Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Doqquzuncu fəsi!
G erçəkliyin  səadətdən  yaxşı  və  qiymətli  olması  isə  -   aydındır. 
Q abiliyyətli  kimi  göstərilən  əksliklərə  eyni  dəıəcədə  qabiliyyətlidir; 
m əsələn,  sağlam lığa  qabil  o lan   insan  eyni  bir  zam anda  və  eyni 
dərəcədə  xəstəliyə də q ab ild ir,  yəni xəstələnə  də  bilor;  axı sağlam  və 
xəstə  o lm a q   qabiliyyəti  h ə m   sükunətdə,  həm  də  hərəkətdə  olur, 
q u ru r və  dağıdır,  qaldırır  və yıxır  -  [hər dəfəj  eyni  bir  şey  baş  verir. 
Beləliklə,  əksliklərə m alik  o lm a q  qabiliyyətləri  eyni bir vaxtda olur, 
a m m a   əksliklərin  özləri  eyni  b ir  v axtda  ola  tilm əzlər;  həm çinin  o 
d a  m ü m k ü n   deyil  ki,  [eyni  bir  şeydə]  bir-hirinə  əks  durum lar 
gerçəklikdə  eyni  bir  v axtda  olsun  (məsələn,  [eyni  bir  vaxtda]  həm 
sağ lam   həm   də  xəstə  olm aq  m üm kün  deyil).  Belə  ki,  əksliklərdən 
biri  m övcud   olmalıdır,  qabiliyyət  isə  -  ya  onların  ikisinə  də  qabil 
o lm a q d ır,  ya  da  qabil  o lm a m a q d ır  (çünki  qəbul  olm am aq  da 
qabiliyyətdir).  Beləliklə,  gerçəklik  yaxşıdır.  Pis  sonluqda  isə  gerçək 
o lan   qabiliyyətdən  pisdir.  Çünki  qabiliyyətə  m alik  olan  hər  iki 
əksliyə m alik  olmağa qabildir.
A y d ın d ır  ki,  [pis]  şeylərlə  yanaşı  m övcud  olmur:  axı  təbiətcə 
[şərə]1  q ab il  olm aqdan pisdir.  Dem əli,  əzəli  və  əbədi  olanda  heç  bir 
pislik,  heç  b ir  ayıb,  heç  b ir  k o rla n m a   yoxdur  (axı  korlanm a  da pis 
c ə h ətd ir2).  Həndəsi  fiq urların   xassələri  də  fəaliyyət  vasitəsilə  aşkar 
edilir:  onları  xəttlər  keçirm əklə  a şk ar  ediriər.  Bu  xətlər  artıq 
çəkild ikd ə  [axtarılan xassələr]  aydınlaşm ış  olur,  am m a  onlar yalnız 
im k a n   h alın da  olurlar.  N iyə  üçbucaqda  bucaqlar  birlikdə  iki  düz 
xətti  təşkil  edirlər?  O na  görə  ki,  bir  nöqtədə3  kəsişən  bucaqlar  iki 
düz  x ə ttə   bərabərdir;  beləliklə,  əgər  tərəflərdən  birinə  paralel  olan 
x ətt  çəkilm iş  olsay,  onda  [cizgiyə]  baxarkən  bunun  nə  üçün  belə 
o ld uğ u   b ir  an d a  aydın  olar.  Niyə  hər  dəfə  yanm dairədə  cızılmış 
b u caq   düzbucaq  olur?  O n a   görə  ki,  əgər  ikisi  [cızılmış  yaxud 
çəkilm iş  bucağın] əsasım təşk il edən, üçüncüsü isə əsasın ortasından 
d ü zbu cağın altından keçirilm iş üç bərab ər xətt varsa,  onda [cizgiyə] 
bir  b ax ış  yetər  ki,  öncəki  m ü d dəan ı4  bilən  üçün  nəticə  aydm   olsun. 
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  im k a n d a   m övcud  olan  fəaliyyət  vasitəsilə 
a ş k a r  olur.  Bunun  səbəbi  isə  o d u r  ki,  təfəkkür-fəaliyyətdir.  Beləki 
[bu  an lam d a]  im kan  fəaliyyətdən  asıhdır,  bax  elə  buna  görəə  də,
200
hər  bir  ayrıca  h a ld a   yaranm asına  görə  fəaliyyət  [imkana  m ün a- 
sibətdə]5 sonra,  ik in c i olsa  da, dərketm ə fəaliyyətdə baş verir.
Onuncu fəsil
M övcudluq 
və 
qeyri-mövcudluc[ 
haqqında, 
birincisi 
kateqoriyaların n ö v ü n ə uyğun olaraq  danışılır;  ikincisi, im k a n d a  və 
ya  gerçəklikdə  m övcudluq  və  cıeyri-m övcudluq  haqqında  bu 
kateqoriyalara  və  o n la ra   əks1  olan  k a te q o riy a la ra   uyğun  danışılır; 
üçüncüsü,  sözün  ə sas  anlam ında  m övcud  o la n   şeyləərdə  əlaqəlnm ə 
və  ayrılma  vasitəsilə  olan  həqiqi  və  yalan  olan dır,  belə  k,  h əqiqəti 
aynlmışı  ayrı  və  birləşəni-birləşmiş  devir,  y a la n   isə  şeylərin  gerçək 
durum una əks o la n ı deyir.  Bir halda ki,  belədir,  onda soruşula bilər 
ki,  həqiqət  və  y a   y a la n   kimi  göstərilən  fik ir  nə  zam an  h əq iq ət  nə 
zam an  yalan  olur.  B un unla  nə demək  istədiyim izə  diqqət  yetirm ək 
lazım dır.  M əsələn,  sən  o na  görə  ağbəniz  cleyilsən  ki,  biz səni  d o ğ ru  
olaraq  ağbəniz  sayırıq,  sən  olduğun  ü çün  bun u  təsdiq  etm əklə 
bizlər  doğru  d a n ışırıq .  O dur  ki,  əgər  b ir  şey  hər  zaman  əlaq ədə 
olursa  və  ayrıla  bilm əzsə,  başqa  bir  şey  h ər  zaman  a y rıd ır  və 
əlaqədə ola  bilm əzsə,  bir başqası is əlaqədə və ayrı ola bilərsə,  o n d a  
«olm aq»  -  ə laq əd ə  olm aq  dem əkdir  və  bir  şeyi  təşkil  edir, 
«olm am aq»  is  -   əlaqədə  olmamac[  d em ək d ir  və  birdən  d a h a   çox 
şeyi  təşkil  edir.  O n la rın   hər  ikisini  nəzrdə  tu ta n   eyni  bir  rəy  və  ya 
həqiqi  və  yalan  o lu r   və  o  bir  vaxt  həqiqi,  b a şq a   bir  vaxt  isə  y a la n  
ola  bilər;  h alb u ki,  b a şq a   cür  ola  bilm əyən  eyni  bir  fıkir,  b ir  vaxt 
həqiqi,  başqa  b ir v a x t  isə  yalan  olm ur  və  həm işə eyni  m ühakim ələr 
həqiqi və ya y a la n  olurlar.
A ncaq  tə ık ib s iz   şeyləərə  m ünasibətdə  varlıq  və  qeyri-varlıq, 
həqiqi  və  yalan  n ədir?  Axı  burada  v a rlıq   m ürəkkəb  tərkibli  yəni 
əlaqəli  deyildir,  qeyri-varlıq  isə  -   ay rıln ıan ı  bildirir,  buna  m isal 
olaraq,  biz,  m əsələn,  deyirik  ki,  «ağac  ağdır»  və  ya  «d iaq o n al 
ölçülməzdir»;  b u r a d a   həqiqi  və  yalan  d a  yux arıda  göstərilən  h a ld a  
olduğu  kimi  deyil.  B urada  həqiqət  y u x a rıd a   göstərilən  an lam ı 
daşımadığı  kim i,  v arlıq   da  o  anlam ı  daşım ır.  Burada  həqiqət  və 
yalan  aşağıdakı  dem əkdir:  həqiqət  [sanki]  əl  il  yoxlam lanm   [to 
thiqein]  və  nağıl  ediləndir  (axı  təsdiq  e tm ə k   və  nağıl  etm ək  eyni 
deyil),  bu  yolla  əm inlik  mümküıı  o lm a d ıq d a   biliksizlik  o lu r 
doğrudan  da  şeylərə  m ünasibətdə  y a n ılm a q   mümkün  deyil  -  
təsadüfən  başqa  s a d ə   m ahiyyətlərlə  də  iş  eyni  cürdür  çünki  o n la ra
201

m ü nasibətdə  də  yanılm aq  m üm kün  deyil;  və  onların  hamısı 
im k a n d a   deyil,  gerçəklikdə  mövcud  olurlar,  çünki  əks  halda  onlar 
y a ra n a   və  m əhv  olardılar;  öz-özünə2  mövcud  olan  iso  yaranm ır  və 
m h v   olmur,  çünki  əks  h a ld a   o  nədənsə  yaranm alı  olardı;  odur  ki, 
gerçəklikdə  də  özü-özündə  varlığa  m ünasibətdə  yanılm aq  olmaz, 
a n c a q   onu  düşünm ək  ya  olar  ya  d a   olmaz.  Ona  m ünasibətdə  sual 
o n u n  xassələri haqq ın d a  de)dl3, yalnız varlığı ilə  bağlı qoyulur.
H əqiqət  kimi  varlığa,  yalan  kim i  qeyri-varlığa  gəlincə,  bir 
h a ld a  əgər (gerçəkdən,  işdə  əlaqəli  olanı)  əlaqələndirirlərsə,  b urada 
həq iq ə t  vardır,  əgər belə əlaqəlrıdirmə yoxdursa,  onda  bu  yalandır, 
d ig ər halda isə əgər bir şey  varsa və gerçəkdən m övcuddursa ancaq 
o ld u ğ u   kimi  m övcuddur4;  əgər  o  bu  cür  olduğu  kimi  mövcud 
deyilsə  deməli,  üm um iyyətlə  mövcud  deyil  və  b urada  həqiqət  o 
m övcudluğun  düşünülm əsindən  ibarətd ir  və  b u rad a   yalan  yoxdur, 
a n c a q   biliksizlik  vardır,  am m a  bu  korazehinliyə  oxşar  biliksizlik 
deyildir:  axı  birisinin  korazehinliyini  ümumiyyətlə  düşünmə 
qabiliyyətinin olm am ası5 ilə müqayisə etm ək olar.
Həm çinin  aydm dır  ki,  hərəkətsiz  şeylərə  m ünasibətdə,  əgər 
o n la rı  hərəkətsiz  ad lan d m rlarsa  zam an  anlam ında  səhv  etmək 
olm az.  Əgər məsələn,  hesab edirlər ki,  üçbucaq  dəyişilməzdir,  onda 
o n u n   bucaqlarm ın  iki  diiz  xəttə  bir  vaxt  bərabər  olduğunu,  başqa 
b ir   vaxt isə  bərabər  olm adığım   düşünməyəcəklər  (axı  belə  olduqda 
o   dəyişilən  olardı).  A m m a  tam   hesab  etm ək  olar  ki,  bir 
dəyişilm əyən  şeyin  belə xassəsi vardır,  [həmən növdən]  olan,  başqa 
b ir  dəyişilməz şeyin isə elə xassəsi yoxdur,  məsələn  heç  bir cüt  ədəd 
s a d ə 6 ədəd deyil, ya d a bəzi ədəcllər belədir, bəziləri yox.
Ədədcə  bir dəyişməyən  şeyə  m ünasibtdə  isə  belə  yanlışhğa  yol 
verm ək  olmaz:  b u rad a   artıq   birinin  belə  b ir  xassələrə  malik 
o lduğunu, başqasm ın m alik olmadığını düşünmək  olmaz,  am m a bu 
şey  haqqında  yalnız  həqiq;  yaxud  yalan  söyləmək  olar,  çünki  o 
şeylə bağlı hər bir məsələ hər zam an başqa cüı* yox,  bu cür olur.
202
O N U N C U   K İT A B  (I)
Birinci
A yrı-ayrı  sözlərin  neçə  a n la n ıd a   işlədildiyini  araşdırdığım ız 
yerdə  deyildiyi  kimi  tək  h aq q ın d a  m üxtəlif  anlam lard a  damşılır; 
am m a  təkin  anlam ının  m üxtəlifliyini  dörd  əsas  növə  ay ırm aq  olar 
ki,  birinci  və  özlüyündə  tək  nəyə  deyilir:  [1]  tək  to x u n m a  yaxud 
əlaqə  vasitəsilə  deyil,  təbiətcə  y a   ümumiyyətlə,  ya-xüsusilə 
fasiləsizdir  (h əm   də  burada  təki  h ərək əti  ayrılm az  və  ya  bölünməz 
və sadə o lan d a n   d ah a birinci  saynm q lazıındır);  [2] tək -  h ə tta  daha 
artıq  dərəcədə  -   odur  ki,  o  ta m d ır  və  müəyyən  o b raz a   yaxud 
form aya  m alik d ir,  xüsusilə  b u n a  k ə n a r  güclə  (yapışqanla  yapış- 
dırılam n,  m ıx la  m ıxlananm   birləşdirilrnəsinə  oxşar  biçim də)  malik 
olm ayıb  təb iə tə n   m alikdir  və  öz  fasiləsizliyinin  səbəbi  özündədir. 
Şey  isə  bu  xüsusiyyətlərə  ona  görə  m alik  olur  ki,  o n u n   hərəkəti 
yerinə  və  z a m a n m a   görə  bir  və  bölünm əzdir;  o n a   görə  də  aydındır 
ki,  əgər  b ir  şeyə  ilkin  hərəkətin  birinci  başlanğıcı  təbiətən 
m əxsusdursa  (m ən  yerdəyişmənin  -   dairəvi  hərəkətin  birinci 
başianğıcım   nəzərdə  tuturam ),  o n d a   bu   -   birinci  tək  kəmiyyətdir. 
Beləliklə,  b u   anlam d a  tək  olan  -   ya  fasiləsizdir,  ya  täm dır.  Başqa 
a n la m d a  isə  tək   o d u r ki,  tərifi təkdir.  Tərifı tək olan isə o d u r ki,  tək 
fikirlə  dərk  edilir,  başqa  sözlə  h a q q ın d ak ı  fikir  bölünməzdir, 
bölünm əz  fik ir  isə  növə  görə  və  y a   ədədcə  bölünməz  o lan   şey 
h a q q ın d a   fikirdir;  [3]  ədədcə  bölünrnəyərı  təkcədir,  [4]  növə  görə -  
bölünm əz  o la n   anlayış  və  idrak  üçün  bölünməz  olandır,  belə  ki, 
birincilik  a n la m m d a   m ahiyyətləriıı1  vəhdətinin  səbəbi  tək  sayıla 
bilər.  Beləliklə,  tək  haqqında  bax  b u   qədər  an lam larda  dam şılır -  
tək  təbitən  fasiləsizdir,  bütövdür,  təkcə  və  üm um idir  və  bütün 
bunlar  tək dir,  o n a  görə ki,  bir  halda  onların   hərəkəti  bölünməzdir, 
digər  h ald a  -   onların  haqq ındak ı  fikir  və  ya  onların  tərifləri 
bölünməzdir.
L akin  nəzərə  almaq  lazım dır  ki,  hansı  şeylərin  tək  kimi 
göstərilməsi  m əsələsini  və  təkin  m ahiyyətinin  nədən  ib arət  olduğu 
və  tərifınin  necə  olduğu  m əsələsinin  eyni  olduğunu  düşünm ək 
olmaz (axı  tək   h aqqında göstərilən  anlam İarda danışılır və vəhdətin 
xatırladılan  növlərindən  birinə  m əxsus  olan  şeylərdən  h ə r  biri  tək 
olacaq.  T əkin  mahiyyəti  isə  bəzən  b u   növlərdən  birinə,  bəzən 
başqasına,  h ə tta   «tək»  sözünün  [bilavasitə  anlam ına]  yaxm   olan
203

növünə  m əxsus  olacaq,  halbuki,  göstərilən  şeylər  im kanda 
təkdirlər),  eləcə  də  əgər  bir  lərəfdən  hansı  şeylərin  on lara  aid 
olduğunu  fərqləndirm ək,  digəi'  tərəfdən  isə  onlara  tərif  verm ək 
lazım   gəlsəydi  element  və  səbəb  haqqında  deyilənlər  onların 
haq q ın d a  da  deyilə  bilərdi.  Çiinki  bir  anlam da  element  oddursa 
(həm çinin özü-özündə hiidudsuz2 olan  da yaxud buna  bənzər şeylər 
də  elem entlərdir),  başqa  anlam da  od  element  deyil:  axı  odun 
m ahiyyəti  və  elementirı  m ahiyyəti  eyni  deyil,  amm a  təbii  və 
m üəyyən  b ir  şey  kimi  element  oddur;  «element»  sözü  isə  od   üçün 
təsadüfı  bir  şeyi  yəni  hansısa  bir  şeyin  ilk  əsas  kimi  oddan 
yarandığını  göstərir.  Bunu  səbəb  h aqqında  da,  tək  h aqqında  da  və 
b u n lara  bənzər  digər şejlər  haqqında  da  demək  olar.  O d u r  ki,  tək 
olm aq -  m üəyyən  bir şev kimi  bölünməz  olmaq  və  ya  m əkanca,  ya 
növcə,  ya  fıkirdə  ayrıca  mövcud  olm aq  deməkdir;  başqa  sözlə,  tək 
olm aq  bütöv  və  bölünmz  olmaq,  d ah a  çox,  hər  bir  cins  üçün, 
başlıca  o lara q   kəmiyyət  üçüıı  birinci  ölçü  olm aq  deməkdir;  axı 
[təkin  bu  anlam ı]  buradan  [mahiyyətin  digər  cinslərinə]  keçmişdir. 
Ölçü  kəmiyyəti  dərk  etmək  üçündür;  kəmiyyət  isə  olduğu  kimi  ya 
tək  vasitəsilə,  y a  ədəd3  vasitəsilə,  h ər  bir  ədəd  isə  -   tək  vasitəsilə 
dərk  edilir,  belə  ki,  özlüyündə  hər  b ir  kəmiyyət  tək  vasitəsilə  dərk 
edilir,  kəm iyyətin  dərk  oluııduğu  birinci  isə  təkin  özüdür;  o n a  gör 
də  tək  özlüyündə  ədədirı  başlanğıcıdır.  B uradan  da  bütün  başqa 
sahələrdə ölçü h ər bir şeyin  dərkində birincidir və hər şeyin  ölçüsü -  
uzunluqda,  endə,  dərinlikdə,  ağırlıqda,  sürətdə  təkdir  «ağırlıq»  və 
«sürət»  əksliklərə  eyni  dəracədə  tətbiq  edilə  bilər,  çünki  onlardan 
hər  birinin  iki  anlam ı  vardır:  məsələn,  ağırlıq  hər  hansı  bir  çəkisi 
olan  predm etə  aid  edilir,  sürət  isə  hansısa  bir  hərəkəti  edənə  yaxud 
sürətlə  hərəkət  edən  bir  obvektə  aid  edilir:  axı  sürət  yavaş  hərəkət 
edən cisimdə də,  ağırlıq isə -  d aha yüngül cisimdə də olur.
Belə  ki,  bütün  hallarda  bir  tək  və  bölünməz  ölçü  və  başlanğıc 
olur,  çünki  biz xətti ölçəndə  də  bölünməz kimi  bir addım dan  ibarət 
kəmiyyətdən istifadə edirik:  hər yerdə ölçü kimi bir tək və bölünməz 
axtarılır,  tək  və  bölünməz  olan  isə  ya  keyfiyyətcə,  ya  kəmiyyətcə 
sadədir.  A m m a  h arada nəsə əlavə etm ək  yaxud  götürmək  mümkün 
olm ayanda  ölçü  dəqiq  olur  (odur  ki,  ölçü  ən  dəqiq  ədəddir:  axı  bir 
bütün  m ünasibətlərdə  bölünnıəz  kimi  qəbul  edilir);  bütün  başqa 
h allarda isə bu ölçünü nümunə  kimi götürməyə can atırlar:  məsələn, 
stadidə  (qədim  yunanlarda  uzunluğu  təxminən  150-160  metr  olan 
ölçü  vahidi  -   T.A.),  istedadda  və  ümumiyyətlə  böyük  şeylərdə
204
nəyinsə  əlavə  edilməsi  yaxud  götürülm əsi  kiçik  şeylərə  nisbətən  az 
gözə  dəyir.  O dur  ki,  ham ı  hissi  qavrayışın  göstərdiyi  kimi  [belə 
əlavə  edilm əyə  yaxud  çıxılm ağa]  yol  verməyən  birincini  -   maye 
üçün  də,  dənəvər üçün  də,  ağırlığ ı  və  ya  həcmi  olan  üçün  də  -  ölçü 
edirlər  və  hesab edirlər ki,  b u   ölçünün  lcöməyi ilə kəm iyyəti  bilirlər. 
Eynilə  hərəkəti  də  bu cür,  sa d ə   və daha  tez hərəkətlə ölçürlər, çünki 
o  d a h a   az  vaxt  aparır;  o d u r  ki,  göy  cisimləri  h a q q ın d a   təlimdə 
başlanğıc və ölçü kimi bu cür tə k i götürürlər (yəni əsas kim i bərabər 
və  d a h a   sürətli  həıəkət -  göyün  hərəkəti  götürülür  və  o n a   əsasən də 
bütün  digərləri  haqqm da  m ü h ak im ə  yiirüdürlər),  m usiqidə  -   dördə 
bir ton   (çünki  o  ən  kiçik  to n d u r),  nitqdə  i?ə ayrıca  səs  başlanğıc və 
ölçü  kim i  götürülür.  Bütün  b u n la r  -   o  m ənada  tək  deyillər  ki,  tək 
onların  ham ısı  üçün  ü m um id ir,  yuxarıda  göstərilən  anlam da4 
təkdirlər.
L a k in   Ölçü,  hər vaxt  ədədcə  bir  olmur;  ölçü  bəzən  böyük  olur, 
m əsələn:  dörddə  bir  to n u n   bir-birind ən   səslənmələrinə  görə  deyil, 
ədədi  nisbətlərinə5  görə  fərqlənən   iki  növü  vardır,  ölçü  tətbiq 
etdiyim iz  səslər  də  bir  n eçədir,  həm çinin  kvadratın   diaqonalı  və 
tərəfləri  də  bütün  [ölçülməz]  kəm iyyətlər  kimi  iki  ölçü  ilə  ölçülür. 
Beləliklə,  tək  bütün  şeylərin  ölçüsüdür,  ona  görə  ki,  biz  ya 
k əm iy y ətə  görə,  ya  növə  görə  bölgü  apardıqda  m ahiyyətin  nədən 
ib a rə t  o ld u ğ u n u   bilirik.  T ək   d ə   böliinməzdir,  o n a  görə  ki,  hər  bir 
[şeylər  cinsində]  birinci  olan  bölünrnəzdir.  Am m a  bü tü n   təklər eyni 
a n la m d a   bölünməz  deyillər,  m əsələn,  addım   və  vahid:  vahid  bütün 
m ünasib ətlərd ə  bölünəndir,  a d d ım ı  isə  yalnız  hissi  qavrayış  üçün 
bölünm əzlərin  sırasına  aid  etm ək   lazımdır:  axı,  doğrusu  bütün 
fasiləsizlər bölünəndir.
Ö lçü  hər zam an ölçülənlə eynicinslidir:  kəm iyyətlər üçün ölçü -  
k əm iy y ətdir, uzunluq üçün ölçü -  uzunluqdur,  en üçün ölçü -  endir, 
səs  ü çü n   ölçü  -   səsdir,  ağırlıq  üçün  ölçü  -   ağırlıqdır,  vahidlər  üçün 
ölçü  -   vahiddir  (bunu  belə  də  qəbul  etmək  lazım dır,  ancaq 
ədədlərin  ölçüsü  ədəddir  d em ək   lazım  deyil;  d o ğ rud ur,  əgər 
m ü n asib ət6  burada  [başqa  m isallarcla]  olduğu  kim i  olsaydı  o  cür 
dem ək  zəruri  olardı;  ancaq  iş  o n d ad ır  ki,  b u rad a  tələb   eyni  deyil, 
b u rad a  o   cür  deyilsəydi,  b u   b irlə rir  (vahidlərin)  ölçüsünün  vahid 
yox,  vahid lər  olmalıdır  tələbinə  bənzəyərdi;  ədəd7  isə  vahidlər 
çoxluğudur).
Bax  o  səbəbdən  biz,  həm çinirı  biliyi  və  hissi  qavrayışı  da 
şeylərin  ölçüsü  adlandırırıq,  yəni  ona  görə  ki,  biz  nəyi  isə  bilik  və
205

hissi q av ray ış vasitəsib clərk edirik,  bu zam an onlarm  ölçəndən  çox 
ölçülən8  o ld u ğ u n u   nəzəırə  alm ırıq.  Am m a  bu  bizdə  elə  alm ır  ki, 
guya  bizi  kim sə  başqası  ölçür  və  biz  öz  boynum uzu  uzunluq 
ölçüsünün  L o k o m u n   (0,5  m.  bsrabər  olan  qədim  uzunluq  ölçüsü  -  
T.A .)  b o y u m u za   dəfələrlə  tutm ası  sayəsində  bilirik.  P ro ta q o r  isə 
deyir:  « İn sa n   bütün şeybrin  ölçüsüdür»  bu deyim  «bilikli  insan» və 
ya  «hisslərlə  qavrayan»  [bütün  şeylərin  ölçüsüdür]  deyiminə 
yaxındır,  o  insanlarm   isə biri-hıssi  qavrayışa,  biri-biliyə ınalikdirlər 
və onların barəsində biz deyırik ki,  onlar predm etlərin ölçüsüdürlər. 
Beləliklə,  o n u n   deyimində,  xüsusi  bir  şeyin  olduğu  görünsə  də,  heç 
nə yoxdur.
Beləliklə,  aydındır  ki,  tək  mahiyyəti  etibarı  ilə,  əgər  sözün 
dəqiq  m ən asm d a  göstərilsə,  hər  şeydən  öncə  və  başlıca  olaraq 
kəmiyyət,  s o n ra   da  keyfiyyət  üçün  bir  ölçüdür.  A m m a  tək  əgər  bir 
hald a  -   kəm iyyətcə,  digər  halda-  keyfiyyətcə  bölünməzdirsə,  onda 
ölçü  ola  bilər;  ona  görə  də  tək  ya  üm um iyyətb,  ya  da  tək  olduğu 
üçün  bölünm əzdir.
İkinci fəsil
T əkin  m ahiyyətinə  və  təbiətinə  gəlincə,  bununla  bağlı 
çətinlikləri’  gözdən  keçirəııdə  təkin  nə  və  necə  başa  düşülməli 
olduğunu, 
yəni  özlüyiində  təkin  bir  m ahiyyət  olub  (öncə 
p ifaq orçuların,  sonra  da  P lato n u n   təsdiq  etdiyi  kimi),  olmadığını, 
yaxud  o n u n   əsasmda  bir  təbiinin  durduğunu  və  təbiət  haqqında 
m ühakim ə  yü rüd ənlərdəı  birinin  təki  -   dostluq,  digərinin  -   hava, 
üçüncüsünün  -   hüdudsuzluq  adlandırdığına  oxşar  olaraq  tək 
haqq ınd a  d a h a   aydın  danışınaq  lazım  gəldiyini  araşdırdığım ıza 
uyğun o lara q  işin nə yerdə olduğunu aydınlaşdırm aq zəruridir.
Ə gər  m ahiyyət  və  m övcudluq  haqqında  m ühakim əbrim izdə 
deyildiyi  k im i  heç  bir  üınumi  m ahiyyət  ola  bilməzsə  və 
m övcudluğun özü çoxla yanaşı  tək  (çünki  o  hamısı üçün ümumidir) 
anlam m da  m ahiyyət ola bilməzsə,  yalnız başqa  nəsə haqqında bilgi 
verə  bilərsə,  onda  aydm dır  ki,  tək  m ahiyyət  deyildir:  axı 
m övcudluq  və  tək  hər  lıansı  bir  başq a  şeydən  daha  çox  özbrini 
üm um i  kim i  göstərirlər.  Belə  ki,  bənzərsiz  [physeis]  cinslər  də 
b aşq aların d an   kənarda rnövcud  olan  mahiyyətlər də,  tək  də həmən 
səbəbdən  yəni  m övcudluğun  və  m ahiyyətin  cins  olmaması  üzündən 
cins ola bilm əzlər.
206
Ondan  başqa,  [varlığm   bütün  sahələrində]  [təklə]  bağh  iş  eyni 
cür  olmalıdır:  axı  tək   h aq q ın d a   m övcudluq  barəsində  dam şılan 
anlam larda  danışılır;  o n a   görə  də  keyf'ıyyət  h a q q ın d a   söz  getdikdə 
tək  keyfıyyətcə  m üəyyən  bir  şıeydən  ib a rə t  olur,  eləcə  də 
kəmiyyətdən  söz  g e td ik d ə   aydındır  ki.  m ö vcudluğu n   nə  olduğunu 
aydınlaşdırmaq  lazım   gəldiyi  kimi üm um iyyətlə  tək in   nə  olduğunu 
da  aydmlaşdırmaq  lazım d ır,  çünki  onun  təb iətin in   bundan2  ibarət 
olduğunu  söyləmək  y etərincə  deyil.  B oyaqlarda  tə k   bu  və  ya  digər 
boyadır  (rəngdir),  m əsələn  ağ  boyanı  götürək,  qalan  boyaların 
hamısı  ondan  və  q a ra d a n   törəmədiır,  həm   də  q a ra n lıq   -   işıqdan 
m əhrum luq  o lduğ u   kim i  q a ra   da  ağdan  m əh rum luq d ur;  b e b   ki 
əgər  şeylər  b o y a la rd a n   ib a rə t  olsaydılar,  o n la r  ədədlərdən  ibarət 
olardılar,  an caq  nəyin  ədədləri?  A ydındır  k i,  boyalar  və  tək 
müəyyən  bir  tək,  m əsələn  ağ  boya  olardı.  B una  o x şa r  olaraq,  əgər 
şeylər  m ahm lardan  ib a rə t  olsaydılar  onlar  da  əd əd ,  ancaq  dörddə 
bir to n u n  ədədləri o la rd ıla r,  ancaq ədəd onların m ahiyyəti olmazdı; 
və  tək   də  nəsə  olard ı,  m ahiyyət  isə  təkdən  ib a rə t  yox,  dörddə  bir 
to n   olardı.  Eləcə  də  n itq d ə   mahiyyət  onun  səslərinin  sayından,  tək 
isə  sait  səsdən  ib a rə t  o lard ı.  Amma  əgər  şeylər  düzxətli  fıqurlar 
olsaydılar,  o n d a  o n la r  fiqurların  ədədləri,  tə k   isə  üçbucaqdan 
ib arət olardı.  B unu,  eynilə [mövcudluğun] b a şq a  qism ləri haqqm da 
da söyləmək olar.
Belə  ki,  əgər  ədəd lər  və  tək  durum larda  d a ,  keyfıyyətdə  və 
kəmiyyətdə  də,  h ərək ətd ə  də  varsa  və  bütün  b u   hallarda  ədəd 
müəyyən  şeylərin  ədədləridirsə,  tək  isə  m üəyyən  təkdirsə,  ancaq 
o n u n  mahiyyəti tək  o lm a q d a n  ibarət deyilsə,  o n d a  mahiyyətlərlə də 
m əsəb  bu cürdür,  çünki  ham ısı ilə məsələ deyilən  kimidir.  Beləliklə, 
aydın  olur  ki,  tək  hər  b ir  [mövcudluqda]  m üəyyəndir  və  özü 
özlüyündə  tək  heç  b ir  cinsdə  onun  təbiətini  təşkil  etm ir;  boyalarda 
axtarılan  kəmiyyət  özlüyündə  tək  olduğu  kim i  -   bu  bir  boyadır 
(rəngdir),  m ahiyyətdə  də  axtarılan  özlüyündə  tə k   bir  mahiyyətdir; 
müəyyən  qədər  təkin  də  m ahiyyət  olduğu  isə  o n d a n   aydın  olur  ki, 
tək  kateqoriyaları  m ö v cu d lu q d a  müşayət  etdiyi  bütün  anlam larda 
onları  (kateqoriyaları)  m üşayət  cdir  və  o n la rın   heç  birinə  (nə 
mahiyyət  k a te q o riy a ların a,  məsələn,  keyfıyyət  kateqoriyasına 
[xüsusi]  tabe  olm ayıb,  o n la ra   mahiyyət  kim i  m ünasibət  göstərir), 
həmçinin  ondan  a y d ın   o lu r  ki,  əgər  «irısan»  yerinə  «bir  insan» 
deyilirsə əlavə  o lara q   d a h a   heç nə deyilmir (eləcə d ə  «olmaq»  şeyin
207

varlığı  ilə,  onun  keyfiyyəti  və  ya  kəmiyyəti  ilə  yanaşı  m övcud 
o lm a q   dem ək deyil), tək  o lm aq  isə ayrıca b ir nəso olmağı göstərir.
Ü çüncü fəsil
T ə k   və  çoxun  bir-biriııə  əksliyi  müxtəlifdir;  tək  və  çox  bir- 
b irinə  ilk  öncə  bölünməz  və  bölünən  olmaqla  əksdirlər,  yəni 
b ölünəni  -   çox,  bölünməzi  isə  -   tək  adlandırırlar.  A m m a dörd  cür 
q a rş ıq o y m a 1  olduğu  üçün,  b u ra d a   isə  əksliyin2  iki  üzvündən  biri  o 
birin in   m əhrum luğu  o ld u ğ u n d an ,  onlar  bir-birinə  əksdirlər,  am m a 
o n la r  bir-birinə  nə  zidd  kim i,  nə  də  bir-biri  ilə  əlaqələnmiş  kimi 
göstərilm ir.  Amma tək öz adıru  və izahını öz əksliyindn  -  bölünməz 
o lan  bölü nən  olandan alır,  çünk i çox və bölünən bölünməzdən daha 
çox hisslərlə qavranılır,  fcelə ki,  hissi qavrayış  sayəsində çox  tərifinə 
görə bölünm əzdən birincidir.
T ə k ə   «Əksliklərin  siyahıstnda»3  təsvir  etdyimiz  kimi,  eyni, 
o x şar və  bərabər olan,  çoxa  isə -   müxtəəlif,  oxşar və  qeyri-bərabər 
o lm a y a n la r  aiddir.  Eyni  olan  haqqında,  biz  müxtəlif  anlam larda 
d an ışırıq :  eyni  olan  h a q q ın d a   bir  anlam da  ədədcə  tək  olan 
h a q q ın d a   danışdığımız  kim i  dam şırıq,  sonra  -   bir  şey  tərifinə  görə 
və  ədədcə  bir  olanda  eyniyyətdən  danışırıq,  məsələn:  sən  özün 
özünlə  form ana  və  mat<;riyaıici  görə  birsən,  eynisən;  sonra  ilkin 
m ah iyyətin  ifadəsi  bir  o ld u q d a,  məsələn,  bərabər  düz  xətlər 
ey n id irlər  və  bərabər4  və  bərabərbucaqlı  dördbucaqlılar  da 
eynidirlər,  am m a onlar b ir neçə  olsa  da,  bkonların  bərabərliyi  eyni 
o ld u q la n n ı bildirir.
O x şa r şeylər isə  o  şeylərə  deyilir  ki,  bütün  münasibətlərdə eyni 
o lm ay ıb   öz  mahiyyətləi'inə  görə  fərqlənirlər,  böyük  dördbucaqlı 
kiçik  dördbucaqlı  ilə,  qeyri-b ərab ər  düz  xətlər  bir-birilə  oxşar 
o ld u ğ u   kim i  oxşar  şeylər  də  oxşar  olduqlarına  görə  form aca 
eynidirlər,  ancaq  bütün  m üııasibətlərdə,  hər  cəhətdən  eyni  deyillər. 
S o n ra,  bəzi  başqa  şeylər  o  z am an   oxşar  olu rlar  ki,  eyni  form aya 
m alikdirlər,  böyük və kiçik  ola  bilirlər,  nə böyükdürlər,  nə də kiçik. 
D igər  şeylər  isə  eyni  xassəyə  (məsələn,  ağ  boya,  rəng)  [birində] 
əhəm iyyətli  dərəcədə  [o  birində]  isə  zəif  m alik  olduqda  oxşar 
a d la n ırla r,  çünki  onlarda  fo rm a   eynidir.  N əhayət,  şeylər  o  zam an 
o x şa r  a d la m r  ki,  eyni  o lan   xassələri  fərqli  xassələrindən  çoxdur; 
m əsələn  qalay  gümüşə  oxşayır,  qızıl  isə  od a  çünki  qızıl  sarı  və 
qırm ızım tıldır.
208
Buradan  a y d ın   olur  ki,  müxtlif  və  y a   oxşar  olm ayan  şeylər 
haqqmda  da  fərq li  anlam larda  d anışılır.  «Başqa»  sözü  də  b ir 
anlamda «eyniyyət» sözünə əksdir,  o n a  gö rə də hər «bir şey,  h ə r b ir 
başqa şeyə  m ünasibətdə  ya  onun  eynidir,  y a  d a  başqası;  «başqası» 
haqqında  b a şq a   m ənada  o  zam an   d a n ışılır  ki,  şeylərin  nə 
materiyaları  b ird ir,  nə  də  tərifləri  eynidir,  o n a   görə  də  sən  və  sənin 
qonşun  -   başq ad ırlar.  «Başqası»  sözünün  üçüncü  an lam ı  -  
riyaziyyatda  işlənən  anlam ıdır5.  Beləliklə,  h ə r  bir  şeyin  başq a  h ə r 
bir  şeyə m ünasibətdə  «ayrı»  və ya  h a q q m d a   tək   və  m ahiyyət  kim i 
danışıldığı  dərəcədə  «eyni»  göstərilir,  b a x   o n a   görə  ki,  «başqası» 
«eyni  olana»  z id d   o lan   əkslik  deyildir,  o d u r   ki,  o  («eyni  o la n d a n  
fərqli  olaraq»)  qevri-varlıq  h aq q m d a   deyil,  bütün  m övcudluq 
haqqında  m əlu m at  verir:  axı  hər  b ir  m a h iy y ə t  və  tək  təbiətdən  ya 
«birdir», ya «bir» deyil.
Bax  «fərqli»  və  «eyni»  şeylər  b u   c ü r  qarşılaşdırılır,  fərq   isə 
başqası  demək  d eyildir.  Axı  «başqası»  nəyəsə  m ünasibətdə  b aşq a- 
sıdır və hansısa  m üəyyənliyində başqası  o lm am alıdır (çünki  hər cür 
mövcudluq  ya  fərq lilik dir  ya  da  eyniyyətdir).  M üxtəliflik  isə 
nədənsə  və  h a n sısa   bir  m üəyyənlikdə  fərqlənm ədir,  belə  ki, 
fərqlənən6 şeylərin  b ir eyniyyətinin olm ası zəruridir.  Bu eyniyyət isə
-   cinsdir və ya növd ür.  Çünki bir-birindən fərqlənən bütün şeylər ya 
cinsə  görə,  ya  d a   növə  görə  fərqlənirlər:  cinsə  görə  fərqlənən 
şeylərin  üm um i  m ateriy ası  yoxdur  v ə  b iri  digərindən  tö rən ə 
bilməzlər  (m əsələn,  ayrı-ayrı  k a te q o riy a lara   məxsus  olan  şeylər  bu  
cürdür);  növə  g ö rə  fərqlənənlər  o  şeylərdir  ki,  on lar  eyni  b ir  cinsə 
məxsusdurlar  (cins  isə  o n a   deyilir  ki,  b ir-b irin d ən   fərqlənən  şeylər 
onun sayəsində ey ni  m ahiyyətli olurlar).
Bir-birinə  əks  o lan   şeylər  isə  bu  ə k slik   sayəsində  bir-birindən 
fərqlənirlər.  B u r a d a   düzgün  m üdd əadan   çıxış  etdiyimiz  alınm ış 
nəticədən  aydın  o lu r.  Axı  bir-birinə  əks  o la n   bütün  şeylr,  ay d ın   şə- 
kildə  bir-birindən  fərqlənirlər;  onlar  tək c ə   ayrı-ayrı  şeylər  deyildir, 
həm  də  bəziləri  ayrı-ayrı  cinslərə  m əxsus  olduğu  b ax ım ın d an  
fərqlənirlər,  bəziləri  isə  eyni  bir k a te q o riy a d a   cüt-cüt  olurlar,  çünki 
eyni  bir  cinsə  m əxsusdurlar,  başqa  sözlə  cinsə  görə  eynidirlər. 
Hansı  şeylərin  cin sə  görə  eyni  və  ya  m ü x tə lif  olduğu  isə  -   b a şq a  
yerdə7 göstərilm işdir.
209

Dördüncü fəsil
Bir halda ki,  şeylər bir-birindən çox və az dərəcədə fərqlənirlər, 
o n d a  d ah a çox  bir  fərq   də vardır  ki,  onu  m ən  əkslik  adlandırıram . 
O n u n   dah a  böyük  fərq  olduğu  -   istiqam ətindən  aydm  olur.  Cinsə 
görə  bir-birindən  fərqlənən  şeylər  biri  digərinə  keçmişlər,  biri 
digərindən  çox  ay rıd ır  və  m üqayisə  edilməzdirlər;  növə  görə 
fərqlənən  şeylərdə  isə  y aran m a  qütbləşmiş  əksliklərdən  irəli  gəlir; 
an caq   qütblüklər  a ra sm d ak ı  m əsafə  -   daha  böyükdür,  ona  görə  də 
əksliklər arasındakı m əsafə də çox böyükdür.
A m m a  daha  böyük  olm aq  hüququ  hər  bir  cinsdə  bitkinləşir, 
tam am lanır, çünki  d a h a  böyük  olan  keçilməzd;ır,  bitkin isə odur ki, 
o n d a n   kənarda  [şeylərə  aid  olan]  nəyisə  tapm aq  olmaz;  axı  bitmiş 
fərq   sona  çatm ış  olur  (bütün  digər  bitkin  şeylər  də  sona  çatdıqları 
üçün  bitkin  yaxud  bitm iş,  tam am lanm ış  adlam rlar),  sondan 
k ə n a rd a   isə  artıq   heç  n ə  yoxdur,  çünki  son  •-  hər  bir  şeydə  son 
həddir  və  o n u   ehtiva  edir,  o d u r  ki,  son  hədciən  kənarda  heç  nə 
yox d u r  və  bitkin,  m ükəm m əl  olanın  isə  d ah a  heç  nəyə  ehtiyacı 
yoxdur.
Beləliklə,  bu  deyilənlrdən  aydın  olur ki,  əkslik  bitkiıı,  mükəm- 
m əl  fərqdir;  am m a  əkslik  h aq q ın d a  fərqli  anlam larda  damşıldığı 
üçün  onu  hər  dəfə  o n a   məxsus  olan  əkslik  anlam ında  mü- 
kəmm əllik,  bitkinlik m üşayət edəcək.  Əgər belsdirsə,  onda aydındır 
ki,  hər bir əksliyin  b ird ə n   çox  əksliyi  ola  bilməz:  axı  bir  məsafənin 
iki  son  nöqtəsi  olduğu  kim i  qütblükdən  d ah a  qütbi  də  heç  nə  ola 
bilməz;  həm   də  əgər  üm um iyyətlə  əkslik  fərqcirsə,  fərq  isə  iki  şey 
arasın da  olursa,  o n d a   bitkin,  tam am lanm ış  fərq  iki  əksliyin 
arasm da olmalıdır.
B ununla  yanaşı,  əksliyin  başq a  tərifləri  də  düzgün  olmalıdır, 
düzgün  təriflər,  mən  aşağıdakıları  sayııam :  bitkin  fəıq  daha  böyük 
fərqdir, çünki belə fərq  h ü d u d u n d an  kənarda cinsə yaxud növə görə 
fərqlənən  şeylrdə  heç  n ə  tapm aq  olm az  (axı  göstərildi  ki,  bir şey və 
[onun]  cinsindən  k ə n a rd a   olan  şeylər  arasında  «fərq»  yoxdur,  eyni 
cinsə  m ənsub  olan  şeylər  arasında  isə  bitm iş  fərq  -   d ah a  böyük 
fərqdir);  eyni  bir  cinsin  daxilində  d ah a  çox  lərqlənən  şeylər  bir- 
birinə əksdirlər (axı əksliklərin m ateriyası eynidir); nəhayət eyni bir 
qabiliyyətə  malik  o lan   şeylər  arasın d a  bir-birindən  daha  çox
210
fərqlənənləri  bir-biıinə  əksdirlər  (axı  eyni  bir  cin sin   şeyləri 
haqqm dakı  elm   də  -  birdir)  və  o n la rın   arasındakı  b itm iş  fərq  -  
daha böyükdür.
Birinci  əkslik isə -  m əhrum luğ a  m alik  olm aqdır,  a n c a q   hər cür 
m əhrum luğa  yox  (axı  m əh ru m lu q   haqqın d a  fərqli  an la m la rd a  
danışılır),  b itk in   tanıam lanm ış  m əh ru m lu ğ a   m alik  o lm ad ır.  Yenə 
də 
digər 
əksliklər 
bu 
birinci 
əksliklərə 
uyğun 
olaraq 
adlandırılacaqlar;  bəziləri  on lara m a lik  olduğu üçün, b əziləri onları 
törətdiyi  y a x u d   törətm ə  q ab iliyyətinə  m alik  o ld u q ları  üçün, 
digərləri  b u   və  ya  başqa  əkslikləri  əldə  etdiyi  yaxud  itird iy i  üçün. 
Əgər  q a rşıd u rm a n ın   növləri  -   zid d iy y ət,  m əhrum iyyət,  əkslik  və 
m ünasibətdirsə, 
o nlardan 
birincisi 
isə  -   ziddiyyətdirsə  və 
ziddiyyətdə  a ra lıq   heç  nə  y o xd u rsa,  halbuk i  əksliklərdə  o   vardır, 
onda  a y d m d ır  ki,  ziddiyyət  və  ək slik  eyni  deyildir.  M əhrum iyyətə 
gəlincə,  o  ziddiyyətin  müəyyən  b ir   təzahürüdür:  axı  m əhrum lu q 
üm um iyyətlə 
nədənsə  m əhrum  
o lm aq   yaxud  m üəyyən  bir 
m ünasibətdə  m əhrum   olm aqdır  və  y a   ümumiyyətlə  nəyəsə  malik 
olm aq h a lın d a  olm am aq, yaxud təb iətcə o n a nail olm aq qabiliyyəti 
olub ona m a lik  ola bilməməkdir (b u ra d a ,  biz m əhrum luq  h aq q ın d a  
başq a y e rd ə 1  araşdırdığım ız kimi  a rtıq   fərqli an lam larda  danışırıq); 
belə  ki,  m əhrum luq  -   bir  ziddiyyətdir,  başqa  sözlə  dəqiq 
m üəyyənləşdirilm iş 
yaxud 
daşıyıcısı 
ilə 
birlikdə 
götürülən 
qabiliyyətsizlikdir.  O dur  ki,  ziddiyyətdə  aralıq  heç  nə  yoxdur, 
ancaq  m əh ru m lu q d a  bəzi  h allard a  aralıq   həlqə  olur:  h ə r  şey  ya 
bərabərdir,  y a   d a   bərabər  deyil,  a n c a q   bərabərliyin  daşıyıcısından 
başqa heç d ə h ə r şey ya bərabər,  ya  d a  qeyri-bərabər deyil.  Məsələn 
əgər  cürbəcür  törənişlər  m ateriya  üçün  əkslikdən  irəli  gəlirsə  və 
başlanğıc  fo rm a d a n   və  form aya  m alik   olm adan  ya  d a  fo rm a d an  
yaxud  o b ra z d a n   m əhrum   o lm a q d a n   ib aıə t  olursa,  o n d a   aydındır 
ki,  hər  b ir  q a rşıd u rm a   müəyyən  b ir  m əhrum luqdur,  a n c a q   hər  bir 
m əhrum luq  qarşıdu rm a  deyil  (və  b u   ona  göıədir  ki,  nədənsə 
m əhrum   o lm a   ondan  eyni  cü r  m əhrum olm a  deyildir):  axı 
dəyişkənlik h a n sı qütbdən b aşlan ırsa [yalnız] o əks olur.
Bu  d a   həm çinin  onun   istiqam ətind ən   aydındır.  D o ğ ru d a n   da 
hər  q a rşıd u rm a d a   əksliklərdən  b irin in   m əhrum iyyəti  v a rd ır,  lakin 
bütün 
h a lla rd a  
m əhrum iyyət 
eyni 
deyildir: 
bərabərsizlik
bərabərlikdən, 
oxsarsızlıq-oxşarlıqdan, 
qüsur 
isə-fəzilətdən 
m əhrum  olm ad ır.  B urada fərq də fərq   haq qm d a  öncə2 danışdığım ız 
kimidir:  b ir  h a ld a   m əhrum luq,  üm um iyyətlə 
nədənsə  m əhrum
211

olm adır,  digər  hald a  bir  şeydən  ya  müəyyən  m üddətdə,  ya  onu n 
m üəyyən  hissəsindən  (məsələn,  hansısa  yaşda  yaxud  başlıca 
hissəsindən)  y a  da  tam am ilə  və  hər  yerdə  m əhrum   olmadır.  O d ur 
ki,  bir halda  b ir  aralıq,  o rta  pillə  olur (məsələn,  insan  da  nə  pis,  nə 
yaxşı  ola  bilər),  digər  hald a  isə  -   yox  (ədəd'ər  isə  ya  cüt,  ya  tək 
olmalıdır).  O n d a n   başqa  bəzi  əksliklərin  müəyyən  daşıyıcısı  olur, 
bəzilərinin  isə  yox.  Beləliklə,  aydındır  ki,  hər  zam an  əksliklərdən 
biri  [o  birinin]  m əhrum   olm asım   bildirir;  ancaq  əgər  bu  birinci 
əksliklər üçün düzgündürsə yetərlidir:  axı  bütün  başqa əksliklər ona