Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

(hərəkət  və  zaman-T.A.)  b ir  kəmiyyət  və  fasiləsizlik  adlanırlar, 
çünki  xassələri  olduğu  şey  bölünəndir.  Bu  z a m a n   m ən  hərəkətdə
123

olanı  və  onun  irəlilədiyi  [məsafəni]  nəzərdə  tu tu ram   ona  görə  k i, 
bu  m əsafə b ir kəmiyyətdir,  hərakət  də  kəmiyyətdir,  zam an  isə  o n a  
görə  kəm iyyətdir ki, hərskət kəmiyyətdir.
On dördüncü fəsil
K eyfıyyət  [1]  m ahiyyətin  növ  fərqidir,  məsələn:  insan  belə 
keyfıyyətlə  canlı  varlıqdır,  çünki  o  ikiayaqlı  varlıqdır,  at  isə  -  
dördayaqlı  varlıqdır,  çevrə  də  elə  keyfıyyətli  fiqurdur,  çünki  o  
bucaqsız  fıqurdur,  belə  ki, 
m ahiyyətə  aid  olan  növ  fərqi 
keyfiyyətdir.  Beləliklə,  bir  anlam d a  keyfiyyət  m ahiyyətdəki  növ 
fərqinə  deyilir,  digər  an lam d a  isə 
keyfıyyət  haqqında  [2] 
hərəkətsizə olana m ünasibətda  yəni riyazi  predm etləıə m ünasibətdə 
danışılır;  məsələn,  ədədin  müəyyon  keyfıyyəti  vaıdır,  məsələn, 
m ürəkkəb  və  ancaq  bir  istiqarnətdə  artm ayan  ədədlər,  belələrinə 
isə  səth ə və həcmə malik o lan la r  (buraya  özü-özünə  bir dəfə  və iki 
dəfə  vu rulan   ədədlər  m əxsus  dur);  ümumiyyətlə,  kəmiyyətlə 
birlikdə ədədlərin  m ahiyyətinə daxil  olanlar da  o cürdür,  çünki  hər 
bir  ədədin  mahiyyəti  bir  dəfədir,  məsələn:  altının  m ahiyyəti-onda 
altx  iki  dəfə  və  ya üç dəfə  yox  yalmz  bir  dəfədir,  çünki  altı  bir dəfə 
altıdır;  [3]  keyfıyyət  hərəkət  edən  m ahiyyətlərin  halıdır,  məsələn, 
isti  və  soyuq,  ağlıq  və  qaralıq ,  ağırlıq  və  yüngüllük  və  i.a.  bütün 
b u n ların   dəyişilməsi deməyə əsas verir ki, cisimlər  başqalarıdır.  [4] 
L əyaqət  və  qüsura və üm um iyyətlə pisə  və yaxşıya  m ünasibətdə də 
keyfiyyətdən danışılır.
Beləliklə,  keyfıyyət 
h a q q m d a   iki  anlam da  danışm aq  olar, 
birinci  anlam da -m ahiyyətijı  ııöv  fərqi  olması  anlam ında  kəmiyyət 
m ühüm dür  (buraya  ədədləıdə  olan  kəmiyyət  də  aiddir,  çünki  o 
m ahiyyətlərdəki,  ancaq  hərəkətsiz  m ahiyyətlərdəki  fəıqdir).  Digər 
an lam d a  isə hərəkətdə olanın  hərəkət  halı  keyfiyyət  adlanır,  çünki 
o  hərəkətdədir  və  fərq  də  lıərəkətdə  olm aqdan  ibarətdir.  Ləyaqət 
və  q ü su r1  hərəkət  halına  a.iddirlor:  onlar  hərəkətdəki  yaxud 
fəaliyyətdəki  fərqləri  göstərirlər,  bu   fərqlərə  uyğun  olaraq  isə 
hərəkətdə  olan  şey  yaxşı  və  y a   pis  təsir  göstərir  yaxud  yaxşı  və  ya 
pis  təsirə  məruz  qalırlar:  axı  hərəkət  və  ya  təsir  etm ək  qabiliyyəti 
olanın  b ax  belə  hərəkət  etm əsi  yaxşı,  elə  hərəkət  etməsi,  əksinə- 
pisdir.  Yaxşı  və  pis  daha  çox  canlı  varlıqların,  onların  arasm da 
xüsusilə niyyətli hərəkət edənlərin keyfiyyətini göstərir.
124
On beşinci fəsil
A id  olan  [1]  y a rıy a   iki  dəfə,  üçdə  b irə  üç  dəfə və üm um iyyətlə 
bir neçə dəfə böyük  olanın  bir neçə dəfə kiçik olana və əlavə edənin 
slavə  edilənə  aid  olm asıdır;  [2]  qızdırılana  qızm aq  qabiliyyəti  kim i, 
kəsmək  qabiliyyəti  olanın  kəsilənə  və  üm um iyyətlə  edənin  edilənə, 
m əruz  q a la n a   m ünasibətidir;  [3]  ölçülərıin  ölçüyə,  dərk  o lu n an ın  
idraka və hissi  qav ram lam n - hissi  qav ray ışa aid  olmasıdır.
B irinci a n la m d a  ədədi m ünasibstdən-ya ədədlər 
arasınd akı  m ünasibətdən,  ya  vahidə  m ünasibətdən  danışılır;  m əsə- 
lən,  iki  dəfə  v a h id ə   m ünasibətdə  m üəyyən  ədəddir,  çox  dəfə  isə 
vahidə ədədi  m ünasibətdədir;  böyüyün  b ir tam  o nda beş (1,5-T.A .) 
dəfəyə  m ün asibəti  isə  müəyyən  ədədə  ədədi  münasibətdir;  düzgün 
olm ayan  kəsirin  düzgün  kəsrə  m ünasibəti  isə  çox  dəfənin  vahidə 
m ünasibəti  kim i  qeyri-m üəyyən  m ünasibətdir;  əlavə  edilənin  əlavə 
olunana  m ün asib əti  isə  ümumiyyətlə,  ədədi  baxım dan  qeyri- 
m üəyyəndir,  o n a  görə  ki,  ədəd  ölçüləndir,  ölçülməyən  barəsində  isə 
«ədəd»  heç  nə  göstərm ir;  axı  əlavə  ediləndə  əlavə  olu n an la 
m üqayisədə  əlavə  o lu n an d an   artıq  r.ə isə d ə vardır,  ancaq  bu  nə isə 
qeyri-m üəyyəndir;  o   necə  düşdü  elə  olur:  [artana,  əlavə  olunana] 
bərabər olur,  ya d a   bərabər olmur.  Belə ki,  bütün  bu  m ünasibətlər 
ədədlərə  aidd ir  və  ədədlərin  xassələridir, 
həmçinin  bərabərliyi, 
oxşarlığı  və  eyniyyəti-ancaq  başqa  ciir  ifad ə  edirlər  (axı  o n ların  
hamısı  belə  m ü n asib əti  nəzərdə  tutur;  d o ğ ru d an   da,  mahiyyəti  b ir 
olan  eyniyyətdə  o lu r,  o  şey  oxşardır  ki,  keyfıyyəti,  eləcə  də 
kəmiyyəti  birdir;  a n c a q   bir-ədədin  başlanğıcı  və  ölçüsüdür,  belə  ki, 
bütün  bu  m ü n asibətlər  ədədə  m ünasibəti  nəzərdə  tutur  a n c a q  
m üxtəlif a n la m la rd a).
Təsir edən və təsiıə m əıuz qalan  arastn d ak ı m ünasibət isə  təsir 
etmək  və  təsirə  m əru z   qalm aq  qabiliyyətlərini  və  bu  qabiliyyətin 
təzahrünü  nəzərdə  tu tu r;  məsələn,  qızdıra  bilən  qıza  bilənə,  kəsən- 
kəsilənə  m ü n asib ətd ə  olur,  çünki  onların 
hər  kikisi  gerçəkdən 
həyata  keçir.  Ə d əd i  m ünasibətlər  isə  digər  bir  yerdə  söylədiyimiz 
anlam da1  gerçəklikdə  həyata  keçmir,  axı  gerçəklikdə  həyta  keçən 
həıəkət  ədədi m ünasibətlərə xas deyil.  Q abiliyyətlərə əsaslanan bəzi 
əlaqələr  isə  z a m a n d a n   asılı  olaraq  rnüxtəlif ifadə  olunur,  məsələn: 
törədici  törədilənə  m ünasibətdə  olu;r  və  törədən  törədilməli  o la n a  
m ünasibətdə  olacaq.  Elə bu anlam da a ta  oğlunun atası  adlanır:  a ta  
törədən,  oğul isə  nəyəsə  m əruz qalandır,törədiləndir.  O ndan  b a şq a,
125

bəzi  m ünasibətlər qabiliyyətdən  m əhrum   olmağa  əsaslamr,  buraya 
məsələn,  bu  anlam da  qabiliyyətdən  m əhrum   hər  şey  deyək, 
anlaşılm ayan  şeylərə aiddir.
Deməli, ədədə görə yaxud  qabiliyyət  anlam ında  əlaqədar olan 
h ə r şey ona  görə  əlaqədar adlanır  ki,  əlaqə və ya  m ünasibət  başqa 
n ə  isə  ona 
m ünasibətdə  olduğuna  görə  yox,  m ünasibət  onun 
m ahiyyətində  olduğu  üçiin əlaqədar  adlanır.  D ərk  edilən,  düşünülə 
bilən  (diapoeton),  ölçülə  biləıı  isə  əlaqələnmiş  -bilik  adlanır  ona 
görə ki, başqası o n a m ünasibətdə olur.  Çünki düşünülən,  ağla batan  
o n u n   haqqında  fıkrin  oldvığunu  göstərir,  ancaq  fıkir  onu n  əks 
etdirdiyi2şey deyildir (əks halda eyni  bir şey iki dəfə deyilmiş olardı; 
b u n a  oxşar olaraq  görmə də  [gözlə]  nəyinsə görünməsidir,  lakin  bu 
görm ə  predm etin  özünün,  onun  nə  olduğunun  görünməsi  olmayıb 
(belə  demək  doğru  olsa  da),  rəngin  və  ya  ona  bənzər  nəyinsə 
görünməsidir.  Bu üsulla eyni  bir  şey  iki  dəfə deyilmiş  olardı,  başqa 
sözlə,  deyilmiş  olardı ki,  görmə görünənin  görüntüsüdür.
Özlüyündə  əlaqələnmə  biır  halda  göstərilən  anlam da  əlaqəl- 
ənm ə  adlanır,  digər  halda-məxsus  olduğu  cinsə  məxsus  olduqda 
əlaqələnmiş  adlanır;  məsələn,  həkim lik  sənətı  b ir 
əlaqələnmə 
adlanır,  ona  görə  ki,  onun  cinsini  -   biliyi-əlaqələnmə  sayırlar. 
O n d an   başqa,  əlaqələnrnə  oııa  deyilir  ki,  ona  m alik  olan  yəni 
əlaqələnmiş onu n sayəsində əlaqələnir;  məsələn bərabərlik ona görə 
əlaqələnmə  adlam r  ki,  bərabər  olanlar  onun  sayəsində  bərabər 
olurlar,  oxşarlıq  isə  on a  görə  əlaqələnm ədir  ki,  onun  sayəsində 
oxşar  olanlar  oxşar  olurlar.  Digər  hald a  nə  iləsə  əlaqələnmə 
təsadüfi baş verir,  məsələn:  insan -  o n u n  iki dəfə  böyük olduğu  [bir 
şey]  onun  üçün  təsadüfi  əlaqəlsnmədir,  iki  dəfə  isə  əlaqələnmədir; 
yaxud iki dəfə və ağlıq eyni bir şey üçün  təsadüfi əlaqələnmədir.
On  altmcı fəsil
Bitmiş  və ya  başa çatmış  (teleion)  [1]  ona deyilir ki,  on un  heç 
olm asa  bir hissəsini  o nd an   kərıarda tap m aq  olmaz (məsələn,  bitmiş 
zam an-ondan  k ən ard a  onun  hissəsini  təşkil  edən  heç  bir  zaman 
tap m a q   olmaz);  [2]  odu r  ki,  ləyaqətinə  və  dəyərinə  görə 
öz 
sahəsində  ondan  irəli  getmək  m üm kün  deyil;  məsələn,  həkim  və 
fleytaçı öz sahələrində heç bir qüsuru olm adıqda bitm iş,  mükəmməl 
sayılır  (bu  ifadəni  məcazi  mərıada  və  pisə  m ünasibətdə  işlədərkən, 
b ir  halda  ki,  danosçunu  və  oğrunu  yaxşı  da  adlandırırıq  onda
126
o n lar  h a q q ın d a   yaxşı  danosçu,  yaxşı  oğru  olduqlarını  demiş 
oluruq;  ləy aqət  də  bir  m ükəm m əllikdir;  doğrudan  da,  hər  bir  şey, 
hər  b ir  m ahiyyət  o  halda  m ükəm m əl  olur  ki,  onların  ləyaqət 
növünə  görə  təbii  kəmiyyətinin  heç  bir  kəsiri  və  qüsuru  yoxdur);
[3]  b itm iş  yaxşı  sonluğa  çatm ışa  deyilir:  ona görə  o bitm iş  (teleion) 
adlanır  ki,  so n a   (telos)  çatm ış  o lu r,  çünki  bir  halda  ki,  sonluq 
axırdır,  b ir  «bitm işi»  pisə  də  aid   eclib  deyirik  ki,  bu  ad am   öldü,  bu 
şey  m əh v   oldu ;  ona  görə  ölüm  də  rnəcazi  m ənada  sona  çatm adır. 
Sonlu  m əq səd   də  sondur.-Bax  özlüyündə  bitmiş  neçə  anlam da 
işlədilir-bir  qisim   şeylər  o n a   görə  bitmiş  sayılır  ki, 
onların 
yaxışdığında qüsu r yoxdur, o nu  ö rtm ək  olmaz və o n lard an  kənarda 
[onların  m ükəm məlliyini  artıran ]  heç  nə  tapm aq  olm az,  bir  qisim 
şey  isə  o n a   görə  bitmiş,  başa  çatm ış  sayılır ki,  öz  sahələrində  onla- 
rın  ta y ı-b ə ra b ə ri  yoxdur  və  onları  təşkil  edən  hissələrdən  heç  biri 
o n lard an   k ə n a rd a   deyildir.  Q a la n   biitüıı  şeylər  isə  o n a   görə  bu 
m ənalara  uyğıın  adlandırıhr  ki,  o ıılar  məcazi  m ənada  bitm iş  ad- 
landırılan  y a  nəsə  edir,  ya  nəyəsə  m alikdir,  ya  nə  iləsə  bu  və  ya 
başqa  m ünasibətdədir.
On yeddinci fəsil
H ü d u d   [1]  hər  bir  şeyin  sərhəddinə  (to  eschaton)  deyilir  ki, 
başqa  sözlə  o   birincidir  ki,  o n d a n   kəııarda  onun  heç  b ir  hissəsini 
tap m a q   o lm a z   və  o  birincidir  ki,  bütün  hissələri  onun  öz  daxilində 
olur;  [2]  kəm iyyətin  hər  b ir  üm um iliyinə  və  ya  kəm iyyəti  olana 
deyilir;  [3]  h ə r  bir  şeyin  m əqsədidir  (məqsəd  hərəkət  və  fəaliyyətin 
irəli  gəldiyi,  o n ların   yönəldiyi  yəni  s;on  səbəbdir);  [4]  hər  bir  şeyin 
m ahiyyəi  və  onun   varlığıdır,  çünki  şeyin  varlığı  -  [şeyin]  idrakım n 
hüdud udu r;  əgər  idrakın  hü d udu d ursa,  oııda  predm etinin  də 
hüdu d udu r.  O na  görə  də  aydınd:;r  ki,  başlanğıc  h aq q ın d a  neçə 
anlam da  danışılırsa  o  qədər  və  oııdan  da  çox  an lam d a  hüdud 
haqqında  danışılır,  çünki  başlanğıc  bir  hüduddur,  an caq   hər  bir 
hüdud  başlanğıc deyil.
On səkkizinci fəsiil
H a q q ın d a   müxtəlif anlam lard a  danışılan  substrat:  [1]  hər  bir 
şeyin  fo rm a sı  və  ya  m ahiyyətidir;  məsələn,  o  şeydir  ki,  onun
127

üzündən  kim sə  xeyirxahdır  -   bu  xeyrin  özüdür;  [2]  o  şeydir  ki, 
birinci  kimi  o n d a   təbii  olaraq  nəsə  doğur,  məsələn,  səthdə-rəng. 
Deməli,  [nəyinsə olması] «nəyin üzündən  olursa o»  biıinci an lam d a
-   form adır,  ikinci  anlam da isə hər bir şeyin m ateriyasıdır yəni (kai) 
hər  bir  şeyin  birinci  substratıdır.  Ümumiyyətlə  deyilərsə,  «olanın 
nəyin üzündən olması»nın  «səbəbin»  m ənaları  qədər mənası vardır: 
deyirlər  ki,  [3]  «kiminsə  gəlişi  nə  iləsə  bağlıdır»  yaxud  «nədən 
ötrüsə o gəldi»  və eləcə də  [4]  «nəyinsə  naminə yanhş  və ya  düzgün 
q ərar  çıxarıldı»  və  ya  «yalart  yaxud  doğru  q ə ra r  çıxarılm asının 
səbəbi  budur».  Sonra  [5]  «nəyə  görəsə»  predm etin  halına 
m ünasibətdə işlədilir,  məsələn:  lcimsə  nəyinsə üstündə  d urub  yaxud 
nəyə görəsə gəlir.  Bütün bunlar halı və yeri bildirir.
O na  görə  «özlüyündə»  barəsində  də  fərqli  anlam larda 
danışm aq  lazım dır.  «özlüyündə»  -  [1]  hər  bir  şeyin  varlığıdır, 
məsələn:  K aliy  -   özlüyiində  Kalliydir  və  K alliyin  varlığıdır;  [2] 
şeyin  m ahiyyətinə  daxil  olandıır,  məsələn  Kalliy  özlüyündə  canlı 
varlıqdır.  Çünki «canlı varhq» Kalliyin müəyyənliyinə və ya tərifinə 
daxildir:  axı  K alliy  bir  canlı  v'arlıqdır;  [3]  şeyin  özünə  və  ya  onun 
hissələrindən  birinə  birinci  kiıni  qəbul  edilən  necədir,  məsələn: 
bədənin  dərisi  özlüyündə  ağdır  və  insan  özlüyündə  canlıdır,  çünki 
ruh  insan  həyatını  birinci  kimi  özündə  daşıyan  hissəsidir;  [4]  o 
səbəbi özü o lan  şeydir; insanda, əlbəttə,  bir neçə səbəb vardır:  canlı 
varlıq,  iki  ayaqlılıq,  ancaq  yenə  də  özlüyündə  insandır;  [5]  ancaq 
nəsə  bir  şeyə  məxsus  olan,  təkcə  ona  məxsus  olduğu  üçün 
özlüyündə ayrıca mövcud olur.
On (lo(jcj|iızuncu fəsil
Yerləşmə  hissələri  olan  tam da  ya  məkanca,  ya  qabiliyyətə1 
görə,  ya  növə2  görə  nizamlıhq  yaxud  düzülüşə  deyilir,  çünki  bu 
zam an «yerləşmə» sözüniin göstərdiyi  kimi,  bir hal  olmalıdır.
İyirminci fəsil
M alik  olm a  yaxud  xassə  (hexis)  [1]  m alik  olanm   fəaliyyətinin 
bir  təzahürünə  və  bir  hərəkət  və  fəaliyyət  kimi  malik  olduğuna 
deyilir (axı edən və edilən edihnə,  tikən  və tikilən arasında tikm ə və 
i.a.  duru r;  eləcə  də p altara m alik  olan  və  onun m alik  olduğu  paltar
128
arasında  malik  olma  duru r).  Belə  yiyəliyə  malik  o lm a,  aydındır ki, 
m üm kün  deyil  (çünki  əgər  yələnm ək  mümkün  olsayd ı  yiyələnmək, 
sonsuzluğa  aparardı);  [2]  elə  yerləşməyə  deyilir  k,  o n u n   sayəsində 
yerləşən  özlüyündə  və  ya  b a şq asın a   m ünasibətdə  yaxşı  və  ya  pis 
olur,  məsələn:  sağlamlıq  b ir  xassədir,  çünki  o  belə  durum dur. 
Ondan  başqa,  xassə  h a q q m d a   həm   də  o  zam an  d am şılır  ki,  tam ın 
hissələrindən  yalnız  biri  o  c ü r  durum da  olsun;  o  səbəbdən  tam ın 
ayrı-ayrı hissələrinin dəyəri  d ə  b ir növ xassədir.
İyirmi  birinci fəsil
Keçici  yaxud  m üvəqqəti  xassə  və  ya  h a l  (pathos)  [1] 
dəyişilməsi  mümkün  olan  x assəyə deyilir,  məsələn:  a ğ  və qara,  şirin 
və  acı,  ağır  və  yüngül  və  i.a;  [2]  bu  xassələrin  və  onların  dəyi- 
şilməsinin  müxtəlif təzahürlərin ə  deyilir;  [3]  d ah a  çox   üıək  ağrıdan 
bədbəxt  dəyişikliklər  və  h ərək ətlər  müvəqqəti  a d la n ır.  [4]  O ndan 
başqa,  böyiik bədbəxtliklər və  kədərlər də ötəri xassələr adlanır.
İyirmi ikinci fəsil
M əhrurn  olm adan  o  z a m a n   damşılır  ki,  [1]  predm et  başqa 
predm etlərə  təbiətcə  xas  o la n   nəyəsə  təbiəti  üzrə  m alik  olmasın, 
m əsələn,  deyilir  ki,  bitki  gö zd ən  m əhrumdur;  [2]  predm et  onun 
özünə  ya  da  onun  cinsinə  təbiəti  üzrə  malik  o lduğ u   nədənsə 
m əhrum   olsun;  məsələn,  k o r   insanın  və  köstəbəyin  göıməkdən 
m əh ru m   olması  eyni  m əııada  deyildir:  köstəbək  m ənsub  olduğu 
cinsə  görə  görmə  qabiliyyətindon  m əhrum dursa  insan   -   özü  öz 
fərdiyyətinə  görə  göı mə  qabiliyyətindən m əhrum   o lu r;  [3]  predm et 
hansısa  bir  zamana  qədər  təbiətind ə  olmah  nə  isə  b ir  şcyə  malik 
o lm adıqda:  korluq  bir  m əhrum iyyətdir,  ancaq  istənilən  yaşda 
görmə  qabiliyyətindən  m əh rıım   olmuşa  kor deyilm ir,  kor  o  adam a 
deyilir  ki,  təbiəti  üzıə  görm ə  qabiliyyətinə  malik  olm alıdır,  ancaq 
bu  qabiliyyətə  malik:  olm am ışd ır,  yəni  anadan  gəlm ə  kordur.  Bir 
şey  o n a   təbiəti üzrə xas  olan,  yax u d   təbiətində  nə üçün,  necə olm ah 
b ir  özəlliyə  malik  olm adığı  hallarda  da  o  a n la m d a   məhrum 
o lm a d a n  danışıhr.
«Siz»  yaxud  «dir»  ilə  b aşlayan  inkarın  neçə  anlam ı  varsa 
m əh ru m   olm adan da  o  q əd ər  anlam lard a danışılır:  məsələn,  bir şey 
o n a   təbiətdən  veri'ən  bərabərliyə  malik  olm alı  halda  o  bu
129

bərabərliyə  m alik  olm adıqda  o  bərabərsiz  (qeyri-bərabər)  adlanır; 
görünm əz-odur  ki,  onun  üm um iyyətlə  rəngi  yoxdur  və  ya  odur  ki, 
rəngi  pis  görünəndir;  ayaqsız  -   o n a   deyilir  ki,  onun   ümumiyyətlə 
ayağı  yoxdur,  yaxud  ayaqları  zəifdir.  Sonra,  bu  cür  inkarlıqlar 
şeylərə  o n a   görə  aid  edilir  ki,  o n lar  ırıüəyyən  bir  özəlliyə 
əhəmiyyətsiz  dərəcədə  m alik  olu rlar,  məsələu,  dənəsiz  meyvə;  b u  
onun m üəyyən dərəcədə yararsız olduğu dem skdir.  Sonra,  o zam an 
aid  edilir  ki,  bir  şey  çətin  yaxud  pis  hasil  edilir;  məsələn,  bir  şey 
kəsilən  olm adıqda yox çətin  və  pis  kəsildiyi  üçün  kəsilməz  adlanır. 
Sonra-belə  in k a r şeyə  ona  görə  aid   edilir ki,  o  üm umiyyətlə  nəyəsə 
m alik  deyildir;  bir  gözlü  ad am   k o r  sayılmır,  hər  iki  gözü  görmə 
qabiliyyətini  itirənə  kor  deyilir.  O d u r  ki,  ham ı  yaxşı  yaxud  pis, 
ədalətli  yaxud  ədalətsiz  deyildir,  yaxşı  və  pis,  ədalətli  və  ədalətsiz 
arasında o rta  b ir hal da vardır.
İyinni üçüncü fəsil
«01m aq»  yaxud  «saxlam aq»  (echein)  m üxtəlif m ənaları  ifadə 
edir;  [1]  b ir  şeylə  öz  təbiətinə  uyğun  yaxud  öz  istəyinə  uyğun  dav- 
ranm ağı;  o n a  görə  deyirlər  ki,  həyəcan  insanı,  tiranlar  d a  şəhər- 
dövləti  «saxlayır»,  geyinənlər  isə  p a lta ra   malik  olurlar;  [2]  meyilli 
olmağı,  məsələn,  miss  heykəl  form ası  alm ağa,  bədən-xəstəliyə  me- 
yillidir;  [3]  saxlayanın  saxlanılanı  özündə  saxlamasım;  məsələn, de- 
yilir ki,  saxlanılam   özündə  saxlayır:  qab-suyu,  dövlət-insanları,  gə- 
mi-dənizçiləri,  eləcə  də  tam -hissələri  özündə  saxlayır.  [4]  Nəyinsə 
hərəkətinə  yaxud  fəaliyyətinə  öz  istəyinə  uyğun  olaraq  əngəl  olan 
haqqında  deyirlər ki,  o  saxlayır,  məsələn,  sütunlar  ağırlığı  saxlayır, 
bu  cür  də  deyirlər  ki,  şairlər  A tlan tı'  göyü  sa>;lamağa  m əcbur  edir, 
çünki əks təqdirdə göy yerin üzərinə düşə bilər;  bu n u  təbiət haqqın- 
da2 düşünənlərin  bəziləri  deyir.  Bu  m ənada  da  nəyisə  bir yerdə sax- 
layan  haqqında  deyilir  ki,  o  yerdə  saxlanılmalı  olanı  saxlayır,  çünki 
əks halda  birlikdə olanların hər biri istədyi istiqamətdə danışardılar.
«Nədəsə  olmaq»  isə  «olm aq»  sözünün  m ənalarına  oxşar 
anlam ları bildirir.
İyirmi dördüncü fəsil
«N ədənsə  ibarət  olmaq»  (ektinos)  aşağıdakı  m ənaları  bildirir:
[1]  m ateriya  kimi  bir şeydən  ib arət  olm ağı,  həm  də  iki  cür -  bu  ya
130
birinci  cinsə,  ya  so n u n c u   növə  aid  olur;  m əsələn,  bütün  hovuzlar 
s u d a n 1,  bütün  heykəllər  -   misdən  iabərt  o ld u ğ u   kimi;  [2]  hərəkəti 
tö rəd ən   biıinci  b a şla n ğ ıc   kimi  səbəbi  (m əsələn,  savaş  «nədən» 
törənm işdir?  M ü b ahisədən ,  çünki  m übahisə  -   savaşın  başlanğıcı- 
dır);  [3]  m ateriya  və  fo rm ad an   (m arphe)  məsələn:  hissələr  -   tam  
«dan»,  şeir -  «İliada»  «dan»,  daşlar -  ev «dən»  ibarət olana məxsus 
olm ağı,  çünki  form a-m əqsəddir,  o  şey  isə  b a şa   çatmış  sayılır  ki, 
m əqsədə çatm ış  olsun;  [4]  form a  (eidos)  kim i  hissələrdən ibarət  ol- 
m ağı,  məsələn:  « insan»  -  «ikiayaqlı»dan,  «heca»  -  «nitqin  səslə- 
rin»dən  ibarət  o ld u ğ u   kim i;  bu  isə  heykəlin  -  m isdən  olması  anla- 
m ınd an  fərqli anlam a. m alikdir:  axı  m ürəkkəb  m ahiyyət -  hissi  qav- 
ranıian  m ateriya  « d a n » ,  fo rm a  da  m ateriya  «dan»  ancaq  form aya 
xas  o lan   m ateriya«dı: n»  ibarətdir.  Deməli,  b ir  h a ld a   «ııədənsə  iba- 
rət  olm aq»  b arəsind ə  göstərilən anlam da  danışılır,  digər halda  isə  -
[5]  b u   m ən alard an   biri  b a şq a   bir  şeyin  hissələrindən  törənənə,  mə- 
sələn:  uşaq  -  a ta   və  a n a   «dan»,  bitki -   to rp a q   «dan»  törəndiyindən 
o n la ra  tətbiq  cdildikclə işlədilir.  «Nədən  ib arət  olm aq» həmçinin  [6] 
za m a n c a   nədənsə  baş  verəni,  məsələn:  gündüz  «dən»  sonra  gecəni, 
«sakitlikdən»  so n ra   -  qasırğ anı  göstərir,  çünki  b u n lar zamanca  biri 
digərindən  so n rad ır.  Bu  hallardan  birində  belə  danışılır  ona  görə 
ki,  indicə gətirilmiş  m isallard a olduğu kimi  b ir hadisə digəri ilə əvəz 
o lu n u r,  digər  h a lla rd a   isə-yalnız  bir  hadisə  digəıindən  zam anca 
so n ra  gəldiyi  a n la m ın d a   danışılır,  məsələn:  gecə  və  gündüzün 
bərabərliyin  «dən»  so n ra   dəniz  səyahətinin  başlanm ası,  çünki 
səyahət  gecə  və  gündüzün  bərabərləşm əsindən  so n ra  başlanır  və 
D ionisiy b ay ram ın «dan »   so n ra  daTarqeliy bay ram ı  başlanmər.
İyirmi beşinci fəsil
Hissə:  [1]  [a]  m üəyyən  bir  kəm iyyətin  bu  və  ya  digər 
bölünəninə  deyilir  (çiinki  kəmiyyətdən  ayrılan   həmişə  onun  hissəsi 
adlanır,  məsələn:  iki  b ir  m ənada  üçün  hissəsidir);  [b]  digər  bir 
anlam da  hissələr  ölçii  vəzifəsini  yerinə  yetirənlərə  deyilir;  ona  görə 
də  iki  bir  halda  üçün  hissəsidir,  digər  hald a  isə  hissəsi  deyildir;  [2] 
hissə  kəm iyyəti1  nəzərə  alm ad an   növün  bölünənlərinə,  eləcə  də 
kəm iyyətin  hissələrinə  deyilir;  ona  görə  də  növlər  haqqında  deyilir 
ki,  on lar  cinsin  hissələridir;  [3]  tamın  və  ya  form anın  bölündüyü 
yaxud  təşkil  o lu n d u ğ u   yax u d  form anın  m alik   olduğu  ünsürlərə
131

deyilir;  məsələn,  miss  k ü rəd ə  yaxud  miss  oyuncaqda  miss  (yax ud 
form a  verilmiş  materiya)  və  bucaq  hissələrdir;  [4]  hər  bir şeyi  aydm - 
laşdıran tərifə daxil olan d a tam ın hissəsi adlanır;  od ur ki, cinsə növün 
hissəsi də deyilir, başqa bir anlam da isə növ -  cinsin hissəsidir.
İyirmi altıncı fəsil
T a m  ona deyilir ki,  [1]  o n u n  təşkil  olunduğu hissələrin hər biri 
o n d a   vardır,  həmçinin  o n a   deyilir  ki,  [2]  əhatə  etdiyi  şeyləri  b ir 
b ütöv  kimi  əhatə  edir;  b u   isə  iki  cür  olur.  ya  elə  olur  ki,  b u  
şeylərdən  hər  biri  bütöv  kim i,  ya  d a  onların  hamısı  birlikdə  bir 
bütöv  təşkil  etmiş  olur.  Y əni:  [a]  ümumi  və  bu  baxım dan  d a 
üm um iyyətlə  özünü  bir  bü töv   kimi  göstərən  o  anlam da  üm um idir 
ki,  o   ço x   şeyləri  əhatə  edir,  çünki  o  əhatə  etdiklərinin  hər  birində 
özünü  göstərir  və  onların  h a q q m d a   m əlum at  veı ir,  bununla  belə 
o n ların  hər biri ayrılıqda birdir; məsələn, at, insan,  tanrı -  birdirlər, 
çünki  onların hamısı canlı  varlıqlardır.  [b]  fasiləsiz və m əhdud olan 
isə  b ir   neçə  hissədən  xüsusilə  də  im kanda1  verilən  yaxud 
gerçəklikdə verilən  hissələrdən  ibarət  b ir  olduqda  bütöv  sayılır.  Bu 
z a m a n  təbiət şeyləri süni şeylərdən d a h a  artıq dərəcədə bütövdürlər; 
b u n u  biz tək haqqında da dem işdik, çünki bütövlük bir vəhdətdir.
S onra,  [3]  kəmiyyətə a id  olanlar arasında başlanğıcı,  aralığı və 
sonu  olanlardan  m əcm uu  h alınd a  (to   pan)  olan  ona  deyilir  ki, 
hissələrinin  durum u  onun  üçün  fərqlər  yaratm ır,  bütöv  isə  -   odur 
ki,  o n d a   hissələrin  d u ru m u   fərqlər  yaradır.  Bunların  hər  ikisinin 
o ld u ğ u   həm  bütövdür,  h əm   də  m əcm udur;  buraya  durum u 
dəyişildikdə  təbiəti  olduğu  kim i  qalan  xarici  form ası  isə  dəyişilən 
şeylər  aiddir2;  miəsələn,  su,  hər  cür  rütu b ət  eləcə  də  ədəd  məcmu 
ad la n ır,  «bütöv  ədəd»  və  «bütöv  su»  isə  yalnız  məcazi  m ənada 
işlənir.  «Hər  şey»  h aq q m d a   bir  kimi  deyilənlər  onun  ayrı-ayrı 
hissələrinə  münasibətdə  işlədilən  «hamısı»  barəsində  də  deyilir, 
m əsələn:  «hər şey ədəddir»,  «ham ısı vahiddirlor».