Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

O n  dördüncü fəsil
İndicə  söylədiklərim izdən  həm   ideyaları  ayrıca  mövcud  olan 
m ahiyyətlər adlan dıran lar ü çü n,  eyni zam anda  növün cinslərdən və 
n ö v  fərqlərindən  ibarət  o ld u ğ u n u   deyənlər  üçün  hansı  nəticələrin 
çıxdığı  açıq-aydın  görünür.  Ə gər  eydoslar  m övcuddurlarsa  və 
«canlı varlıq» «insanda»  da,  « atda»  da vardırsa,  on d a o  onlarda ya 
b ird ir,  həm  də  kəmiyyətcə  birdir,  ya  da  m üxtəlifdir  (tərifə  görə 
a y d ın d ır  ki,  birdir:  axı  t ə r if   verən  hər  bir  hald a  eyni  bir  əlaməti 
verir).  Əgər özlüyündə m üəyyən  və  ayrıca  mövcud  olan  hansısa  bir 
in sa n   varsa,  onda  onun  tə ş k il  olunduğu  hissələr,  deyək  ki,  «canlı 
v a rlıq »   və  «iki  ayaqlı»da  həm çinin  müəyyən  bir  şey  demək 
o lm a lıd ır  və  ayrılıqda  m ö v cu d   olan  m ahiyyətlər  olm alıdır;  deməli, 
« c a n h  varlıq» bu cür a y n ld ıq d a  m övcud olan m ahiyyət olmalıdır.
M əsələn,  əgər  sənin  özüıı  özünün  [eyni  olduğu]  kimi  «canlı 
v a rlıq »   «atda» və «insanda»  eyııidirsə,  onda  ayrı-ayrılıqda mövcud 
o la n   şeylərdə  bir  ad la n d ırıla n   necə  eyni  ola  bilər  və  nə  üçün  bu 
«can lı varlıq» özü-özündən a y n lıq d a  d a niyə m övcud olm asın1?
L ak in   əgər,  «canlı  v arlıq »   «ikiayaqlıda»  və  «çox  ayaqlıda» 
iş tira k  edirsə,  onda a ğ la b a tın a z  bir nəticə  alınır,  yəni  «canlı varlıq» 
b ir  v ə  müəyyən  bir  şey  olsa.  d a   on a  eyni  vaxtda  əksliklər2  məxsus 
o lac a q . Əgər burada o n u n  iştirak ı yoxdursa,  o n d a  necə dem ək olar 
ki,  canlı  varlıq  ik iayaqlıdır  və  q u ru d a   yaşayır3?  A ncaq  bəlkə 
o n la rın   hər  ikisi  («canlı  varlıq»  və  «ikiayaqlı»  -  T.A.)  birlikdədir 
y a x u d  birləşirlər? A m m a b ü tü ıı  bunlar cəfəngiyyatdır.
A ncaq  tutalım   «can.lı  varlıq»  h ər  bir  h ald a4  fərqlidir.  Onda 
d e m ə k   olar  ki,  mahiyyəti  -   «canlı  varlıq»  olan  [eydoslar]  sonsuz 
sa y d a   olacaq;  axı  «insanın»  tərkibinə «canlı varlıq»  təsadüfən daxil 
o lm a,  gəlmə  deyildir.  S o ııra ,  «özlüyündə  canlı  varlıqlar»  çox 
o lac a q ,  çünki  hər bir ay rıc a   [növdə]  «canlı varlıq»  m ahiyyət olacaq 
(axı  o  başqa  heç  nəyi  b ild irm ir  əks  halda  «insan»m   tərkibində 
b a ş q a   nəsə də  olardı yəni  b u   rıəsə,  başqa  «insan»  üçün cins  olardı), 
b u n d a n   başqa  d a   «insanı»  təşkil  edən  bütün  hissələr  ideyalar 
o la rd ı;  və  onlardan  hnç  b irin in   ideyası  digərindən  mahiyyəti  ola 
b ilm əz,  çünki  bu  m üm kün  deyil;  deməli,  canlı  varlıqlarda  olan  hər 
b ir  «can lı varlıq»  özü-özü.ndə -  canlı  varlıq  olacaq.5 Sonra,  [hər bir
170
növdən]  bu  «canlı  varlıq»  nədən  ııbarətdir  və  o  özü-özündə  can lı 
varlıqdan  necə  törənir?  Yaxud  m ahiyyəti.  canlı  olmaq  o la n   «canlı 
varlıq» özü-özündə canlı varlıqla y a n a şı necə mövcud ola bilər?
Hissi  q avranılan   şeylərə  [ideyanın  ımünasibətinə]  gəlincə  isə 
burada  da  həm ən  nəticələr,  ancaq  o n la rd a n   d ah a  m ənasız  alınır. 
O na  görə  də,  əgər  məsələ  o  cür  deyilsə,  o n d a   aydm dır  k i,  bu  
şeylərin  eydosları  onların  h a q q ın d a   t>əzi  adam ların  söylədiyi 
anlam da mövcud deyil.
On beşinci fəsil
Bir  halda  k i,  m ürəkkəb  ta m   v ə  varlıq  (loqos)  -   m ü x təlif 
m ahiyyətlərdir  (dem ək  istəyirəm  k i,  m ahiyyət  bir  a n la m d a   -  
m ateriya  ilə  b irləşm iş  varlıqdır,  baışqa  an lam d a  isə  -   yaln ız  şeyin 
varlığıdır),  o n d a   birinci  anlam da  g ötürülən  m ahiyyətlər  m əhvə 
m əhkum durlar 
(çünki 
yaram şa 
d a  
m əhkum durlar), 
şeyin 
m ahiyyətində  isə  m əhvə  m əhkum luq  y o x d u r  (çünki o nda  y a ra n m a  
d a  yoxdur,  axı  ev  olm aq  evin  varlığı  deyil,  bax  bu  evin  varlığı 
yaranır);  əksinə,  belə m ahiyyətlər yaıranm ır və m əhv olm u rlar -  axı 
sübut  o lu n m u şd u r  ki,  heç  kim  o n la n   d o ğ u rm u r  və  y aratm ır.  O n a  
görə  də  hisslərlə  q a v ran ılan   m ahiy yətlər  təbiətində  olum   və  ölüm  
o la n 1  m ateriy ad an   yoğrulduğu  üçün  o n la rın   tərifləri  də,  sü b u tları 
d a   yoxdur;  o n a   görə  də  hisslərlə  qavranılan  bütün  təkcə 
mahıyyətlər m əhv ə m əhkum durlar.  A n c a q  əgər sübut [təkcə]  zəruri 
olanla  bağlıdırsa,  tərif id ra k a   xidm ət  edirsə yenə  də m üm kün  deyil 
ki,  zəruri  bilik  [rəydən  fərqli  olaraq ]  g a lı  bilik,  gah  da  biliksizlik 
olsun,  sübuta  v ə  tərifə  m ünasibətdə  d ə  bu  mümkün  deyil  axı 
belədirsə,  o n d a   a y d m d ır  ki,  hisslərlə  q a v ra n ıla n   təkcə  m ahiyyətlər 
üçün  nə  təriflər  n ə   də  sübutlar  ola  bilm əz.  D oğrudan  da  tə s a d ü f o 
şəxslər üçün h ə q iq i deyil ki, onlar bi liyə m alikdirlər və təsa d ü f o n la r 
üçün  d aha hissi  qavrayışın  predm eti  deyildir,  lakin  onun h a q q ın d a  
fikir  (loqoi)  o n la rın   ruh u n d a  saxlan sa  d a  belə,  tərifi  və  sü b u tu  
yoxdur.  O d u r  ki,  əgər  təriflərlə  m əşğul  olan  adam   hansısa  təkcə 
predm etə  tə rif  verirsə,  bilm əlidir  ki.  o   həm işə  təkzib  o lu n a   bilər, 
çünki bu cür tə rif verm ək m üm kün deyil.
Eləcə  də  h ə r  hansı  b ir  ideyaya  tə rif  verm ək  olm az,  çünki 
[ideyanı  qəbul  edənlərin]  təsdiq  e td iy i  kim i2,  təkcə  v a rd ır  və  o 
ay n ca m övcuddur.  H ər bir qeyd,  işa ıə lə m ə  sözdən ibarət olm alıd ır, 
am m a tərif verən  adam   söz qoşm ur  (o  a y d m  olmazdı),  a m m a   a rtıq
171

o tu ru şm u ş  sözlər  bütün  [eyni.  şeylər]  üçün  üm umidir;  deməli,  bu 
sözlər b ir başqasına da uyğun gəlir, məsələn,  əgər birisi tərif verərək 
səni arıq  və ya rəngi qaçxnış yaxud [sənin haqqında]  başqa birisində 
o lan   əlamətə  uyğun  danışırsa,  deməli  o  əlamət  ümumidir.  Əgər 
desələr  ki,  bütün  bu n larm   hamısınm   səninlə  birlikdə  ayrı-ayrılıqda 
çoxlarına aid olm asına heç nə m ane olm ur, onda bu n a etiraz etm ək 
lazım dır  ki,  birincisi,  bütün  bunlar  ən  çoxu  iki  əlamətə  aiddir, 
məsələn  «iki  ayaqlı  canlı  varlığ»a  -   canlı  varlığa  və  ikiayaqlıya 
(əbədi  şeylər  üçün  isə  bu,  bir  halda  ki,  onlar  [özlərindən  yaranan] 
əlaqədən  öncədir  və  bu  əlaqənin  tərkib  hissələridir,  bu  hətta 
zəruridir;  ondan  əlavə,  bir  halda  ki,  «insan»da  belə  m övcud  olma 
m üm kündür  o n d a   onlar  aynlıqda  da  mövcud  ola  bilər:  axı 
hissələrdən ya heç  biri, ya da hər ikisi bu cür mövcud deyil; əgər heç 
biri  ayrılıqda  m övcud  deyilsə,  o n d a  növlərlə  yanaşı  cins  də 
olm ayacaq;  am m a  cins  ayrılıqda  m övcuddursa,  on d a  növ  fərqi  də 
olacaqdır);  ikincisi,  cins  və  növ  fərqi  növdən  ə w ə l  m övcuddur  və 
növün aradan qalxm ası ilə onlar arad an  qalxmır.
Sonra,  əgər  ideyalar  ideyalardan  ibarətdirsə  (axı  tərkib 
hissələri  az  m ürəkkəbdiı),  o nda  ideyanın  tərkib  hissələri,  məsələn 
«canlı  varlıq»  və  «ikiayaqlı»  d a  çoxu  bildirəcək.  Əgər  belə  deyilsə, 
o n d a  onlar  necə  d ə rk   oluna  bilər?  Axı  bu  halda  o  bir  haqqm da 
verdiyi  m əlum atdan  artıq  m əlum at  verə  bilməyən  ideya  olardı. 
H albuki,  belə  h esab   etrniriər,  hesab  edirlər  ki,  hər  ideya  özündə 
[çoxun] iştirakm a yol verir.
O d ur ki,  deyildiyi kimi,  əbədi  şeylərə, xüsusilə Cünəş  və  ya Ay 
tək hald a m övcud o lan  əbədi şeylərə tərif verməyin mümkünsüzlüyü 
diqqətdən qaçırılır.  [Məsələn,  Crünəşə  tərif verərkən]  o  tərifə elə  bir 
xüsusiyyət  əlavə  etm əkkı  səhv  edirlər  ki,  o  xüsusiyyət  yox  olsa  da 
Günəş  yox  olm ayacaq,  məsələn,  on un   «Yer  ətrafında  dolanan» 
yaxud  gecələr  gizlənməsi  on u n  tərifinə  əlavə  edirlər  (belə  çıxır  ki, 
əgər  Günəş  d a y a n arsa   yaxud  hər  zam an  görünərsə,  onda  o  artıq 
Giinəş  olmaz;  h alb u k i  bu  cəfiəngiyyatdır:  axı  Günəş  bir  m ahiyyət 
dem əkdir),  o n d a n   başc[a  tərifə  elə  əlam ət  əlavə  edirlər  ki,  o 
başqasında  da  vardır.  Əgər,  məsələn,  Günəşin  xassələrinə  malik 
olan  başqa  bir cisim   yaransaydı  o  da  ancaq  Günəş  olardı.  Deməli, 
b u   üm um inin  ç o x la 3  göstərilməsi  dem əkdir,  halbuki,  K leon  və  ya 
S o k rat  kimi  G ünəşin  də  təkcə  olduğu  qəbul  edilmişdir.  A ncaq  nə 
iiçün  ideyanı  qəb u l  edənlərdən  heç  biri  hansısa  bir  ideyaya  tərif
172
təklif e tm irlər4?  Buna  canatım   olsaydı  onda indicə  deyilənin  həqiqi 
olduğu a y d m  görünərdi.
On altıncv fəsil
B u n u n la   belə m ahiyyət  sayılan ların   çoxu -  yalm z im kanlardır: 
heyvanlarm  hissələri (axı o n la rd a n  heç biri ayırılıqda m övcud deyil; 
onlar  a y rılıq d a   isə  orqanizm in  hissələri  kimi  yox,  yalnız  m ateriya 
kimi  m öv cud   olurlar),  eləcə  də  to rp a q ,  od  və  hava:  o n lard a n   heç 
biri  tək  deyil  və  hər  biri  çürüyüb  tək.  bir  şey alm ana  qəd ər  o  cür də 
qalan süd zərd abıd ır.  Bu zam an   can lı variığın hissələrinin və ruhun 
hissələrinin  həm   gerçəklikdə  h ə m   im kanda  [bir-birinə]  oxşar 
olduğunu  q ə b u l  etmək  o lardı,  çiinki  nədənsə  o n la r  bir-birilə 
bağlılığm da  hərəkətin  b aşlan ğ ıcm a  m alik  olurlar;  o d u r  ki,  bəzi 
canlı  v a rlıq la r  yaralı  halda  da  y aşay a  bilirlər.  L ak in  nə  qədər  ki, 
canlı  v a rlıq   ta m   kimidir  və zorla,  yaxud  [təsadüfl]  birləşm ə yolu ilə 
deyil,  çü n k i  b u   artıq  eybəcərlikdir ,  təbii  yolla  fasiləsiz  m övcuddur 
bu  hissələrin  ham ısı im kanda m övcud olacaqlar.
S o n ra ,  tə k   haqqında  d a  m ah iy y ət1  lıaqqında  danışıldığı  kimi 
dam şılırsa  və  mahiyyəti  b ir  o lan   birdirsə,  m ahiyyəti  sayca  bir 
o lanın   özü  d ə  sayca  birdirsə,  o n d a   aydındır  ki,  elem ent  və  ya 
başlanğıc  o lm a q   şeylərin  m ahiyyəti  ola  bilmədiyi  kim i  nə  tək,  nə 
m övcud  o lm a q   da  şeylərin  mahıiyyəti  ola  bilməz.  A m m a  biz 
başlanğıcm   n ə  olduğunu  bilm əyə  can  a tın q   ki,  [nam əlum u]  daha 
bəlli  o lan a   yaxınlaşdıraq.  Belə  ki,  adını  çəkdiyimiz  m övcudluq  və 
tək  b aşlan ğ ıcla,  elementlə  və  səbəblə  müqayisədə  d a h a   artıq 
dərəcədə  m ahiyyətdir;  lak in  hətta.  onlar  da,  həm çinin  çoxun 
ümumisi  d ə   m ahiyyət  deyildir,  çiirıki  m ahiyyət  özündən  və  ona 
m alik  o la n d a n   -   nəyin  m ahiyyətidirsə  ondan  b a şq a   heç  nəyə 
məxsus  deyildir.  O ndan  b a şq a   d a   bir  olan  şey  eyni  v ax td a   b ir  çox 
yerlərdə  o la   bilm əz,  halbuki,  çox üçün ümumi  olan  eyni  b ir vaxtda 
bir  çox  yerlərd ə  olur;  ona  görə  ay d ın d ır  ki,  üm um i  təkcə  şeylərlə 
yanaşı a y rıc a  m övcud deyildir.
E y d o sları  qəbul  edənlərə  gəlincə,  bir  h a ld a   ki,  eydoslar 
m ahiyyətlərdir,  onda  o n lara   ayrıca  m övcudluq  kim i  baxm aqda 
qism ən h a q h d ırla r, eydosları ço x d a 2 tək o lan elan etm əkdə isə haqlı 
deyillər.  B u n u n   səbəbi  o d u r ki,  onlar  (əkcələrlə  və  hissi  qavranılan 
varlıqlarla  yanaşı  o  cür  daim i-m ahiyyətlərin  necə  olduğunu 
göstərm ək  d u ru m u n d a  deyillər.  Belə  ki,  onlar  m ahiyyətlərin  və
173

təsadüfı,  keçici  şeylərin  (bunların mahiyyətlər  olduğunu  biz bilirik) 
növcə  eyni  olduğunu  bildirirlər,  «özü-özlüyündə  insanı»  və  «özü- 
özlüyündə  -atı»  «özü-özliiyürıdə»  sözünü  hisslərlə  qavranılan 
şeylərlə  birləşdirm əklə  təsvir  edirlər.  Ancaq  biz  göy  cisimlərini  heç 
vaxt  görm əsək  də,  m ən  onlarm   bildiyimiz  şeylərlə  birlikdə  əbədi 
m ahiyyətlər  olduğunu  düşiinürəm.  O na  görə  də,  biz  hansı  [əbədi 
m ahiyyətlərin]3  olduğunu  bilməsək  də  hansısa  belə  mahiyyətlərin 
m övcud  o ld uğunu  qəbul  etm ək  zəruridir.  Beləliklə,  aydındır  ki, 
üm um i  kimi  təsvir  edilənlərin  heç  biri  mahiyyət  deyil  və  heç  bir 
m ahiyyət m ahiyyətlərdən təşkil olunmamışdır.
On yeddinci fəsil
M ahiyyət  sözü  altında  nəyin  düşünülməsinin  zəruri  olduğuna 
və  m ahiyyətin  necə  olduğuııa  yenidən  qayıtm aq  lazım  gəlir,  am m a 
bu  dəfə  o n d a n   başqa  başlanğıc  seçməklə  danışacağıq:  indi 
deyəcəklərim izdən  hisslərlə  qavranılan  mahiyyətlərlə  yanaşı  ayrıca 
m övcud olan m ahiyyətlər də  aydın ola  bilər.  M əsələn,  m ahiyyət bir 
başlanğıc və səbəb  olduğu üçün  araşdırm ağa da b u radan   başlayaq. 
A m m a  səbəbi  «niyə?»  sualınııı  cavabını  hər zam an  belə  axtarırlar: 
niyə  bir  şey  b aşqa  birinə  məxsusdur?  D oğrudan  da,  bu   savadlı 
adam ın niyə  savadlı adam  olmasının  aydınlaşdırılması  ya deyilənin 
yəni  b u   adam ın  niyə  savadlı  olduğunu,  ya  da  başqa  bir  nəyinsə 
aydm laşdırılm ası  deməkdir.  Bir  şeyin  nədirsə  o  olduğunun 
aydınlaşdırılm ası  isə  heç  nəyi  aydm laşdırm ır;  axı  «nə»  və  «vardır» 
(mən,  məsələn,  Aym  tutulm asını  nəzərdə  tu tu ram )  [hələ  onun  nə 
üçün  var  olduğu  aydınlaşdınlaııa  qədər]  göz  önündə  olmalıdır;  bir 
şeyin özü olm asm ın isə bütün hallarda  bir izahı və bir səbəbi vardır, 
[məsələn]:  insan niyə insandır yaxud  savadlı  niyə savadlıdır;  məgər 
kimsə  deyərm i  ki,  hər  bir  şey  özünə  m ünasibətdə  bölünməzdir,  bu 
isə  onun  tək  olm ası  deməkdir.  A ncaq  bu  bütün  şeylər üçün  ümumi 
cəhətdir  və  b u n u   demək  azdır.  Lakin  soruşm aq  olar  ki,  niyə  insan 
belə  canlı  varlıqdır.  Lakin  avdındır  ki,  bu  zam an  insan  olan 
birisinin  niyə  insan  olması  soruşulm ur,  soruşulur  ki,  niyə  bir  şey 
b aşqasm a m əxsusdur (onun  məxsus  olduğu isə aydındır:  çünki əgər 
belə  olm asaydı,  onda  nə  soruşulardı).  Məsələn:  niyə  hava 
guruldayır?  B u  o  dem əkdir  ki,  buludlarda  niyə  səs  yaranır? 
D o ğ ru d a n   da,  b u rada  birinin  başqasına  niyə  məxsus  olduğu 
a x ta n lır.  Və  b ax  bu  şeylər,  məsələn,  kərpiclər  və  daşlar  evi  təşkil
174
edir.  D em əli,  aydm dır  ki,  səbəbi  axtarılır.  Səbəb  isə,  əgər  tərifdən 
çıxış edilərsə -  b u  şeyin varlığıdır;  bir sıra şeylərdə -  deyək ki, evdə, 
lojada  səbəb  -   m əq səd d ir, 
başqal.arında  isə 
səbəb  -   ilk 
hərəkətvericidir:  axı  ilk  hərəkətverici  də  səbəbdir.  L a k in   belə səbəb 
y aranış  və  m əhv  olm a  h a q q ın d a   söz  getdikdə  axtarılır,  birinci 
səbəb-m əqsəd isə m ö v cu d lu q d a n  danışıldıqda ax tarılır.
B ir  şey  başqası  h a q q ın d a   m əlum at  verm ədiyi  hallarda, 
m əsələn,  insan  niyə  v a rd ır  -   soruşulduqda  isə  a x ta rıla n   daha  çox 
diq q ətd ən  k ə n a rd a   qalır,  o n a   görə ki,  b u rad a  sad əcə  deyilir,  amma 
bax b u  şeyin filan və fıla n d a n  ib arət olduğu ay ırd  edilm ir.  Halbuki, 
axtarm azd an   öncə  hissələrə  ayın nat]  lazımdır.  Ə k s  hald a  axtarm a 
heç  n ə  ax ta rm a m aq d a n   ib a r ə t  oİ£.r.  A m m a  v arlıq   göz  qabağında 
old u ğ u n d an   ay dınd ır ki,  m ate riy a m n  niyə  bax o n d a n  ibarət olduğu 
so ru şu lu r.  M əsələn,  s o ru ş u rla r  ki,  bax  b u   m ate ria l  nə  üçün  evdir? 
O n a  görə  ki,  o  m ateriald a  ev in   varlığı  m övcuddur.  B u  səbəbdən  də 
in san   b ax   b u d u r  yaxud  hissələri  olan  bədəndir.  Belə  ki,  materiya 
üçün  səbəb  ax taıırlar,  səb əb   isə  m ateriyam   m üəyyən  nəsə  edən 
fo rm a d ır;  Bu  səbəb  isə  [şeyin]  m ahiyyətidir.  S adəyə  münasibətdə 
tə d q iq a t 
və 
təlim in 
m ü m k ü n  
olmadığı 
aydm dır; 
sadənin 
aydınlaşdırılm ası üsulu b a ş q a d ır 1.
A m m a   nədənsə  ib arət  o la n   şey.  bütöv  birdir,  a n c a q   topa  kimi 
yox,  heca  kimi  [təşkil  o lu n d u q la rı  elem entlərdən  fərqli  bir  şeydir]. 
A xı  heca -  nitqin  [ayrı-ayrı]  səslərindən ibarət dey ild ir və bədən od 
və  to rp a q   olm adığı  kim i  h eca  da  «b»  və  «a»  deyil  (axı  onlar 
d ağ ılan ,  p arçalan an   kim i  b ir  və  va  tək  -   bədən  və  heca  -   artıq 
m öv cu d  olm ayacaq),  n itq in   səsləri  və  ya  od  və  to rp a q   isə  mövcud 
o lacaq.  Deməli,  heca  n itq in   təkcə  səslərindən  (sait  və  samitlərdən) 
ibarət  olm ayıb  başq a  b ir  şeydir;  eləcə  də  bədən  yalnız  oddan  və 
to rp a q d a n   yaxud  istilikdən  və  soyuqluqdan  ib arə t  olm ayıb  başqa 
bir  şeydir.  A ncaq  əgər  b u   b a şq a   şeyin  özü  də  y a  element  olarsa 
yaxud  elem entlərdən  ib arə t  olarsa,  onda  əgər  o  elem entdirsə  fikir 
yenə d ə  o cür olacaq, yəni:  bədən bu  nəisədən,  o d d a n  və torpaqdan 
və  d a h a   hansısa  bir  şeyd ən  ibarət  olacaq  və  b u   sonsuzluğa 
a p a ra c aq .  Əgər  elem ent  o  şey in 2  tərkib  hissəsidirsə,  onda  aydm dır 
ki,  o   b ir  elem entdən  yox  ç o x lu   saj'da  elem entlərdən  ibarət  olacaq, 
belə  ki,  on a  aid  fikir  b əd ən ə  və  ya  hecaya  a id   o lan   fıkir  kimi 
olacaq.  O na  görə  də  qəb u l  etm ək  olar  ki,  bu  nəisə  element  yox, 
b a şq a   bir  şeydir  və  o  d a   b u   bədən,  bu  hecanın  heca  olmasının 
səbəbidir;  və  bütün  digər  h a lla rd a   da  məsələ  bu  cürdür.  Bu  isə  hər
175

bir şeyin  m ahiyyətidir,  çünki  o  şeyin varlığının birinci səbəbidir;  və 
bəzi  şeylər  m ahiyyət  olm adıqlarından,  m ahiyyətlər  isə  -   öz 
təbiətlərinə  uyğun  və  təbiətləıri  sayəsində  y arananlard an  ibarət 
o ld u ğ u n d an ,  m ahiyyət  elem ent  deyil,  başlanğıc3  olan  təbiidir, 
yaxud  təb iətdir;  element  isə -  o d u r  ki,  şey  onlara  ayrılır və  o  şeydə 
m ateriya kim i olur, məsələn,  hecad a -  «a» və «b» kimi.
176
SƏ K K İZİN C İ KİTAB (H )
Biriııci fəsil
D eyilənlərdən  ııəticə  çıxarıb  yekun  v u ra ra q   tədqiqatın  [bu 
hissəsini]  b itirm ək   lazım d ır.  Məsələn,  deyildi  ki,  bu  tədq iq atın  
predm eti  səbəblər,  b aşlan ğıclar  və  m ahiy yətlərin  elem entləridir. 
M ahiyyətlərə gəlincə,  o n la rın  bəziləri h am ılıq la qəbul edilir,  bəziləri 
ilə  bağlı  kim sə  tə rə fin d ə n   xüsusi  baxış  irəli  sürülmüşdür.  O d, 
to rp aq ,  hava  və  s.  s a d ə   cisimlər1  so n ra   ~   bitkilər  və  o n ların  
hissələri,  həm çinin  h e y v a n la r  və  o n lan n   hissələri,  nəhayət  K a in a t 
və  onun  hissələri 
tə b ii  m ahiyyətlər  k im i  ham ılıqla  qəbul 
olunm uşdur;  bəzi  fllo so flar  isə  xüsusilə  eydosları  və  riyazi 
predm etləri  m ah iy y ə tlə r  adlandırırlar.  Bizim   m ühakim ələrim izdən 
isə  b aşqa  m ah iy y ətlərin  -   şeyin  varhğınm   və  substratm   varlığı 
nəticəsi irəli gəlir.  S c n r a ,  b aşq a bir baxışa  (allos)  görə növdən  d a h a  
ço x   cins,  təkcədən  d a h a   çox  ümumi  m ahiyyətdir.  Ümumi  və  cinslə 
isə başqa ideyalar d a  b ağlıdır:  onları həm ən ə sasa2 görə m ahiyyətlər 
sayırlar.  A m m a  şeyin  varlığı  mahiyyət,  şeyin  varlığının  əlam əti  isə 
tərif,  müəyənlik  olcluğu  üçün  özü-özlüyündə  mövcud  olana  a id  
tərifın   də  izahı  v erilm işd ir.  Ancaq  b ir  h a ld a   ki,  tərif-əlam ətdir, 
əlam ətin  isə  hissələri  v a rd ır,  deməli,  h an sı  hissələrin  m ahiyyətə 
m əxsus olduğunu,  h a n s ı  hissələrin m ahiyyətə m əxsus  olmadığm ı  və 
m ahiyyətə  aid  o la n   hissələrin  həm   də  tərifin  hissələri  o lu b  
olm adığını  d a  a y d ın la şd ırm a q   zəruri  o lm u şd ur.  Sonra,  biz 
h əm çinin gördük  ki,  n ə üm um i nə də cins m ah iyy ət deyil;  ideyalara 
və  riyazi  p redm etlərə  gəlincə  isə  o n lara  baxışı  davam   etdirm ək 
lazım dır:  axı  bəzi  a ra şd ırm a ç ıla r onları  hisslərlə qavranılan şeylərlə 
y anaşı mövcud o lan   m ahiyyətlər kimi qəbul edirlər.
İndi  ham ılıqla  q ə b u l  edilən  m ahiyyətlərlə  bağlı  işin  nə  yerdə 
olduğunu  ay d ın la şd ıraq .  O n lar hisslərlə  q a v ra n ıla n   m ahiyyətlərdir; 
hisslərlə  q a v ran ılan   b ü tü n   m ahiyyətlərin  isə  m ateriyası  vardır. 
S u b start da m ah iy y ətd ir;  b ir anlam da bu m ateriy ad ır (mən b u ra d a 3 
m ateriy a  dedikdə  gerçək lik d ə  müəyyən  b ir  şey  olm ayan,  im k an d a 
m üəyyən  bir  şeyi  düşünürəm ),  başqa  a n la m d a   isə-mövcudluq 
(loqos)  və  ya  fo rm a-m ü əy y ən   mövcudluq  kim i  [yalnız]  fikrən  ayrı 
o la   biləndir;  üçüncü  a n la m d a   isə  substrat-m ateriy a  və  fo rm ad an  
ib a rə t  olandır  ki,  b u   yalnız  təkcə  y a ra n m ağ a   və  məhv  olm ağa
177

ırtəru z  qalır,  çünki  tərifdə  ifadə  olunan  m ahiyyətlərdən  bəziləri 
a y rılıq d a  m övcud olur,  dig ərləri isə yox.
M ateriyan ın  da  m ah iy y ət  olması  aydındır:  axı  bir-birinə  əks 
o la n   bütün  dəyişikliklərdə,  məsələn,  m əkanda  dəyişiklik  zam anı- 
in d i  b u rad a,  sonra  isə  b a ş q a   yerdə  olduqda,  böyümə  zam anı-indi 
b u   ölçüdə,  sonra  isə  kiçik  və  ya  böyük  ölçüdə  olanda,  çevrilmələr 
zam an ı-in d i  sağlam  olan ,  so n ra  xəstəliyə  m əruz  qalanda  onların 
s u b s tra tı  vardır;  indi  y a ra n ıb   sonra  məhv  olan,  indi  müəyyən  bir 
s u b s tra tı  olan,  sonra  isə  su b stra td a n   m əhru:n  olan  bir  şeyin  öz 
m ahiy yətin d ə  baş  verən  dəyişikliklərdə  də  məsələ  bu  cürdür.  Həm  
d ə b u  dəyişikliyi başqa dəyişikliklər4 müşayiət edir,  halbuki o başqa 
q əb ild ə n   olan  bir və  ya iki  dəyişikliyi  müşayət  etmir,  d oğrudan  da, 
b ir  şeyin  m əkanda  dəyişilən  m ateriyası  varsa,  onda  o  şeyin 
y a ra n m a sı və ya m əhv  o lm a sı üçün də m ateriyaya  m alik  olması heç 
d ə  z ə ru ri  am m a  m ütləq  a n la m d a   yaranış  və  nisbi  anlam da  yaram ş 
a ra s m d a   fərq  nədən  ib a rə td ir,  bu  barədə  təbiət  h aq qın da5  əsərdə 
dam şılm ışdır.
İkinci fəsil
M ahiyyət  substrat  k im i  və  m ateriya  kimi  ham ılıqla  qəbul 
edildiy i üçün, m ateriya isə im k a n d a  m ahiyyət olduğundan,  hisslərlə 
q a v ra n ıla n   şeylərin  gerçəklik  kimi  m ahiyyətinin  nə  olduğu 
m əsələsinin  izahı  tələb  o lu n u r.  D em okrit,  görünür  ki,  [şeylər 
a ra sın d a]  üç  fərqin  o ld u ğ u n u   ehtim al  etmişdir:  cismin  əsasında 
duran-m ateriya-[hər  yerdə]  eynidir,  şeylər  isə  bir-birindən  ya 
« q u ru lu şu »   yəni  biçim lərilə,  ya  «dəyişilmə»  yəni  hallarına, 
d u ru m la rın a   görə,  ya  «əlaqələri»  yaxud  nizamlılığı  ilə  fərqlənirlər. 
L a k in   fərqlər  daha  ço x d u r.  M əsələn,  bəzi  şeylər  m ateriya  ilə 
b irləşm ə  üsuluna  görə  göstərilir  (məsələn,  bszi  şeylər  bal  şərbəti 
k im i  qaıışm a  yolu  ilə,  bəziləri  çubuq  dəstəsi  kimi  əlaqələnmə  yolu 
y a x u d   kitab   kimi  y ap ışd ırm a  vasitəsilə,  yaxucl  q u tu   kimi  mıxlama 
y o lu   ilə  və  bir  çox  b a ş q a   üsullaıla  yaranırlar),  bəziləri  isə 
d u ru m la rın a  göıə fəıqlənirlər,  məsələn qapım n astanası və üst tərəfı 
kim i  (onlar  öz  d u ru şu n a  görə  fərqlənirlər);  başq a  bəzi  şeylər  -  
z a m a n c a,  məsələn  səhər və  gü no rta  yeməkləri;  bəziləri-istiqamətinə 
görə,  məsələn  küləklər,  digərləri  isə-hissi  q avram lan  şeylərin 
xassələrilə,  məsələn  bərkliyi  və  yumşaqlığı,  sıxlığı  və  seyrəkliyi, 
q u ru lu ğ u  və yaşlığı ilə fərqlənirlər;  onlardan  bir qism i bu xassələrin 
bəzilərini  daşıdığına,  dig ərləri  isə  ham ısm ı  daşıdığına  görə  və  bəzi
178
şeylər  də  hədsiz  çoxluğu,  bəziləri  isə  çatışmazlığı  ilə  fərqlənirlər. 
Belə  ki,  «var»  sözü  də  o  qədər  an la m la rd a   işlədilir;  gerçəkdən  bu 
şey  qüsurludur,  o n a   görə  ki,  o  belə  d u rm u şd u r  və  olm aq  -   b u ra d a  
bu  cür  durm aq  dem əkdir,  eləcə  də  b u z   olm aq-nə  cürsə  d o n m a q  
deməkdir.  Bəzi  şeylərin  varlığı  isə  bütün  fərqlərlə  m üəyyən 
edilməlidir,  m əsələn  onlar  qism ən  qarışm ış,  qismən  birləşm iş1 
qismən əlaqəli,  qism ən  donuq  h aldadırlar,  qism ən də məsələn,  əl və 
ayaq  kimi  b aşqa  fərqləri  vardır.  Beləliklə  [əsas]  fərqləri,  m əsələn: 
böyüklük  və  kiçiklik,  sıxlıq  və  seyrəklik  və  i.a.  arasındakı  fərqləri 
tapm aq lazım dır (çünki onlar varlığm   başlanğıcları kimi götürülür). 
Əgər  nə  isə  bir  şey  quruluşu  yaxud  ham arlığı  və  ya  kələ  kötürlüyü 
ilə  fərqlənirsə,  o n d a   bütün  fərqlər  düzlük  və  əyrilik  a ra sm d a   olan 
fərqlərə  bərabərdir.  Digər  halda  isə  varlıq  qarışıqdan,  v a rh q d a - 
yoxluqdan ib arət olacaq.
Beləliklə,  a y d ın   olur  ki,  əgər  b ir  şeyin  m ahiyyəti  on u n  
varlığının  səbəbidirsə,  o nda  bu  fərqlərin  arasm da  bu  şeylərdən  hər 
birinin  varlığının  səbəbi  olam nı  a x ta rm a q   lazundır.  D o ğ ru d u r  belə 
fərqlərdən  heç  b iri  m ahiyyət2  deyildir,  h ətta  o  fərq  [m ateriya  ilə] 
birləşm iş  olsa  belə;  buna  b ax m ayaraq  o  fərqlərdən  hər  b irin d ə 
m ahiyyətə  o x şar  b ir  şey  var.  H əm   d ə   m ahiyyətdə  gerçəkləşm ə, 
həyata  keçmə  m ateıriyadan  xəbər  verdiyi  kimi  digər  təriflərlə  də 
məsələ  b unun  kim idir.  M əsələn,  əgər  k an d ara  tərif  verm ək 
lazım dırsa,  o n d a   biz  deyərik  ki,  bu  belə  durm uş  ağac və ya  daşdır; 
eləcə də ev haqqm da. deyərik ki,  bu belə d u ran  kərpiclər və  tirlə rd ir 
(bəzi  h allarda  isə  b u n d an   başqa  m əqsəd  də  göstərilir);  əgər  buza 
tərif  versək,  deyərik  ki,  buz-nəcürsə  d o nm uş  və  bərkim iş  su d u r, 
ahəngə  tərif versək   belə  deyərik:  ah ən g   u c a   və  alçaq  səs  to n la rın ın  
hansısa  qarşıhğıdır;  digər  şeylərlə  də  məsələ  bu  cürdür.  B u ra d a n  
aydm   olur  ki,  m ü xtəlif  m ateriyalarda  gerçəkləşm ə  və  tərif  (loqos) 
m üxtəlifdir  yəni:  b ir  şeydə  bu  (gerçəkləşmə  -   T.A.)  -   birləşm ədir, 
b aşqalarında  isə  qarışm ad ır,  digərlərində  -   qeyd  olunan  cəhətlər- 
dən  biridir.  O d u r  ki,  kimsə  evə  tərif verənd ə deyir ki,  bu  d a şla rd ır, 
kərpiclərdir,  tirlə rd ir,  o evdən yox ev im k an larınd an   dam şm ış  olur, 
bunların  ham ısı  m ateriyadır;  əgər  desələr  ki,  ev  şeylər  və  in sa n la r 
üçün sığınacaqdır və buna o qəbildən  b a şq a  nəsə əlavə etsələr,  o n d a  
gerçəkləşm əkdə o lan   ev nəzərdə tu tm u ş  olurlar; bunların hər ikisini 
birləşdirən  isə 
m ateriya  və  fo rm a d a n   ibarət  olan  üçüncü 
m ahiyyətdən  d am şm ış  olur  (d o ğ ru d an   d a,  növ  fərqləri  vasitəsilə 
verilən  tərif,  göründüyü  kimi  şeyin  fo rm asım   və  həyata  keçm əsini
179

göstərir,  tərkib  hissələrindən çıxış  edilərək verilən  tərif isə  daha çox 
m ateriyanı  göstərir).  A rxitin3  qəbul  etdiyi  təriflərlə  də  məsələ  bu 
cürdür:  o  təriflərdə  form a  da  m ateriya  da  varclır.  Məsələn:  səssizlik 
nədir?  Böyük  hava  m əkanm dakı  sakitlikdir.  Çünki  hava  məkam- 
m ateriyadır,  sakitlik  isə-gerçəkləşmə  və  m ahiyyətdir.  Dənizdə 
sakitlik 
nədir? 
D əniz 
səthinin 
ham arlığıdır. 
Dəniz-m addi 
substratdır,  ham arlıq  isə-gerçəkləşmə  və  ya  form adır.  Beləliklə, 
deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  hissi  qavram lan  m ahiyyət  nədir  və  o 
hansı  anlam da  m ahiyyətdir,  yəni:  o  ya  m ateriya  kimi  m ahiyyətdir, 
ya  form a  və  ya  gerçəkləşmə  kimi  m ahiyyətdir,  ya  da  onların  hər 
ikisinin birləşməsi kimi m ahiyyətdir.