa  b ir 
hissəsidir».  O d u r  k i,  m a te riy a   kimi  və  şeyin  parçalandığı  hissələr 
birinci  yəni  əvvəl  deyil,  sonrakılardır;  əlam ətin   hissələri  kimi 
verilm iş  və  m ah iy y ətin   tərifində  ifadə  o lu n m u ş  hissələrin  isə  ya 
ham ısı,  ya  da  bəziləri  birincidir,  əvvəldir.  A m m a   canlı  varlıqların 
ru h u   (canlının  m ah iy y ə tin i  təşkil  edən  ru h u )  əlam ətə  uyğun  gələn 
m ahiyyət -  hansısa  b ə d in in  form ası və varlığı  o ld u ğ u  üçün (axı belə 
bədən in  istənilən  hissəsi  əgər  ona  lazım   o la n   tərif  verilərsə, 
d o ğ ru d an   hissi  qavırayışsız  təyinatını  göstərm ədən  müəyyən  edilə 
bilməyəcək),  o n u n   hissələrinin  hamısı  yaxu d   bəziləri  tərkibə  m alik 
ta m   kimi  canlı  v a rlıq d a n   öncə  olacaq  (h ər  b ir   ayrıca  hald a  d a 
m əsələ  eyni  ilə  b u   cü rd ür);  bədən  və  o n u n   hissələri  bu  m ahiyyətə 
m ünasibətdə  so n rak ı  o la c a q la r  və  o n lara   m a te riy a   kimi  m ahiyyət 
y o x , tərkibi olan ta m  parçalan caq d ır.  Belə ki,  ta m  üçün bədənin b u  
hissələri  müəyyən  m ə n a d a   əw əldir,  m üəyyən  m ənada  isə  əvvəl
161

deyil:  axı  o nlar  ayrılıqda  m ö v cu d   ola  bilməzlər.  G erçəkdən,  bütün 
h a lla rd a   barm aq  canlı  varlığm   barm ağı  ola  bilməz,  ölmüş 
b a rm a ğ ın   isə  yalnız  adı  b a rm a q d ır.  A ncaq  bədənin  bəzi  hissələri 
[tam la]  birlikdə mövcud  o lu r-b irin ci kimi  form a  (loqos),  yəni  şeyin 
m ah iy y əti  ilə  bağlı  olan  b a şlıc a   hissələr  -   bunlar,  məsələn,  ürək 
y a x u d   beyin  (onlardan  h a n sın ın   belə  hissə  olm asınm   fərqi  yoxdur) 
ola  bilər.  İnsan,  at və tək cən i,  an caq üm umi kimi göstərən  hər şey -  
m ah iy y ət  olmayıb,  üm um i  k im i  götürülən  bax  bu  fo rm ada  (loqos) 
b ax  b u   m ateriyadan  tə şk il  olunm uş  bir  bütövdür.  Sonuncu 
m ate riy a d an  olan təkcə isə -  a rtıq  S o k ratd ır və  bütün digər təkcələr 
də  eynilə  onun  kimidir.  Beləliklə,  hissələr  fo rm ad a  (mən  şeyin 
varlığxnı  form a  adlandxrxram )  da,  form a  və  m ateriyadan  təşkil 
o lu n m u ş  tam da  da  m ate riy a n m   özündə  olur.  A ncaq  əlam ətin 
hissələri  -   yalmz  form anm   hissələridir  və  əlam ət  üm um iyə  aiddir, 
çü nk i  çevrənin  varlığı  və  çevrə,  ru h u n   varlığx  və  ru h  -   eynidir. 
A m m a   tam   üçün,  məsələn,  b a x   bu  çevrə  yaxud  istənilən  hər  hansx 
b ir  çevrə  istər  hisslərlə  q a v ra n ıla n   olsun,  istəı sə  ağılla  dərk  edilən 
o lsun   (ağılla dərk edilən  ç ev rə dedikdə,  m ən məsələn,  riyazi çevrəni 
hisslərlə  qavranxlan  çevrə  d e d ik d ə   isə  məsələıı,  mis  və  ya  ağacdan 
hazırlan m ış  çevrəni  nəzərdə  tu tu ra m ),  onlarm   tərifi  olm ur,  ancaq 
o n la r  idrakla  yaxud  hissi  q av ray ışla  dərk  edilir;  onlar  gerçəklikdə 
[id ra k   predm eti]  o lm ad ıq d a  isə  onlarm   hələ  də  m övcud  olduğu 
y a x u d  m övcud olmadığı a y d ın  olm asa da hər zam an üm um i əlamət 
vasitəsilə  göstərilir və  dərk  edilirlər.  M ateriya  isə  bu   cür  özlüyündə 
d ə rk   edilm ir.4  A m m a  hisslərlə  q avranılan  m ateriya  da  ağılla  dərk 
edilən  m ateriya  d a  vardır;  m əsələn,  mis,  ağac  və  ya  hərəkət  edən 
hər c ü r m ateriya isə hisslərlə  q av ram lan   şeylərdədir,  ancaq hisslərlə 
d ərk   olunduğuna  görə  o n la rd a   deyildir,  məsələn,  riyaziyyatın 
predm etləri.
Beləliklə, tam  və hissə,  əvvəlki və sonrakı :,lə bağlı məsələnin nə 
yerdə  olduğu  deyildir.  A m m a   soruşulsa  ki,  düz xətt,  çevrə  və  canlı 
v arlıq   yaxud  onları  təşkil  e d ə n   hissələr  əvvəldirmi  -  onda  demək 
lazım d ır  ki,  buna  cavab  v erm ək   asan  deyil.  Əgər  ruh  canlı  kimi 
can lı  varlıqdırsa,  hər  b ir  a y n c a   canh  varlığxn  ru h u   isə  -  o  canlınm  
özüdür,  çevrə  də  çevrənin,  düz  b u caq  onun  özü,  düz  bucağm  
m ahiyyətidirsə,  onda  d o ğ ru d a n   da  bəzi  tam k rı5  d a  bəzi  hissələrlə 
m üqayisədə  sonrakı  q ə b u l  etm ək  lazımdxr  məsələn,  əlam ətin 
x assəlri  ilə  mqüayisədə  ə la m ə t  və  ayrıca  dü
2;  bucağm   hissəlri  ilə 
m üqayisədə düz bucaq  s o n ra k ıd ır (axı m addi xnis  düz  bucaq  da,  iki
162
ayrxca  xəttin6  kəsişdiyi  nöqtədə  a lın a n   düz  bucaq  d a  h issələrdən 
sonradır);  q ey ri-m ad d i  bucaq  isə,  d o ğ ru d u r,  bucağın  əla m ətin ə  
daxil  olan  hissələrlə  müqayisədə  so n ra k ıd ır,  ancaq  təkcəd ə  o la n  
hissələrdən  əvvəldir.  L akin  bu  suala c a v a b   verm ək sadəcə  çətin d ir. 
Əgər  ruh  canlı  v a rlıq d a n   başqa  bir  şey  olsaydı,  onda  bu  h a ld a   d a 
qəbul  etm ək  lazım d ır  ki,  deyildiyi  k im i,  bəzi  hissələr  əv vəldir 
bəziləri isə yox.
On birinci fəsil
Hansı  hissələrin   form aya,  hansı  hissələrin  isə  ona  yox  ta m a  
məxsus  olduğu  s u a h   təbiidir;  axı  b u   a y d m   olm asa  heç  nəyə  tə rif 
vermək  olm az,  ç ü n k i  tərif  ümumiyə  və  form aya  aiddir;  o d u r   ki, 
əgər m ateriyaya  h a n s ı hissələrin  aid  o ld u ğ u ,  hansı hissələrin  isə  a id  
olmadığını ay d m   olm azsa, onda p re d m e tin  də əlam əti aydın  o lm az. 
Məsələn,  növcə  m ü x təlif  olan  şeylərdə  nələrin  (məsələn,  m isdə, 
ağacda  və  d a ş d a   çevrənin)  y a ra n m asm d a n   danışılarsa,  o n d a   m isin 
və  daşın  çevrənin  m ahiyyətinə  aid  o lm ad ığ ı  aydm   təsəvvür  etm ək  
olar,  çünki çevrə  o n la rd a n  ayrıdır.  A y n lığ m   görünm ədiyi1 y erd ə  isə 
məsələn,  gördüyüm üz bütün  çevrələr m is  çevrələr  olsaydı  (belə,  m is 
qətiyyən  fo rm a y a   aid  olm azdı)  m əsələsinə  oxşar  olması  tam a m ilə  
mümkündür;  la k in   bu  halda  fık rən  [form adan]  yan  keçm ək 
çətindir.  Belə  k i,  məsələn,  insam n  form ası  hər  zam an  o n u n  
bədənində,  sü m ü k ləıində və  s.  hissələrində verilmiş olur;  b u  o n la rın  
form anın  və  tə rifın   hissələri  olduğu  dem əkdirm i?  H ər  h a ld a   yox, 
onlar  m ateriyadır,  a n c aq   biz  o nları  [form adan]  ayıra  b ilm irik 2, 
çünki insanm  fo rm a sı hansısa başqa v a rlıq d a  yaranm ır.
A m m a  o n la rın   (forma  və  materiyanın  -   T.A.)  [birini  o 
birindən] 
nə  z a m a n   ayırm ağm   m üm künlüyü  aydm  o lm asa  da, 
lakin  deyəsən,  m ü n ık ü n   olduğu  üçün  bəzi  adam lar  o n ların   x ə tt 
vasitəsilə  ay ırm ağın   m ünasib  o lm ad ığ ın ı  və  fasiləsiz  o ld u ğ u n u  
hesab  edərək  və  bütün  bu n ların3  h a q q ın d a   insan  b əd ən i  və 
sümükləri,  h ey k əld ək i  mis  və  daş  h a q q ın d a   danışıldığı  a n la m d a  
dam şm aq  lazım  
olduğunu  düşünərək  çevrəyə  və  ü çb u cağ a 
m ünqasibətdə  d ə   a rtıq   şübhə  etm əyə  b aşlad ılar;  və  onlar  h ə r  şeyi 
ədədlərə m üncər e d irlər və xəttin ikili m ah iy y ət daşıdığım   b ild irirlər 
o nlan n  da  a ra s m d a   ideyanı  qəb ul  edənlərdən  bəziləri  ikini 
özlüyündə  x ətt  sayırlar,  başqaları  xətləri-eydos  sayırlar,  o n la rın  
rəyincə4  eydos  n ə y in   eydosudursa,  o  b ir   sıra  hallarda  b ir-b irin in
163

eynidir,  məsələn,  iki  və  eydos  qoşadır,  ancaq  xəttə  gəlincə  belə 
deyil5.
B uradan  belə  çıxır  ki,  eydosu  m üxtəlif  olan  bir  çox  şeylərin 
eydosu  birdir  (p ifa q o u çu la rd a   y anaşm a  bu  cürdür6)  və  o nu  bütün 
şeylərin  özlüyündə -  eydosu  qəbul  etm ək  m üm kündür,  qalanları  isə 
eydoslar  kimi  qəbul  edilm əm əlidir;  lakin  bekı  olduqda  ham ısı  bir 
o lacaq .7
Beləliklə,  təriflərlə  bağlı  haıısı  səbəbdən  bir  çətinlik  yarandığı 
deyildi.  O dur  ki,  h ər  şeyi  y uxarıda  göstərilər  qay dad a  [formaya] 
aid  etmək  və  m ateriy an ı  kənarlaşdırm aq  olmaz;  axı  bir  sıra 
h allarda  dem ək  o la r  ki,  bax  bu form a,  bu  m atekriyadır yaxud  bax 
b u   şeylər  belə  hald ad ır.  A dətən  kiçik  S okratm 8  etdiyi  kim i  canlı 
varlığın  (miss  çevrə  ilə)  müqayisəsi  də  düzgün  deyil:  o  həqiqətdən 
uzaqlaşdırır  və  m is  çevrə  kim i  bədən  hissələri  olm ayan  insanın  da 
m üm künlüyünü  q əb u l  etm əyə  m əcbur  edir.  H albuki,  burada 
oxşarlıq  yoxdur:  axı  canlı  varlıq  -   hisslə  qavranılandır  və  onu 
hərəkəti nəzərə  a lm a d a n   müəyyən  etm ək  olmaz,  o n a  görə müəyyən 
d u ru m d a  olan  hissələri  diqqətə  alm ad an   da.  o nu   etm ək  olmaz. 
Çünki  bütün  h a lla rd a   əl  insanm   hissəsi  deyildir,  o  iş  yerinə  yetirə 
bildikdə  isə,  dem əli  əl  canlı  oldu qd a  bədənin  hissəsidir,  canlı 
olm adıqda isə yox.
Riyazi  predm etlərə  gəlincə  nə  üçün  hissələrin  tərifləri  tam ın 
tərifinə,  məsələn  yarım çevrənin  tərifi  çevrənin  tərifinə  daxil  olmur? 
A xı  onlar  hisslə  q a v ra m la n   hissələr  deyillər.  Y oxsa  b u n u n   heç 
önəmi  yoxdur? Ç ünki  m ateriya  hisslərlə  qavranılm ayan şeylərdə də 
olm alıdır;  o n d a n   b a şq a   (kai),  varlığı  və  formaäi  olm ayan  hər şeydə 
m ateriya  vardır. 
B ax  o n a   görə  də  çevrədə  ümumi  kimi 
yarım çevrələr  hissələr  yoxdur,  ayrı-ayrı  çevrələrdə  isə,  artıq 
deyildiyi  kim i  vard ır, 
çünki  m ateriya  hisslərlə  qavranılan 
perodm etlərdə də  ağılla dərk  edilən  predm etlərdə  də vardır.  A m m a 
o  d a  aydm dır  ki,  ru h   birinci  m ahiyyət,  bədən  -   m ateriyadır,  insan 
yaxud  canlı  varlıq  isə  üm um i  kimi  onların  hər  ikisinin  birliyidir; 
S okrat  və  K o risk   isə,  əgər  o n lar  həm   də  ruhdurlasa,  deməli, 
ikim ənalıdırlar  (axı  bəziləri  onları  ruh,  digərləri  isə  m ürəkkəb  tam  
hesab  edirlər);  a n c a q   əgər  onların  barəsində  sadəcə  -   bax  bu  ruh, 
b u  bədən kimi dam şılırsa,  o n d a  təkcə ilə də məsələ üm umi kimidir.
A m m a  belə  m ahiyyətlərin  m ateriyası  ilə  yanaşı  başqa9 
m ahiyyət  də  m övcudd u rm u  və  b u nlard an   başqa  hansısa  başqa 
m ahiyyət, məsələn,  ədəd yax u d   ona  oxşar  olan  m ahiyyət  axtarm aq
164
lazım   o ld u ğ u n u   so n ra10  a raşd ıracağ ıq .  Axı  elə  b u n u n   n a m in ə   biz 
hissi  qav ranxlan  m ahiyyətləri  də  araşd ırm ağ a can  atırıq,  d o ğ ru d u r, 
b u   m ah iy y ətlərin   tədqiqi  m üəyyən  anlam d a  təbiət  h a q q ın d a   təlimə 
yəni  ikinci  fəlsəfəyə  aiddir,  çiinki  təbiət  haqqında  d ü şü n ən   təkcə 
m ateriyanı  y ox   hənı  də  d a h a   çox   təyin  olunanı  (m ahiyyəti)  dərk 
etm əlidir.  T əriflərə  gəlincə,  əlam ətd ə  olanın  hansı  a n la m d a   tərifın 
hissələri  o ld u ğ u n u   və  nə  üçün  tərifin   bir  nitq  olduğunu  so n rad an  
a ra şd ırm aq   lazım d ır11  (aydm dır:  çünki  predm et  təkdir,  a n c a q   bir 
h ald a ki, p red m e tin  hissələri v a rsa  o n d a  o nə üçün təkdir?).
Beləliklə,  şeyin  varlığınm   n ə   o ld uğu   və  o n u n   hansx  anlam da 
özlüyündə  m ö v cu d   olduğu  b a rə d ə   üm um i  şəkildə  h ər  şey  üçün12 
deyildir,  o  d a   deyildir  ki,  n ə  üçü n   bəzi  şeylərin  varlığınxn  əlaməti 
təyin  olunanxn  hissələrinə m alik   o lu r,  başq alan  isə yox və göstərildi 
ki,  şeyin  m ah iy y ətin in   əlam ətind ə  m ad d i  xassənin  hissələri  yoxdur: 
axı  o n la r  [təy in   olunan]  m ah iyy ətə  yox,  m ürəkkəb  m ahiyyətə 
m əxsusdur;  b u n u n   üçün  isə  d em ə k   o lar  ki,  tərif  q ism ən   vardır, 
qism ən  də  y o x d u r  yəni:  əgər  o   (mahiyyət  -   T.A.)  m ate riy a   ilə 
birliyində  götürülürsə,  o n d a   tə rif  y o x d u r  (çünki  m ate riy a   qeyri- 
m üəyyəndir), 
ancaq 
əgər 
birinci 
m ahiyyətə 
m ünasiöətdə 
götürülürsə,  o n d a   tərif  v ardır,  m əsələn,  insan  üçün  r u h u n 13  tərifi 
v ardır,  ç ü n k i  m ahiyyət  b a şq a sm d a   olan  form adır  (mahiyyət  - 
materiyada  olan  fcırmadır  -   T.A.);  form adan  və  m ateriy ad an  
m ürəkkəb m ah iy y ət yaranır;  belə fo rm a  vardır, məsələn, əyrilik (axı 
« fın d ıq b u ru n »   d a  əyrilikdən  və  burun d an   yaranır:  «burun»  ik i  dəfə  olur:  b u ru n   və  fındıq  burun>).  M ürəkkəb 
m ahiyyətdə  isə,  məsələn,  fm d ıq b u ru n   burunda  yaxud  K alliy d ə  də 
m ateriya  o la c a q d ır-o n d an   b a şq a,  deyildi  ki,  bir  sıra  h a lla rd a   xalis 
(protai)  m ahiyyətlərdə  o ldu ğ u  k im i  şeyin  varlığı  və  şeyin  özü 
eynidir; 
m əsələn,əyrilik 
və 
a y ri 
olm aq  (əgər  əyrilik  xalis 
m ah iyy ətd irsa)  o n lar  b ird ir  (xalis  m ahiyyət  m ən  o  m ahiyyətə 
deyirəm   ki,  o n u n   h aq q m d a  özündən  fərqli  o lan d a   yəni  m addi 
su b stra td a   o lm a y a n   m ahiyyət  kim i  danışılır);  m ateriya  k im i  yaxud 
m ateriya  ilə 
birləştniş  kim i  veriləndə  isə  enyiyyət  -  [şeylə  onun 
varlığm ın]  eniyyəti  yoxdur,  təsadüfən  tək  oland a  d a,  məsələn, 
«Sokrat»  və  «savadlalıq»da  d a   eyniyyət  yoxdur,  çü n k i  onlar 
təsadüfən eynidir.
165

O n ikinci fəsil
İndi  ilk  öncə  müəyyənlik  yaxud  tərif  haqq ın d a  «Analiti- 
k alard a»   deyilm əyənlər  barədə  danışacağıq:  orad a  mahiyyətin 
tədqiqi  üçün  faydjalı  olan  məsələ  qeyd  edilmişdir.  M ən  müəyənlik 
adlandırdığım ız  əlam ətin  (məsələn,  insan  üçün  «ikiayaqlı  canlı 
varlığın»;  q o y   bu  onun  əlam əti  olsun)  nə  üçün  biri  təşkil  etdiyi 
məsələsini  nəzərdə  tu tu ra m .  M əsələn  nə  üçiin  «canlı  varlıq»  və 
«ikiayaqlı»-birdir  çox  deyil?  A ncaq  «insan:>>  və  «ağlıq»  -  biri 
digərinə  m əxsus  olmadığı  hald a  çoxdur,  biri  digərinə  məxsus 
olduğu  h a ld a   substrat-insan-hansısa  halı  keçirdikdə  isə  bir  olur 
(çünki  o  z a m a n   bir  alm ır  və  «ağ  adam »  alınır);  ancaq  yuxanda 
göstərilən  h a ld a   biri  digərinə  bağlı  deyil:  axı  cins,  yəqin  ki,  növ 
fərqləri  ilə  əlaqəli  deyil  (əks  halda  eyni  bir  şey  əksliklərlə  birlikdə 
əlaqəli  olardı:  axı  cinsi1  fərqləndirən  növ  fəıqləri  və  növü  başqa 
növlərdən  fərqləndirən  fərqlər  bir-birinə  əksdir).  A m m a  əgər  cins 
əlaqəlidirsə,  o n d a   əgər  növ  fərqləri  çoxdursa,  yenə  də  məsələ  öz 
qüvvəsində  qalır:  q uruda  yaşayan  ikiayaqlı  lələksiz.  O nlar  nə üçün 
çox yox birdir? Yəqin ki,  o eyni bir varlıqda olduqlarına görə deyil: 
o n d a   b u n la n n   ham ısından  bir  alm ardı.  H əı  halda,  bir,  tərifdə2 
o lanların 
ham ısıdır.  Çünki  tərif  bir  danışıq  üsuludur,  həm  də 
m ahiyyət  h a q q m d a   dam şıqdır,  deməli,  o  hansısa  tək  barəsində 
ifadə olm alıdır:  axı təsdiq etdiyim iz kim i m ahiyyət b ir və müyəyyən 
bir dem əkdir.
İlk  öncə  bölgüyə3  söykənən  tərifləri  gözdən  keçirm ək  lazımdır. 
D oğ rud an  d a ,  tərifə  birinci  kimi  göstərilon  cinsdən  və  növ 
fərqlərindən  b a şq a   heç  nə  daxil  olmur.  Qalan  cinslər  isə  -   onlarla 
əh atə  o lu n an   növ  fərqləri  ilə  birlikdə  birincidirlər,  məsələn:  birinci 
cins-  «canlı  varlıq»,  ona  yaxın  olan  cins-«ikiayaqlı  canlı  varlıq»  və 
so n ra yenə də-lələksiz ikiayaqlı canlı varlıq; bu q a y d a  tərif çoxsaylı 
[növ  fərqləri]  vasitəsilə  göstərildikdə  də,  deməli,  [üzvlərin]  sayı  çox 
o ld u q d a və  y a  iki  olduqda  da  öz qüvvəsində  qalır;  am m a  əgər tərif 
iki  [üzvdən]  ibarətdirsə,  o n d a   o n lard an   biri-növ  fərqi,  o  biri  -  
cinsdir;  m əsələn,  əgər  [tərif  verən]  -  «ikiayaqlı  canlı  varlıqdırsa», 
o n d a  b u ra d a  «canlı varlıq»  - cins, «ikiayaqlı» isə -n ö v  fərqidir.
C insin  növləri  ilə  yanaşı  ümumiyyətlə,  cins  yoxdursa  yaxud 
m övcuddur,  an caq   m ateriya  kimi  m övcuddursa  (axı,  məsələn,  səs 
cinsdir  və  m ateriyadır,  növ  fərqləri  isə  o n d an   növlər-nitq
166
elem en tləri  yaradır),  o n d a   ay d ın d ır  ki,  tərif  n ö v   f'ərqlərindən 
y a ra n a n  əlam ətin göstərilm əsidir.
L a k in   bu  zam an  növ  fərqini  onu n   növ  fərq lərin ə  ayırm aq 
zə ru rid ir,  məsələn  «ayaqları  olan»-  «canlı  varlığm »  növ  fərqi: 
« a y a q la n   o lan   canlı  varlıq » d a  növ  fərqini  yenə  d ə  ayağı  olan  kimi 
a y ırm a q   lazım dır,  ona  görə  d ə  ay aqları  o ld u ğ u n a,  b irin in  lələkli,  o 
b irin in   lələksiz  olduğuna  görə  fikir  yürüdülm əm əli  (bacarıqsaz 
in san   belə  danışa  bilər),  a n c a q   düzgün  d a n ışm a q   üçün  demək 
la z ım d ır  ki,  biri  -   b a rm a q la   ayrılm ış  pəncəli  ay aq d ır,  o  biri, 
b a rm a q sız   pəncəyə  m alik   ayaqd ır,  çünki  b u n la r   ayağın  növ 
fərqləridir:  pəncənin  b a rm a q la ra   bölünməsi  a y a ğ a   m alik  olm anın 
bir  növüdür.  Və  hər  z a m a n   b u   q a y d a  ilə  a rtıq   fərqlənm əyən  növ 
fərq lərin i  əhatə  edənə  q ə d ə r  irəli  gedilir.  O   z a m a n   isə  növ 
fərq lərin in   sayı  qədər  d ə  a y a q   növləri  olcaq  və  ayağı  olan  canlı 
v a rlıq la rın   sayı  d a  növ  fərqlərin in   saym a  b ə ra b ə r  o lacaq .  O d u r ki, 
əgər  b u r a d a   məsələ  elə  b u   cürdürsə,  o nda  b ir  h a ld a   ki,  tərif 
v e rə rk ə n   eyni  b ir şeyi  tə k ra r  etm ək  lazım  deyilsə,  ax ı  b u  a rtıq  işdir, 
dem əli,  so n u n cu   növ  fərqi  şeyin  m ahiyyəti  və  o n u n   müəyyənliyi 
y a x u d   tərifı  olacaq.  B u n u n la   belə,  əgər  « ay aq ları  o lan   ikiayaqlı 
c an lı  v arlıq »   deyilərsə,  o   c ü r  tək ra ra   yol  verilm iş  o lur;  bu  deyim 
«iki  a y a ğ a   m alik  olan  can lı  varlıq»deyim inin  ey nidir;  əgər  bu  fərq 
də  o n u n   üçün m ünasib  bölünərsə,  o n d a   eyni b ir  şey növ fərqlərinin 
sayı q ə d ə r təkrarlanm ış o lac a q .
Beləliklə,  əgər  növ  fərq in i  o n u n   fərqəlrinə  ay ırsaq,  onda  o 
fərq lərin   sonuncusu  fo rm a   v ə  m ahiyyət  olacaq;  əg ə r  növ  fərqinin 
bölgüsu  təsadüfı  bölgü  ü zrə 
(məsələn,  əgər  ay ağı  olanı  ağa  və 
q a ra y a )  ayırırlarsa,  o n d a   bölgünün  sayı  qədər  d ə  növ  fərqləri 
o lacaq .  O n a   görə  də  a y d ın d ır  ki,  tərif  növ  fərq lərin d ən   yaranan 
əlam ətd ir,  həm   də  bölgü  düzgündürsə,  növ  fərqlərin dən  sonuncusu 
tərifdir.  Ə g ər  belə  təriflərin,  məsələn,  insan  tərifın in   yerini  dəyişib 
insan  « a y a q la rı  olan  ik iay aq lı  varlıqdır»  deyilsə,  b u ra d a   «ayaqları 
olan»   deyim i  artıqdır,  çü n k i  onu n  «ikiayaqlı»  o ldu ğu  tərifdə 
verilm işdir.  H albu ki,  p re d m e tin   m ahiyyətinin  dax ilin d ə  müəyyən 
bir  düzülüş,  qayda  yoxdur:  b u ra d a   necə  birini  əvvəlki,  o  birini 
s o n ra k ı  say m aq   olar?  Bölgüyə  söykənən  təriflərlə  bağlı-onların 
necəliyi  qoy  b u   izah  b aşlan ğıc4  o lsu n -b u rad a   lazım   olanlar 
yetərincə deyildi.
167

On üçüncü fəsil
A m m a   bu  tədqiqatm   predm eti  -   m ahiyyət  olduğundan 
yenidən  o n a   qayıdırıq.  S ub strat,  şeyin  varlığı  və  o n lan n   birləşməsi 
m ahiyyət  adlandırıldığı  kim i  üm um i  də  ırah iy y ət  adlandırılır. 
S u b stra ta   və  şeyin  varlığına  gəlincə,  biz  artıq   dam şdıq,  (yəni 
o n la n n   barəsində dedik ki,  su b strat  özüldə əsasda  iki  cür  durur:  ya 
-c a n lı  v a rh ğ m   öz  xassələrinin  daşıyıcısı  olm asına  oxşar  olaraq-ya 
da  m ate riy a m n   öz  entelexiyasının  daşıyıcısı  olduğuna  oxşar  olaraq 
m üəyyən b ir şey kimi m övcud olur).
A m m a   bəzi  araşd ırm açılar1  hesab  edirlər  ki,  başqasınm  
üm um isi d a h a  çox səbəb və başlanğıcdır.  O dur ki,  bu yanaşm anı da 
gözdən  keçirək.  Üm um i  kim i  göstərilən  bir  şeyin  m ahiyyət  olması 
sanki  m üm künsüz  görünür.  Birincisi,  hər  bir  şeyin  m ahiyyəti 
ba şq asın a   yox,  yalnız  o  şeyin  özünə  m əxsusdur,  üm um i  isə  -ço x a 
aid  o lan d ır,  çünki  üm umi  o n a   deyilir  ki,  o  təbiətinə  görə  daha  çox 
birə,  təkə  xasdır.  M əsələn,  üm um i  nəyin  m ahiyyəti  olacaq? 
Şübhəsiz  ki,  [özünün əhatə etdiyi]  bütün şeyləxin,  ya  da heç  birinin. 
A ncaq   üm u m i  bütün  şeylərin  m ahiyyəti  ola  bilməz.  Lakin  ümumi 
birinin  m ah iyy əti  olarsa,  o n d a   qalan   bütün  şeylər  bu  şeydən  ibarət 
olacaq:  axı m ahiyyəti bir,  varhğı d a b ir olam n  özü də birdir,  təkdir. 
İkincisi,  m ahiyyət substratı bildirm ir,  üm umi  isə hər zam an  hansısa 
bir su b stra tı bildirir.
A n c a q   əgər  şeyin  varlığı  m ahiyyət  oiduğu  kimi  üm um i  də 
m ahiyyət  ola  bilməzsə,  o n d a  o  məsələn,  «canlı  varlıq»  -  «insan»da 
və  « a t» d a   olduğu  kimi  şeyin  varlığında  ola  bilməzmi?  O  halda 
ay d ın d ır  ki,  -   ümumi  -   şeyin  varlığının  bir  əlam ətidir.  Bu  zam an 
o n u n   m ah iy y ətd ə2  onların  ham ısınm   əlaməti  olm ası  önəmli  deyil: 
axı  b u n u n la   belə  «insan»  [ayrıca  bir  insanın]  m ahiyyəti  olduğu 
kim i  ü m u m i  də  hansısa  bir  şeyin  m ahiyyəti  olacaq.  B uradan  d a 
yenə h əm ən  şey alınır:  üm um i (məsələn,  «canlı varlıq» kimi) məxsus 
olduğu  və  m övcudluğunun  daşıyıcısı  olan  şeyin  m ahiyyəti  olacaq. 
O n d a n   b a şq a,  əgər  m üəyyən  b ir  şey  və  ınahiyyət  hissələrdən 
ib arətd irsə  onların   m ahiyyətdən  və  müəyyən  bir  şeydən  deyil, 
keyfiyyətdən  ib arət  olması  m üm künsüz  və  mənasızlıqdır:  yoxsa 
m ah iy yət olm ay an  bir özəllik və keyfiyyət m ahiyyətdən və müəyyən 
bir  nəsədən   birinci  olardı.  Bu  isə  m üm kün  deyil,  çünki  xassələr  nə 
tərifm ə görə,  nə zam anca,  nə  də yaranışına görə  m ahiyyətdən  öncə,
168
birinci  ola  bilm əzlər;  ək s  halda  o ıılar  a y rıc a   m övcud  olardılar. 
S o n ra,  Sokrat  d a  m ahiy yət  kimi  [başqa]  m ahiyyət  olardı,  çünki 
m ahiyyət  iki  [m ahiyyətdən]3  ibaıət  olardı.  Ümumiyyətlə  qəbul 
edilm əlidir ki,  əgər «insan»,  bu cür gıstürülən h ə r  şey m ahiyyətdirsə, 
o n d a   tərifdə  o la n la rd a n   heç  biri  nəyinsə  mahiyyəti  deyil  və 
o n la rd a n   ayrı  və  y a  b a ş q a   bir  nədəsə  m ö v cu d   deyil;  mən, məsələn, 
nəzərdə  tu tu ram   ki,  tərifd ə  olan lard an   heç  biri  ayrıca  m övcud 
olm adığı  kimi,  ayrı-ayrı  canlı  varlıqlarla  y a n a ş ı  hansısa  bir  «canlı 
varlıq» da m övcud deyil.
Beləliklə,  əgər  b u   m ülahizələrdən  çıxış  etsək,  onda  aydm   olar 
ki, ümumi kim i götürülən heç nə m ahiyyət  dey ildir və çox haqq ın d a 
eyni  dərəcədə  m əlu m at  verən  hər  b ir  şey  «b ax   bunu»  yox,  «fllam» 
bildirir.
Yoxsa  çoxlu  [m ənasızlıqlar],  o  cüm lədən  «üçüncü  insan»4 
alın ır.  Bu  a şa ğ ıd a k ın d a n   d a  aydın  olur:  y əni  mahiyyətin  onu n 
özü n də  gerçəkləşm əkdə  olan  m ah iy yətlərd ən 
ibarət  olm ası 
m ü m k ün   deyil,  çünki  gerçəkləşm ə  halm da  iki  şey yaradan  heç  vaxt 
h əm ən   halında  b ir  o la  bilməz;  an caq  əgər  b u   iki  şey  im kanda 
m övcuddursa,  o n d a   [gerçəkləşməkdə]  o n la r  bir  ola  bilərlər 
(məsələn,  ikili  xətt  iki  yarım   xəttdən  ib a rə td ir,  ancaq  im kanda; 
o n la rı  isə  bir-b irin dən   gerçəkləşms  ay m r);  o d u r   ki,  əgər  m ahiyyət 
birdirsə  onda,  o  bu  ü su lla5  onda  olaıı  m ahiyyətlərdən  ibarət 
olm ayacaq;  bu  üsul  barəsində  D em o k rit  düzgün  olaraq  təsdiq 
edirdi  ki,  bir  şeyin  iki  şeydən  ibarət  o lınası  və  ya  bir  şeyin  iki6 
olm ası  m üm kün  deyil,  o n u n   bu  m iiddəası  bölünm əz  kəmiyyətləri 
[atom u]  m ahiyyətlər  saymasından.  irəli  gəlirdi.  A ydındır  ki, 
bəzilərinin  dedikləri  kim i  əgər  ədəd  birlərin  birləşməsidirsə:  yaxud 
iki  bir  deyilsə  və  ya  b irlə r  ikidə  gerçəkləşm ə  h alm da  deyilsə  o n d a 
ədədlərlə də məsələ eynilə b u  cür olacaq.
A m m a  b u ra d a   çətinlik  yaraııır.  Ə g ə r  heç  bir  m ahiyyət 
üm um idən  ibarət  ola  bilm əzsə,  və  üm um i  « bax  bunu»  yox  «fılanı» 
bildirirsə  və  əgər  heç  b ir  m ahij'yət  gerçəkləşm ə  halında  olan 
m ahiyyətlərdən  ib arə t  olm azsa,  on d a  heç  b ir  mahiyyət  tərkibə 
m alik  olm azdı,  dem əli,  heç  bir  m ah iyy ətin  tərifı  də  olm azdı. 
H alb u k i  ham ı  hesab  e d ir  ki,  həm  də  a rtıq   ço x d an   bəllidir  ki,  ya 
a n c aq   m ahiyyət  üçün,  y a  d a   başlıca  o la ra q   o n u n   üçün  tərif (horos) 
v ardır,  indi isə belə çıxır ki,  heç onun üçüıı d ə tə rif yoxdur.  Dem əli, 
heç  nə  üçün  təriflər  (horism os)  olm ayacaq;  yaxud   bir  an lam da
169

o la c a q ,  bir  anlam da  isə  o lm ayacaq.  Sonra  deyəcəklərimiz  daha 
a y d m  olacaq.